Image
not
a vailable
«
Ii*«
DON FAIT A LA
l$ibliall?jEj(jur Cantotiale
.1» .'•IBKB.
nini^izod hv ("oog
^ üd by Google
» * I
tffenfijafßlttnie
ein (Brunbtt0
enccftopdMfc^et »otlefunflett
»Ott
Sodann Soac^tm CFfd&enbttrij
55rittf, terBejTerte unö »erme^rte Sluögabe^
Omnes artes aViter ab üs tractantar, qui eas ad uTum
transferunt r allter ab iis , qui, ipfarum artium tractatu
clelectati, nihil in vita funt aliud acturi.
CICERO, 4t Orat, lU, a).
bei Sriebrtc^ £Ric«(
I 8 o y.
oogle
^ üd by Google
'iß 0 t b 1 1 i ^ t
... ■. tüi
mm
jtt otldentetn itnecfannt/ atö baß eine um-
{|dtit>[i(^e midnMUti^md t>erfe(6en für ttot^*
cinUntecti^t f£tc beni(ntden3<it(<)uinbet;2^Udenb,
l»o man t>iefeI5c l^vet f unftisen Seflimmung na-
^ }if f&^reit/ 100 «Mii fit »tf oeaMtnifc^d @)tu>
o^r fd^ii itt einem dtibcrit/^ «d$ 0i^tm,
^tanhit Ux mit n>t0enf(;^ftli^en tontnilTeit
in it^tKb einer SBer6int>itRd Mif ^((fm^ßtd
t>oe|tt6ertitett «&nf(^t
SiiK^ me^i(i btefei: Unte((i(^t<in^ bet t)0(«
ne^milen ^eDurfniife folt^er ^e^ranflalten; n»((($e
Hernie t>aS Littel galten, un^ meldte Die nad)t^ct(ü
(ejitmint fin&.
$8on biefer ^tt, unb ton biefev J^auptße«
jHrnmtttid t(l bte Jge^ranitolt CoIUgii Ca*
voltnt inf&tauni^mti$, bn fett fünf unb
^a^n meine iDienfte }u »ibmen bai
Glücf ^a6e> tinb wenn d^tid^ nit^t atte bte
2l6ndHnde, tbc((|( bitfc w^(^iti$t 9(ti(i<ilt Be*
nu^en, &um eigentUc^en ^tubire» be(iimmt(inb;
fo fint» bocl) bie ©orawl ju fe^enben funftigen £a»
gen f^ei Sebent iammtli^-^ bet Stet» ba|0<
biefeö @(abed tpiifjedfMHdiei; £ul^ir, biefec
(UenAcifc^en unb eticpflopabifi^en SSorbereintnfi,
ni(^t o^ne mannic^faltiaen äto^t^ett . (tttbi^ws
finnett«
0eit meiner .il^eUne^mund än bem. Unter«
ritzte in bi'efem 3njKtut f>aU id^ mit'i ba^er (itr
»or^uglic^en ^flic^t dema(^t, foioo^I bie @ef(^4)tt
ber Sfötiienfc^ften unb StiuiijU, atö einen aUgt*
meinen ^unbriß i^re^ 2inNtd unb Umfaudej^
mit ber jener ^6ftd)t ammt^^ntn J(tir)e unb
fiiiiinavif4)m IS^tt^iibigNU boc|ut(ag(i>t
3ur ©runöldge tiefet iBoitragö tebicnte
t&d^nsunden Mef(^ ^ittouf f(^ien mir bie 9tt«
leUung |U( iOu^erfunt>e in t>cn baün a^e^n^el«
Kit ^ilfenfi^aften unt> ^m^m fepn; unt>
Auf tiefe ^igdnsutid t9ar t<$ ta^etr »or|udl(($
' 3n'<)<^ W e^ feit&em nic^t an Um, %U\$t
mehrerer n^iirbtder 9)Idnner sefe^If, tie fomo^I.
|ttr IBiteMirgefi^i^te, in i^cem sf&fern Umfan«
^e, at^ iuc enc9lio))obif(^n fföitTenfe^ftöfunOe^
trau^5are Se^c&uc^ec d^^iefect ^a&en. ^n fei'
nem terfe(6en a6ec fant> i^ ^ai mit einander »er«
(imbenf ^ifeii Trennung mir na^t^ifig festen/
namli^ ^inlattdii^ ^arßeUung t>er eigent^um«
n^en 6e3enfldiit>e «Uer tt)i|fenfcl5öftfic^en Sifci»
pttnen^ und aUgemeine S3&^erfunt( terfelbeiu
S)er $Qimf(^ tiefer gemcinfit^aftiii^n S3er<
fnupfung; unb juslci^ einer, fo öiel m6flU(^
d(et<^f6rmtden ÜRet^ote, oeraniaffte wM^ alfo
^ir Sbiöarteitttng te< gegentoartigen (£nln>urfd/
teffen $i6(lanb Don ter i§m m6g(i(^en S^Ufom-
men^eit tt&cigen$ fo (e§^aft einf(|e, t)a§
X J ' «>i<
^itr^ ntd^( ntir^ mt> an^ttrif Hf fi(^ t>tef(<
jene größere SBodfonrnien^dt tiefem ©ese
|U ^ran^affen {ittb }u 6ef6r»nrn hoffen l>ärfte»
pf^if^in, $^etle Dtefe^ £e^r^u(^d n)ui:()e tn<
me^r 9(ulfü^rM(^f(ir $edeNn ^abeit; n>enit
>ie ^^mUn Http pmtitm mUt^t
not^roenttg waien. @o aUt fe^e ic^ »oraul,
tett Säueret: na^er einlaflfe, au^ »ott bem f)er*
f6ntt(^en unb Zittmi^^w t^rer fSßtvfaffi» bad
Vl^t^idt ^tniufele, imb bobui;«^ bcv fonß otter*
btndö l^u burftigen fUmttutlatw me^r 0{ugen unb
§n|(^t6arfeit ert^eile.
@(ei(^( §ßa(^^^fe uitb Svnxitfrttnd werben
bie fumni4cifi;&en ^Inga^en bec ©edenfianbe
jeber SBijTenrcÖflft fobetn; unb juc ^tt^tilm$
becfelben f6nnet? fblt^e^ ü^aU na^aetoiefene,
((^irönfte.
f^tantu, unb ba^er um^anHi^n fepn burffe»
3tt (tefcr ^tnftc^t Nti ^miv tmtMm'
den $8u4K«t bie^i^ aitt um. fo me^r treu gedtte«.
5en, je lebhafter. i^cen ^Bert^ ernannte; uttft
fte nxrben nun be(lb me^r bie^ommenta» )tt.-
mcitteit fur^eti Sttibtnnttigin m»ßHnH» «Hf»'
Uebrisen^ nxi^ tc^ fe^K tDO^^ bog ft^ bie:
l((afiftftfaeton bcr SStifenfc^aften p^t(ofop^tf(^
cittn>ecf«n, ttnb ata i€ffm unb miMrit 0efi(^ti>
l>untt(9 faifen tdjft» ®o toenig ti aber bem
|)t(}ortfc^en @eograp^en erlaub^ ijl, bie ganber,
?fltiö)t, 6ebtete unb i6eft|unden »iOfä^Iti^ }tt
i^ect^eileHf unb^ tbeiio fie d(et(^ etnonber oft
burdjf reuten, (le anber^ fonbern unb be«
(limmenf al$ e< ber totvfltcf^e poltttfc^e ^e(t}u>
(ionb erfobect; eben fo toenig barf i^'i, meiner
€infic^t nac^^ bec (iteranf4ie @eogtap^ Decjlat*
ten, bei fol(^ einem (Entwürfe, wie bec gegen«
ttxlrtige, ^(Ummungen unb ^tnt^Iungeit bie«
fei; berfc^iebenen 6ebiete ni(^t, n>ie jte totcfUi^
ftnb, fonbern fo onjugeben unb borjujeic^^nett,
tbie (le biUig fepn foflten. lieber ^ab' iti^ bo^ec
fReu^eit unb £igenr§M(^fett boit btefer @eite
«ocfe^U,4l Aufgeopfert*
. . X 4 Ötofottg«
ttnfattdltc^ ttKir ti meine S(&f7(^t, mit t>ie«
fmt &mlMfit Ut f4mmt(t(^ Riffen fc^af«
^en cittt i^i^ SXvtfkttxm ^ iC&nfie, m»
ite^mtic^ bw fi^tictt uitD 6Ut>etti>eit 5t&«ße, p
f)e(&tnt)en ; unb Der ^ttttourf ba|u (ie^t fofl f(^on
Mtottet bo« 9to<^ teifMir UfNrIedund «btt
fottb rat^fomer, tiefem It^wtn ein ^fon* .
ttt$ Zi^tbüä) )u 6e(timmen, beffen fbttcmntma*
C^utid ober fü^i^tecfid^etnutid |ebod^ O0nte§mli^
«on ^ @faM te< fd0«M «^^ttgitt foUr mit
loefe^em gedenmartide fOttfu^ »oit btdidcu
unb na(^it($tiden ^eutt^etlem aufdeitotumen iptrb*
SBor»
• Digitized by Google
t n • . •
1
II ■ ■ . ■Wiü
»crpf{i(^tit crfenne, lodt^e Me{<< .£e^t(t)(^ auf
falten lütt £ettf<iNtt t^tM Uiitmi<^t< d«t9(l^(t
^(en; fo ^at mic^ toc^ tiefe SinOKiiMing, ititO
fel&(i meine ^rfernttlit^fett (afür, 0et tec ^^
$entD4ctiden iweiten Slulga^e &04t einer i»6ttidett
Umar^tund te^ Sanken foipo^I, alV %m t>ei-
* auf
by Google
3(6 tounfc^e namlit^ tie in äSt^Ici: .g)4nt(n bt»
iu machen/ fonoem U Un Heitlern DerfeI5en/
nt^t ber ein^tge 6rutib toar/i der mi^ |tt je«
ner ^(fc^t^nfung 5efHtiimte* S)mn, toenn tc^
toiUiS tmtäwm, i>a^ t>tt tmc t>ott 6fi^iit*
^ ^«»ifi l9ileitiaitf[^» &(rende in J>cr Btt(am«
ttien^eSung. Ms $BNf{<n(«^en/ an |«6 bctroc^«
tet ein toitffti^ 9)}an9ff ftp; staube i((
nnt> f)orfe(r^it«if&m tfhtwftf^tt m Kr &iff
dentK(6 be^immt^ ifl, mir dtmfi ewfim.t/t^
fertigen, oDer nrng^tni tnti^n\t)\m M>
ttnt>
unö ba^ im (Iccngew unö ^$iIoföp^tf<^ere
SInotDnund unD SScifettung feittig erjl Diefer
tttttjfe. Um mi 9«foft ««i» jroccf mft^ifl Senu^f*
p werten, fc^eint fie mir fc^on einen reifem
unö geu&tecn Ueöer&Iicf öovaugiufe^ert/ alö ftc^
t>on tenen fe^rUnsen, für t>ie iunad;|l tie* •
fe» ' Untertit^t enmatf, fot>em «nt) erwarte»
f4fft Sutern fe^U eö mir einer toUid neu* '
cn S)eac6etmnd an »6t^id(r. fDiu^e; unt ent* .
ii<^ wüv\>' mir toc^ ni^t getrauen, (tmi
S3cfferö itnt (btüMi^tti )tt liefern, aii mn
in ter €n(9f(o|>ätif(^en llafe( t>ti ^rn* ^of'
@ tt I , unt in tem treffU(^n SSerfuc^e,
einer fDfiematifc^en ^ncpHoj^ätie ter iSiffen«
fc^aften don ^errn ^rof* ^rud, tereitö te«
antern
> t
•) 3* mac^e yat ^ßd)t, Me ©. 13 bicfcc ?fuö#
Sabc ftf^öe XenfertttHi, ^i^m. Stxixf^ fpflematifc^e
iD«t#tf[und ber SifftofM^eti fi^ «iff Mf &'4dttf4t
^Ittfcl beslebc/ vor ber tOJIgbeHtuno ju fld)crii, bflß fig
blofc ^öeibel^altung berfclben fcp. ^err^rucj erfldct felbft .
in bem ä}o(brrt(^tf b^(( «meUen $&«tl^/ «r^ foti?9()l
. ^ üd by Google
{(^ ^dtütiDet faitbf fMint' leichte« gor^e
(etjiciu 60 ftnb >te tt<l^cn Mam»9in9«ibm
te, uttb ^ iimfiMic^ere 9ibrt# b« €kr(^t(§*
te ^^iroföp^te, ie|t 9«nj in« Ä«rjc gejo»
Sen^ ttm ntic^; f» pitl mbQüd^, u&eratt ttitier«
^6 btf &t^m (Itter b(o^ formalen €nc9«
Hoydbie galten» füllte t)ie d^^^&dte
0udn)ei(^und att< Mefen 6ran)ett/ in jenen
Reiben Kadett, fc^on gleic^ 6et'm ec(len Snt«
tourfe^ tmb tte^ mit^ ta^u bennot^ buec^ tien
fG3unf(^ »erlettehf Uibt ®edenj!ant>e turc^
eine nähere €ntn>tcfe(und ettoa^ le^crei«
($ee unb fruchtbarer a^iu^antteln. S(5er ic^
fe^e tvp^r ein; bap ^ie^u jene $)arjieQund
nod^ iu fur^ unb fummarifc^ mar.
. S>xi €r£(arunden . mehrerer Sijfenfchaften
unb
Entwürfe M ©atiitn, aU «orne^mHc^ in (er taSeDarifc^ai
' JDarlicOuna fimmtlid^er ^uptft&dt antcm Stüt^eUims««
to «aMIw in btn ftayiam Jfbf^nittai* {(M <9aniMfUcf<
feine eijne TitMt fty.
nou« anjuötuten, »erfc^ietne 5)ifcipline»
Keffer orttneri/ au^ einige tDemge/ tie t>on
mir ü^ergauden tparen, an i^rem Orte ein^u*
fi^altett i^iu^U Sitx ^ei^ürfe, toelc^e mi(
Itoei n>ttn>ide ^reun&e/ ^err ^rofeffor Ütoofe
(ei ten $l&f(^nitten t)on t>en Sf^atuv- un^ f&t^'
mitoifTenfc^aften , un^ .^erc ^onftfiorialvat^
^^ttli.Ui tem ü^; t>ie t^eologift^en fSif«
fenf(^ften, ^tt((^ i^re S>urc^(t(^t mt> ^rinne«
nutgen geUiliet §a&<n/ ^e^u^rt mein 6ffentl(».
S)anf* . '
2in ten ^igefudten ^üd^ernttii^en toic^
man (inide mgdtitifftttf unb t>adeden i»ie(e feit
tec cv^ti Auflade etfU^enene Cd^viften angei;
fu^rt finden/ Mnen jetof^ jge&rev no(^
mam^ ant>r<, un^ ium ttft gan) neuer*
^evau^deEommenc/ nitb ^in^fe|en tbn»
nen, QSei ter Sin^ifie »er Slu^d^^en (a6e
t(|> mt(^ oemeinigUc^ nur «uf »ie neuefien ein*
i^efe^ranft»
\
SXid f^amnuMtt. i^, mil i(&
fe(6il t# «w^t itDc^ma&td d^nug fani>, tveflge«
laffett; «nt> «>«fÄt^ Sunfc^e meine«, tin»
fit^töotteii jöwirt^eiter« in tec aOaemeinen Site*
«amn«t»n9 d«»^' ^^''^ arp^^tiftÖ«« SSerjeic^*
6eden(lan*t 6fi9efö9t» .
« •
»»• • • • »
3u
. i-y Google
XV
4
« •
/ ♦
I « 4 V •
• » »
« *
4 *
• • • # • •
' I • ; .
^uvc^ eBitt Vit 6f&ti»e; »etc^e mir i^ei Ut
Uniilntcnutden unterfadtett; fatib mic^ auc^
Meflmal ouf (tue ^emmt SDurd^fid^t wio ouf
tte fett jener no^^toenMd ^imxUxm 6i6(todraa
^^ift^ett 3ufo|e 6«f<^rdnrt. Uttb toc^ iji bev
©etpttttf tit^t mUttkÖi^iWi^i n>e(<^en, feit t>ec
«tflen ^cfc^etnund tiefet ^u(§$^ mehrere ftSif«
fenfi^aften unb einiefne il^etle 6er feigen erlief«
Kit. 6ani unSea^tet a5er ij{ tiefet 3un><>(^^
fotoo^t, eine ober antre neue upt fc^arferr
9(nft($t «ter ^e^antfitnd^tt ter ®egen0(lnt>e/
by Google
XVI
nid&f öe6ne6cn; uttb &cfont>er5 wtri matt iit
t>en SJI)f(^nittett u6er tic S^aturtDiffenfc^aften
un& W SHc^töfunbc öerfi^tebne Umarbeitungen
ftnbeit. S5ei t»en etlfertt njaren mir imei t>6ßt9
fa^funDige Ü)?anner be^fifflidji. Ueßrigcnö ijl ,
t>ec 6(6Ui'Ucf btefc^ fe^r^uc^^ fi^ort im 6om=
tnec tiefet '^a^x^ angefangen; unb man tt>irt>
wir tta^ec <$ nii^t jur ßajl fegen, wenn einige ' .
feitDem evf(^icnene ^ecfc ni^t angeführt, ober
i^rc ^-ortfe^ungen ni^t 6emerft fmb. — S5raun»
fcfjroeig, Den aoflen Oftoter, igog» ~
. y GoOgl
« •
xvu.
»
•4»
)
•
3 n & a I t
«
• • Ii-..
* k
Itnterr^ied Mv XUnntniffe^ i Mf |«
W?iflcnfcbaftelunt)e uut ^myilopdbie^ if 17«
Hurten berfelben, ig. . .. • ^
Urfprung unb Unter rd>ie&^ 1. t
tteber Qpvad)U^ve, 7 r- 9»
pi^ilofop^l^e Orammatif / is#
^e^enjlanb ber pf>i(oIosie,
Ctttfle^ung unb Sortgatt^ bir @cf>ttft5äse/ ii« fs^
igermetwvtiP ober l^ubleguu^funjl, 33.
2(riti(/ unb i^re Qfrteti/ 3f»
« 9tftert^tttll8tltlt^e, 17* 31«
* HL
« N
I •
* ■ • " A t
• r . ■ .
Äijlotif(^e S8iffenf<$«ftm»
»egrif ber <8efc!)id>te, §/ i.
(BesenfUnl^e «Hb 5^1«/ «• !• ' ^
i^lflortW « tnetf)ot*, f. • '
Äigenfct?aftett unb Vort^eile ber ©e^i^te/ 6, 7»
ber menfc^i>eit/ g. 9*
Xagemfine tVe(tsefi;|^te, 10. ii;
föefonbre ©ef(^i(^te bff S61fer tmd Gufeti/ lu
Urgefdpic^te, 13.
ee)(^i(^te ber 2^i<ueti/ Z^ypUx, (Bmct^en imb
«littfere ®efd^t«ee/ 1*. • * ' ^
Heuere @eWid)te, 17. - '
<55efd)id)te ber ^eutfdjeh, ig — 20. '
7{diqi6neie^d)id)f^ unb il)V^ Tivtcix, 21 — if.
Äird>eitgcfcbid)te / 2^—91- > •
(Bclcl;vtengefd?id)te, 32 — 3^
JF)i(lorifcl)c ^u(f6winettfcl;ftcn: S^it^^^c, 99.
llgrt)tunt)e, 40. 41.
BtatiftiF, 42- 45»
(Bencßlogie, 44. .... . ^
igevalMF, 4r. r .. . . .
$)ipIomatit*, 4^*
numiomatiP/ 47»
/^pigtapl}iH, 49-
2lltcrtl>umofimt)e/ fo.
tT1ytl?ologic , f i. f
III. . f
SBcgrlf ber pf?ilofopf>ic, §.1 — 3.
WJofop^tf*^* (Bctti«/ 4» ^
ttttijen biefcr SBiflenf^aft, \ *
ilogiF/ 10. II»
meta\)l}yfi^ unb <^re J^ifclpllncn, 12. 13. (Dtttoloöie, 14
trretapf>FrtP öer tiatur, if. Äo$mplogie, 16
pneumatologie, 17- pffc^ologic, ig. 19* t^^tdtf
lid>e €J>eologie, aa
2(ntl?t:opologie, ti,
2le(iF?etie, 22. 23. .
m€tapl>v(!P ber 6ittett,
inoralp^Uofop^^ie/ 26*
y Google
PpKtifc^ 9i(U|ifilicii, II. PdOsetolfienfcfxtft,
SWat$(mattfc$c SilTenfc^affctt /
* -i
3ICgebta nn^ 2(tta(ffl0^ 11* is«
<0epmfttie. 4?*
. ttrtgonometrie, J4.
^pm, SDtoi^if und KotopCKtf/ u — t^« pfrff^eftiv^
«7t ®ef*t*t|? ^f($<n »ifftnfc&aften^ ig, Pywi
ntcttie/29.
S^fbottomic^ 30 — 34,
Umi^, 17. 0nomonif^.si. .
»wgwiffwß^afie»^ 41 — 44,
9
M . ^ n ^ dl u 3CXI
'V.
3T?etJ>ol)e, 7 — 9.
SfOiemeitie <EiBenf<^afteti Nr tlfttutFivptr^ 10»
3oo(c9te^ Ii — an
ITIineralogic , 2g — 32, -
<Befc|>ic^te ter Slatur^ifiode, 1^.
iHremerttenlcl>tc, 41. ^ • »
&efrte t^on btt :Set^egunS/ 4^- ber Qd^voexe, 4^,
41* t^w U>a(fer/ 4r- &ttfi/ 4^* t>om
9c^«0e, 47* votii Ctt^ tm6 ^ttttr^ 4t« 49« t)ott
<Reftri5itat, fo. von ber magnetifd>ett Ktaft^ f i.
tneteotolPSiC/ f4« /
iF?emie, i|re 5^cüe imb ©eft^ic^te, f7 —
Pra^tifc^/P(>i;^flfci>e SBifF^nf^^* 9bep (Bcwerbafun^ei (i. ^2.
jLant>xoittf)^d><tft ,6^.
Vie^>3ttd>t, 67.
Xcd>rtologic, ^9.
• VI.
iKr)iidmt0(nf(^afteit,
.Sf^rif MH Mr SncMciit tter^anpt, f t« «.
«
I
l
I
xxu 3 n f « t t»
* ■
' CoQte nnb ^p(«nd)ito(dste^ 9* XTtvv^losit, ^Tl^mo^
logic unb Gynbesmologie, 10, -
pl>y(lologie^ unö i^re «tt^eiU/. II — 19.
/ IDu^ttf, 10, SU
Pot^logie, 11.* tlofologie^ e). 3Cetio(ogi^/ 24. Qympi
tomatologie, 2f. BemiotiP, %6.
YtXatevia met)i£a# 27. p^avma^cipsie/ sB*
iHntbinbWMgsPunfl, 34. ' * •
pppttUre 3tt3tmtrtiti^e, )7* #
. (B^64>id;t^ Oer median / 19 43« *
' vu. ■ • ' ■
t
m
JDe^rlf t)om 7?ed>t unb vom (Befe^en, §.1 — 9..
iCint^cilunc; ber jucifltfcbea fg&ifStixViMttn, 4« *
ttttQen unb mti^öbt ber 3itrMprnbena/ ^« 7.
Pofleive Xec|>te/ rnib f^re. TlKtm, to, lu - . \
pofitivee ViVktttä)tf is*
Gtat6rcrf>t, — 19.
' (Befan£)tfd>aft0rcd>t, 20»
%^eile be< ptio^trecl^to^ tu
3t&mtfi:|>e8 3tec^, »|. if» . •
<5emetne6 beutfc^e» ptivatre{f)t^ a^, 27, •
prorinsial/ unt) Btat)ttec|)t/ a|» ^
. K| ^ üd by Google
2f tt M ( »im
ÄcJ?nrcd>t, 55. 34. . ' /
Krimindred^t, 9^- ' ' *
Out)cnred)t, 49. ^ - ' \^ \
Ouviftifd^e ^tuelegungöt'unrt/ 44»
Ivette ber pi%:Ftifd>ett ^edjtePttnt)^/ 4f • '
P«»ftt>Ptö):i6, 47 r- 49»
Tteferir/ unb 5)eFretirFunfl, fo. ,
VIIL
©egtif tec TF>coloQie, §. '
3^t: Untci:fd)icb üon ^HcUgion, 2.
S&e'^df uoti einem ^I>eblosen^ 3»
d^eolo0tfc&e ^tUfd^enntttig^ 4*
t%iiQeti ^«r tr>eolog. VUifienfcj^aflm, f.
iCimf>ei(ung berjelben, ^.
vmm$j3ti II* Ii* CigencUc^ C^^^tif/ if. 14*
IT — 17* ®ef4ktte ber c^>n(l(tc^)en i2.e(?re, i«. Pa;
. f^afwp, ai,
ey (Hl?
xxiv 3 n ^ a 1
1^ mit Ttpolo^etiS, tg. »9. Pötenitz 90. 31«
€fymbo(tfd>e ^^ologit/ 37* . . '
le^>rer, 38. tgomiletiF, 39« 4o. Äatec(5«tif /.41. p<u
(lor<iUlS>cologie, 42. ^iturgif, 43.
lT7etl>o&oCo9ie ter t()eoIo9. ^ffenfc^afceii/ 44.
I
• • •
by Google
t>tt
by Google
a
1 ^
^ üd by Google
*- 1
♦ • . ' : • • * ' ♦ ♦
/
1 1
»
•- • . « ♦ ?w'r . V .1*' • . * * . "»fir'
tie Sefdt)dftidun9en mit tenfelben, finb cn(tt>e6€r t{;eo(Ctifd)
' «bct ptatöfd^. Stetic 6racnfi4nbc f ennen ober tDiflcn tDir^
ii{ man fcitt^ otet man fiC/ i^rcn.(^^.
. y?4kffXin.^t)otneBmn(^ liest ber Vi/i^fäik^. fte« (f{Nii S|t#
-wffii^;} ^ifrenf(9afl «Hb 0ie :ft|lire befcb^feidt
.^^,t|itt t(eotetifd[)en ^enntniff^n, unt> i(i Hau unb Udminte
*S5otf?eaun9 unb i£infid)t t)on be^fflbe«^ nacft i^ren ©i^wnl^
fa^en unb bcren Surammen^ange « Sie Ie|lfrc ftiftgefen 4ufi^
^fitt ff(tf in }^0iÜ(tbtn^ttfiiU\ttn, attb In J^itbotbriMutig
i^emifrer tBerfe (u einem (eftimmten 3^^^^/ toeldS^e ba^er
.j^upgmerte (eiffen/ ^ene i(l in einem t^eorctifc^en; biefe in
€inem )>raftifcf;en !8erm igen gedrdnbet« fSiffcofcdtaft ifl €r#
3-
tttftretttt bann ^Hge i^re ertMfemis'tiiib'tfNetOeilong
#9n iiii||[|iiii{if40(uii M44cn ^^ei finb vereint nnb
cd by Google
4 . .. ^. Cfnlelfunflt
2ufaminen(attgenb, toenn fie in Stttfe^uns bn @esfnf{ jnbe fo#
too^I^ al^ btt Crfmntnigart, mit efnanbrt t^cmantc finb,
' tknb bit eine t>on btt anbnn Qrunb pter Sofge au^mac^e«
jtenn(nt§ oon 5em Dafepn mb btn SScfc^affen^eUen ber £)in^
fle^ eingebt ober im Sufammen^jange, ifl Wog ^ii^wfd);
einft^t in bie SRatur i{)rer defirnfeitlgen Sf^febung, i^r^^
Snfammenjanje« unb Ber^dlrnlffe^ ifi pf)ilofüpf)ifcI)e Äeun(#
nig. Sei |ener ge^en bie %\^z\\t bem ©anjen Dorau^ ; bei
biefer toirb bie 3bee be«@an|en eine ©runblage ber Sb^ür«
CbmAUUc, EiTfli für TOriginc des connoiflänces humiinct,
Amft. 174^. 3 Voll. 13. Utx(, ». ^t^maitn £ei|>i. 780. g. — .
9. 3nx)m9'» fßtt(nd^ über ben tlrfprund t€c txfmtmi ber
IDfll^rtelt unb fSiiMtbafm} ^zxU 781. «.
• » •*
^((fenfd&aff l(l alfo, fubjefrto ftenommen, cfne ttare
littb beuflid&e, jugleicft aber ancft tolllldnbiae Äenntnif
fanimenbangenber SBa^r^eiten, unb ©nfic^f in i^ren Jüfant*
menbang. Dbjeftiü blngeflen t>er|fe6f mön barunter ben
begrif biefer au^ bem ganzen Sorraf J erfennborer ©egenfldn^
be au^gebobenen nnb in &n @an|e^ georbneten !Sa(r(eUeii
fettfl, in fo fern fle mit eindnber t>erfnipfe, in einanber ge#
griJnbef, mtb äegenf!jnbe (ifiorifc^er ober ppilofop^ifc^rCr^
fennttti§ (tnb* Sa^ Obftttibt btt 9Blflenfct^aft Jat feine ur#
fprflnglicbe Ouette in ber Crfa^rung; bai ©nbjeWite to ber
tiitlQMt bti a}er|tanbeÖ4
6. d'alembert Difcours Prclimintire de TEncydopIdie » AUCft
ilt f. Melange! de Literature, d'Hiftoire et de Philofoptiic, CAmft.
1760. s Voll. 12^ T. I. liberf. 516^. »en bem Urf^rung, Jortr
0An0 nnb bn öerainbung t)cr Ätlufle u»b ©iffeiff(*«fiei,
. Ä«m. Wegelini 3uricb/ 7«». «. — i^abH'i Stxitif ba mff
fenpEjaften; ®6«. 79J.,«. — Snig, äber teo 3tifammen|)«of
ber ®t(renrc&afun unter M »nb mit be8 bS^fttn Smccfca btf
öernuiifei few. 79s*
^flanbt^üU ber toiffenfcl^afirßc^en Se^anblutig t^w
fttifcder ®egenß4Qbe erfMrungen^ Cinr^ei(im»enr »9$
v.oogle
\
I
Ctnletfun^. y
tBacftfutt««!, (Erfö^run^en, ©runbfa^e, fe^rfiße; »etvelfe,
aufgaben unb J&i)por(;ffem 5lu^ ber S?afur unb 2(6pd)e eU
nec jebcn Sßiffenfcf^oft, oft oud) au^ bcm befonbern ©eficftr^^
punfte i^rer Se^anbluna^art, t(l ble jebe^maliöc ffiefd^offen*»
^eif berjenfgeti aBafer^ettni unb ed^e ^erjulefren/ tprldfee al«
!&eßanbtt)eile brrfelbea an^ufe^en pnb«
SJermige ber aSecbrnbuns bicfer J^efle, nacfc l^rcm
»opddnbicjen Umfange, unb (n l^rer ndtörlic^ßn ober jmec!#
»laglgen golge auf unb au^einanber, er&dlf man ein toi^en^
fd^aftlidieß l'e^tflcbdu&c ober ©i;|lem, beffen »efentlld^pe
grfoberniffe alfo ^oüflanbisUlt , Drbnunj unb 3ufammen#
(ang forno^l bei @anien/ al^ atter efnjefnen J^eife un^
SBa^r^eiten unfer efnanber, fjnb^ Seutlic^felt, ©tflnblkft^
Mt unb ®emiß^eit ber Crfennmiffe finb bte not^menbldflett
(gigenfcdaftett emeö fe^rgebdube«; unb ber ^auptcftarafter
>efieI6en ifi €in()cif ber barfn enthaltenen gcfenntnlffe*
6. Triitc de Syft6ac$, (par Condillac) l la ^ayc, y^j.
2)m 3tt6earlf »fffenfc^^aftlic^er Äenntnlffe nennt man
im Pb;eftit>eil einne, unb ben »efi§ berfelbefi <m fubjeftlüeti
öerdanbe, ©ele^rfamPeit* eJaentßt^^ fcftHegt Wefer»egrlf ;
bfe fimmtlic^en, fo»o^l pdilofop^ifc^en üli b<(lorif*eti , »<f#
fettfd)aftl(4)en Äenmnlffe in fiO^ ; oft aber wirb bie§ 8Bort nur
toti 5em Sttbegrif ober »efi^ bfefer le^tem «ebraucftt. Unter
Literatur «^er berfle^t man ittci^nUd) bic jtunbe ton §i0
feftrtea ^tmi^nn^tu lebet m, torne^mlic^ »oo fc^rifrgeSc^
Kfc^m SBirfen unb Kren fBerfafTem« >
6. »f. nilTeit'i «bt. iMer ben mim IBearff ber ÜJefeJrfomi
Hit, ii (cn »6«ofopbifc5en 55(We» »on roß unb ^einselmaBn,
«t I. i^Ht, 7%9. SO »ergl. 3De(r. «nweiriMi iur «ilbiwa
' ts|t|titer tiio\9%w, i* e. i f»
Cin f» nennt man fm aOtrmrtnra SJrrflanb« 5(tti(n{«
IM ciMii @(U|)n<n, in U\t)nM artra tnn Xtmtnma
91 i inne
y Google
6: €tnteifung. . .
ben «löiff'enfcftaftctt 6lo§ ^i(?orifc^c Äenntniffe ^fft^f, imb fonf!
aud) eilt ßifcrafor <ifnatinf voiib. 2B<m fold)e Äenntniffe
D0h mc^rerlef $IBifrenfd)aftC!t (m t>or5i5äUd)en SKaa^e cicjeit
fmb; ber f)ei§t ^olDf)i)lot; tDer f!e (n irgenb etncr bcr t>lcr
jP)auptfIa(Teit ber Wii^tttfd^afUn , btr J^eologie, 3ttrf^»>rtt^
tenj, SKebicm ober qj()iiofop&ie 6e(i§f , ^cigt tin '^aUMti^
gcIc^rfCC. 5Iud) untcilTdKibet man bcit biegen ®eDdd)tnig*
g'clc[)rt€n ton bem (SadjUnntv, ober eignen ©enfec un^^
Jtf). I. ®. 6. — ?5er<}l. 5id}tc'6 33(>rlefmtöen über bie ^eftim.-'
, munö bc< ©elebrten i 3««« / 79^»
"^^' SBenn dlfe 't^lfTcnfdjaftUc^c S5cfd)i!!fff(jun9en BlCffg bfe '-
nnferfudjung ber ffia^ir^cit unb bk aia^bilbung ber Beelen/'
frafte jur Slbffcf^ (yaben muflTen, unb bfe 5Jerbe(ferung ber
einfid)ten auf ben müen unb bai ganje ©lud be^ SRenfcften
t)ocff)ctl&aft t^lrff; fo fann ber i^U^cn Der ©cUl)rfamfcit
ttfc^t be}weffeU Werben, ber entwebcr abfoluf, cbä tt{at\\>,
Ö^mfirbfcjt tt>erbett fann* Unb wenn fte SBorurf^efl/ Bilnfel,
e\)f^firnbigtelf ober gtbelfelMt ^eröorbcfnöt; fo i|l biti
fme^t\x<lt)t'i^ttt iWccfmdgig^ttSlnwenbunö, fonbctft l^re*
«ttiuc^^^ ■ * ' - ^ '
^»^^^'^otne^mfieti StfbDaiijfe ' jur ^vmtim ^nn^
firunbUd}en ©ele^rfamfeft finb t^tiH m(ix\\ö)t , f^eiW et^>
iDDtbenc ga^iateWen* ftnen fle^ört torjiSglldf) eine t>or^
teeif^äfte aWaße ber jum erfenntnißbermasen Äfc&irjjeii
^eelenfrdpi, bet untern fotoo^I ali ber ^ätern;,4ji bfefeji
aber: Srile^unö; SSeoba^tunö/ Crfa^rung, Umgang/ iXnf
ttxtW, mt&ve, Slac^benfen, gleig unb Uebung^ X>it
5??nn(rtt(re tt>*rben burt^ ba« gmppttbungibermSgen >t*elgei
fd}aft/. t>ur# ba^ ©ebdc^tnlß tewa^te, burc^> tff^ C^MWl
- , Stnleifung» - 7
lund {mecfmdglg deorbnet unb angetuanb^ . -
771, S.) §' 6. ff. ^ (5arx?c'e »bb. über MetJJrüfJwa MrS4t)la#
feltrn, in fcer 0^. ^ibI{ot&. b. f*. ©. Viil. 107^
II*
td i&rcm munbUdjen ober fcörlf(lid)fn ^ovttai^t, timmt fc&c
tfel auf bie jwecfmdglge 2Ba^l bcr SSe^anblimg ober bcc ?Olc^ ,
, t^oDc an* 2)lefe Jenncn |u lernen unb gc^Srfö |tt treffen, i(l
ber üDtne&mfle 3»ec£ beö frö&ern ©tubken^ (n nfebem unb
tfi&ern Se^ranpalten, unb be« mit i^rer aSenu^ung ntt^men^
btd SU t>erblnbenben !Priöa(fIef§e^* €^ ölebt mehrere nfi^lU
c^)e 2Intt>eifungen jur ge&Wgen ®a6l ber SRef^obe^ fowo^l lit
ten fdmtfic^en, aW einzelnen, tt>i(renrd)af(Ilc^cn Äenntniffen»
' Siefe m^l mug t^eiW burc^ b(e SJafur jeber SBiff'enfc()aff,
t^etl« bur<^ ben bcfonbern Stoed bei Unterrfcft«, t^tili auc^
h\it(f) bfe SSebörfn^lfe unb SSorfennfniffe berer^ ble man un^
(errichtet, benimmt n>erben*
r
6. bte ^{ebet gcbSrigfH 6c5tlftWl<C im Catal. BiMIoth. BuMv. *
T. h Vol. U. p. 17^1. ff. 3. 55. Huo. cROTii et alionm Differ.
tationes de ftudiis bene inftituendis ; Amft. 64 j"« la. — c. f,
^ - vossii et MlioTHin Diflcrtt, de ftudiis bene inftituendis; Traj. ad
Rh. «yg. 12.— Bod)*0 <)»beflcttf für ba< Unim(!tdt<ftubium ;
Ißetl. 79». I. — V?iemctec'0 ©runbfafte bcr ^xMm unb bei
Unttirtc^tl; sU «uH. .^)alle/ isoy. 5. <5bc. g. — DcfT 9^^^«'
gdglf unb tOibaetif ; ^aUe, igoi. g. ^ :dvtW9 ecfabemif^e'
^ 9miUwtit iu ^9xU(ungitii iuni^, 79%
'■ * ...
• ■ • .• 1
12* \
SSon ben betben J^aupfarten »(fienfc^afelic^er SSef^obe,
bet analptffcbcn, wel(^)c bie begriffe jcrgllcbert unb t)on bcit
igolgenju ben ©runben binauföe^t, unb ber fpnt^ctifc()cn,
tprlc^e üon Ee^rfajen au^gct^t, pe bemeiff unb erärtert, unb
! ju ben golden ^(nlettef , t(l bie cvflere tjorne^mlic^) bei (ivfin^
J buuB $röfmi3 ber 2Ba^r&ei(en, unb bie le§tere ju ibrent
5( 4 £e^r^
y Google
8
itm«ettm iM IMT mmbms ftflUmm« »ttmtnm
13»
'fr ^^'^fi e{tt(tt«llgaMinaiflW(e<Ntf »w ttcfimtna
mmt ^mmüffti fttHbtt vm Mi, m mtnaOt itnb
IHU^ «tt« letffrruttn unb jufjflfam ©nfldjtf n, CUSa^tne^mun*
jl«n, erfa^tungen uni) Unterfu^unsen enfflanten (Inl), 6ag
tit eunime DttfeUen fobanit, ooct^ fSt^itbn^^ btt eu
Sta^iubt «r6 Si^tm i»f9«b€a, «n^/ ««^ »<t in Mt
tut i^rcr ffBa^t^dten flegrünbeten aSertintuna «nb gofee,
iur Uid)tnn Utbttfid>t mb Crlerauna, fpflematifc^ fleerlinft
ifi* a^ieß fonnte jebix^ niOft t^tt »t^it^tn, «U Hi M
1 (tne bhsttlUI^ etftumft »bUbtt, «nft txr amifiliU^
^bm httSi^tü^n ®tab »oit Xaüwc mtkbt
im*
4 «oouiT» de rOrixine dn lob, dit Am tt dtt SdinMt, et
de lenr 9rogr<t dies let indeM pcuplci ; Pwrii, 7yg. 5 Voll. 4.
' Ä.la Htye, jry^ 5 Voll, Per. 77g. 6 VolL 12. übcrf. «Ott
' j5««I»erfftt> £^00/ 7Ä>* 3 35be. 4. — 5m Sfulittgf, «0» eatu
l«t/ Mrn^. 79^, t; — coNDO»csT, Efquifre d*un Tableau Hif.
. tori^e4ei Fi^grlt de l'Esprit humain; Pw. 1795. g. Leipz. 179^.
Mt; !Kf|a/ 7«f — 91. 4 ©öe. 4. nah g. — 2i5elttn0'« ©erfa^^
• \
welche 5fn mfftnfd^afttn mb Äflnfff« gleif un5 fScfSvbitun^
riet ttofr aUwers im» temiiw Stile«, u0t a^iOerMM^
(tttts »er mifftnfiSfaftm, blt ^eoliliier, Spanier; ^tMioftn,
€nd(jnber^ fSiitbnlinbttc , SDcuefcOett, £)dneii, Gc^toebeit,
$o(en ttnb Stuffett. Dem 9(ttere(ttme 0e6fi^r( in ffteoretifc^en
tinb fpefuiatit>en Xttmttdimf tmb »eit Steueni te i>r«fKfiteiM
>ittf I4n9erf eeoMMtf Crfa^tuna ^eßdlMefeti/ . Cbv
fiepten ter $Bor|U3«
Ci»e
by G
»II ««<5»»ffun8 Ht mnmmn'nab CMtmHia Hin
We ©orjuue letXftm irnb SRen.rn i» SSIffenftafte« un» «aa*«
n I« SuUefe asatnt. ÄJt«»« 6«. ». «. 9i(iM|( «Ml Cl
9. X24 (f. '
15. '
Sur ni^ern unb semeinnü^fdett ^i0lt)i(IMbin6e
iMwett Umtut^mnf jenem ec»lr6t man fid) Stfanntftfiaft
M( Dem Urrprunfle mb %»ttmse Htttatut, mittmL
»«frti^en €ntbedunstn, erfinDunseit im» fBattetttüM««
Wtttfa, , mM lftt tlwiMMitlit^^^^ jeber Mrt, ihm
^MdttRgdi WiKQdMeiiüett/ mit ben «on j^nen aeKefrMt»
6*rife«n unb bewn »erf^lebenen 8lu«j«6en. SOe« biefi Onh
©esenßänbe bet 2itttatmim(i)tt, bie WflMNritoMb«
8tfd>, cbtt fcienäPf*, ««* »« »«frlie, «oA einiel.
4 - ■ ' ^
f«af»rtttt*« ttfMfUit fl« mit Unfetfu<feutta<tt Aber ben «fa#
JaU unb Urofana «teft jtbtn mmm, mit »er JtAmWg
Iii' ««YfS*'*^ borte «üMtawr,
göjKMgja^e m» t<r b«M itt beforucnben 5W«(Me.
»«« MtMet man ble Slnsabe ber »ic^tlsflen QAimt
m Oer^nberansen bec mfCtufd^Aftta, unb btt MmMt
9m f i^t attde^acenbett e^ttf^m^ «OMU Mc ^ItmOUbt füi*
WWW*"'*« M*» w« eBcpHoptote ftetSBiljinfcfiafreii
«MW«, Ober (eIHmmfer SfflflOflif unb eorbereitenbe SBif«
fenft^afrtfunbe. SJufet blefec cM$mt\nm, »Übt et «Im
bei mm» mumit, «». •KjMo^Sfc^
M«m,s B, vMutAMio de Oitmttte et Augmeadi SoiMteuni
lO
5 Voll. 4. — 0u^;er'0 Äuriet 55f0rtf aller fDiffenfci. uiib Äü«#
(le; gcff. u. £eip|. 7J9. 8. ü. mebrmaW. UrtKinifch^ iwiefa*,
£<iW. 79©. 8- 3(ttfan9 e. ttmarbfitung !>o» X\odji tßcrl. 79?. 8.
— €. «5. ©d)mii.0'e 2lt>ri§ bct ©ele^rfamfeitj 55€tI. 78?. t. —
MEINECKE Synopfis Eruditionis univerfae; Qiiedlinb. 78 j. 8, —
2!)|^>le.'flr <Bruiibfd^e f. aUßcm. ^«cpFl. bet SDiffcttfdjaften; £em(jO/
790. 8. — SoUncr'e 3(Ug. Uebcrficfit bei mettfd)!. ?83iircn^; Q^erl.
790. g. — iriite'ö afabem. €ncpfIo^)dbie uub 9}IetI>obo(ogie;
©Dtt. 795; 8. — o^nig'ß SJerfticö e. ftftemnf. Cncpflopdbie b.
183iire«fcff(«i[tcti. a 5:l)eile $©tflcn&. £efp|. 79<5. S^nfl/ 797- 8.
^r. lt(^eif/ nefc^er \)U tumtnt (nt{)dlt; SüUic^au 180;. in mt
iclnett; ^eftfn. 8. Straß'« ^erfuc?) citter ttüöcra«liKn €i«(eitunft
tit bie 5öi(fe«f<6ttftifünbe; «Siagbeb. 180/5. 8. — ijcfter'e qjbü»^
fopb,,S>Qrrreüung eine« 6pfom< aüec ffiötffenfcöaften/ rber «inc^
allgemeinen SBt;yenf^aftdle()re> £e(pi, iso6. 8*
SJcrfd)iebett t>ott dner folc^ett formalen CttcoHopSbfe,
t»elc()e 6(og fine oagemeinc Sarflettung, S^araftcHftif unb
QJiet^obplodie a0er ober ettiiefiier SBiffeufc^afren ^ebr, ift bie
Uiatc^ial^/ bie einen fummarifc^en 3(nb<grif bec S{)iflet|rd)af^
ten felb(l enthalt, unb blef^Ibcn nac^ t^ren «^auptt^eiten
'{tvecfmA^tget: $Arif vortrage« Sluc^ biefe iff entmebec ein^
aO(}^meme/;^ober eine btpnbxif U nac^bem blefe ah^zt&titt
Se^anbhin^ pU iSmmtl[d)in, ober nur einige einzelne £^ei(e
l>er @eUf)rfamtelt 6efa|t/ Sie gegenmättige J)arfiettung
tienen^. folglich ton bem 3ii&atte ber SEBiffenfctiaftett felbflt nuc
fo t)ic( berühren, üli iujj^rer i)oa(tanbfgen {^^amfterifliC
.1.. «'V«.,, <.
ALSTEoa Ep^yi^lopacdin; jflerborn. ^jo. Voll, foJ. Lugd* 64$^
4 T«^i, fol. Primae Lincae. Kagoges in Brudi-
' tionein UniverAletfi ; hoirÄnatim'Philologiam; Üiftoriam et ^hilo^
ibphiain; Goetr. et LipC 7S6. ed, |. I78^.'g. c. 'conun. aut»
»Ijicx ed. i.^Ni^ijiCLÄs'; lipf; 7^4. a'^oU. f. — jcot^biLLAC. Cours
t/l tfEtudes au Pnnce de Paeme ; Fat. 776. 16 VolJ. f . Äbcrf, fljerif/
^'w'Ö^7. ff.'-^::-^ 21belitnd^' Äurier ^egtif ..«enft^f* Sertigleiteti
unb Äennttttffe; Ätiwil/ 778 — ^».^4 ^1. -r -.^IcinKiruft
.Mtnb 2dnCd?:d.€nct}!(epdbie <^r bi^orifcb. vW^l nn^ mtt)imu
■TV Ä>if:arci>i;:w; /;«mlim. •»'trjr^u^ e. b. :73r,;ii rr:iRi"'
t y:
gel'«
Cinleifung.
II
«ü^iöllen ÄVnntniffe: ?Berl. 782. ff. 4 ?5bc. «. g^. mm. 2I«fr. '
tbiil 79a. ff. 6 ?5t)€. 8. U€ 2(Hfl. «. b. 1806. ff. — J2)ie encp<
flDpibtett befonbercr 5öifTcnfd)flfffn werb«« U^t ott ibrem Dcte
nac^gcwiefcn werben. <^i«t|)er ße|)ören nocj: tncyciopedie. ou
Dictionnaive rtifonne des Science» , des Arts et d«$ Metiers, par
une Socicce de Gens de Letn es, inis tn o\6r% er' publi6 par
»iderot; Par. 7S1 — 7^3- =7 ^b«/ U. 6 ^bc. Äupffrtafcllt^ fol.
«yjacft «incr neuen 2(itorbnunö SSemeljrnnö : Encyclopedic Me-
chodiquc, par ordre des Matieres: Par. 7g? iF. <o V<jll. 4. Cnccj
jiic^t 0ce«bi0t). — iDeutfd?« €ncpF(ppdbfc, fbcr Mflem, SHwU
ttörterbttcft flUer Äünflc unb SiiTenfcf)Äften; Scanff. 778 — »«of.^
ie^ 3| ifibe. fL fei ir. i^upferbanbv (. b. 1801. fl. fe{. -
i8» :-t
' Soldö eine enci)noi>4bifd)c UeSerfic^e aller SBiffenWaf^*
€fn f(l ut^ceittg t)oit mantiid}fa(tidem 92u^cil« &it iß beni
®€ltirttn ba^f einem SH^Ifrnben ejne genaue unb tidjti^t
Satte t)on ben (Se^enben unb Sclnbern ift, bte er^u burt|)reU
fen 9ebenf(^ unb i^m ein bamit terfnüpfretdep^rap^^fcf^^
(lariffifc^er Untecric()t dema^rf. 6ie mad)t i^n befonnter^
fcmd^l mU ber J^aupttoiifeuf^^af^ ber er ftc^ mibmee, M
mit anbern, nd()er ober entfernter bamit betUKiilbten toi(fen:ff
fc^aftKc^en ^enntniffen^ mit i^rem Umfange/ i()ren Srfo#
ternifTen/ ben barin biö^er ^emac^ten Sortfd^ritten/ unb i^f
reti nod) au^^ufüaenben £iicEen/ unb (e4te( unb erleichtert {u^
9(er<^ bie SRet^obe feinet 6tub{ren4* . ...
' ,&^tntUd} (ilben ble f^mtiic^en (^ec^enildnbe beiS menfc^^
lid)en SSiffenä €ine demeinfc^ftlic^e 9)7affe, beten ^^eile
man nur bedmegen sefc^ieben^ unt^ <Ui eint eine SBilfenf^^af^
ten unb jDirciptiftfn abgefonbert f^at, um bem be^rdnitett
Ser(}anbe untTi bem f nrieo £efien ber ^enfc^en bie SKiS^e
|U er{etd)tern^ unb *f5ren gldg auf einen ober anbern ;e#
nft Si^eile totsfla^^ lenfen^ banlit burd^^ bef?o for^fdl^
tigere Bearbeitung unb {Berbefferung ber einjeinen ^iffeni
f4)aften bie gan^e ©unime gelehrter «KenntnilTt beßo metir
^maäii unb SStUtontment^eit erhalten mige* .
6.
CQTfi^ mdioov^.wi«* ^< •pnmttes deoee» diaracrere; KiL
, rttf» 4» lUHfeKttV «»II hm fitiW(]tn<ffe (er fSiffeiM
tac'f isi,:^ iüifr -r OUttfi, Akt 8«ra««MMaii9
, I .»,,..* • . • -
3^1 bieret^'SNlc^e foti^o^I, oM (ur leic^fem Ue6erf!(^e
ter ^iffenfd^aften n>a( eine ^Ibfonberung un6 ^(afftftcU
rang bttftlbtn notfymnbi^, Ut, nac^^ir Serf^^if^eü^eit bcr
«mf fe« Cnmftcr fab man SaM mtf bie ta fthit Stffim#
fc^aft DorttldUc^ tiotrffamen €ee[enfrdfti: {Serflonb/
MUtlitifi unb eitt6i(buad^fraft; obet ouf Mc eintr iebeti
«itCil|fmUi^;3Mdfc> |«r«ffMiHgttii« (frptrUc^er/ ober
«ii§nieNw# '0b«r geffKgtr, obef pawf^^it fBfNrfiiifc;
ebet man beachtete beti iRii$ett, mldfytn bte aBifTenfc^aftett
Uiftm, in fo feirt fle entmeber tQotbmitixtt^^Umtnifft,
»ber an0tflreiid(ere 6€ißedbef;i|dft%iii«ftt^ obn 0^cii(l4ii#
3D'21lettlbert itt f. Syftdmc figurc des ConftoiHances Humainci,
' b€t sr^fftt jtans^r iCttctFIopabte/ unb in f. MeUnges de
s. Lit. T. I. |u 6. 34^/ t^etlt/ »ftd^ einer 9on :23Acon entle^ufci
Sbef/ bie f^mmtL^iffe^fd^aften nac& h^n Im buicb fi( wi^Ucb:
^ htidi^imun Geerenfrlfteit: (Be6ad)cnt$, X>etnunf( oiib Kim
t^tlbungt fr4fc/ bie aDe unter bfQt rerftanbe bcsriffeti flnb/ in brci
, 'J^U|>tf faffe« : ^iflorU — Pbllofppbie — poefle. J)tef« €l«'
kbittü..' ^
snb Slangorbiitttfg ber ®ifeiif4aftett, tm (Sotb^ifcbeii Ul49i»Si«^
15. n. e*. 3)1. folgettl^e CiAtbtidtng ber SSiffenfc^feti »ac^ ibnu
^ C0e0enilÄnt)en: 1; ^eMitmf bc^ 16r|eil; Sttuuttui bn^
Geele; 9) 5iii[tar be< Mr^erl; 4) itultttr bei 6ee(e; s)
itcnntnif ttnb iCulmr ber 6fcte(fti . 6^ Qnoernunftide uBb (ebure
5t6rperneU; 7) ^beoU0ie$ s) Catolodte. — €ben btefe €ui/
tbciUtKs I9iibl|^t IT to fti«m aibrtt^ ber (EfcUbrfMMfciif
«bilttti«
N I I
#fitM^'t(i 9. l tk. tat at «ifta fwigMfi iiMl
^UNMifl^ Hit fcfft^-Mrütriidt CM^MM^ utäntffUtn,
, 94 «Bf vier 0r0|f -«MI^M* cMIMiMi# -lüf: Otwerbttt ^
irtetnecfe macii {ii f. Syqopüs Emd. univ. p. %. vier i^iiq»|i
fldf €11 • ^ifcipliiiiC pTPfaedenticae — ' difciplifitc vMhi «>- dil^jyH^
*-W ft'ftftcs €ligmid9Nit «t IM^^Jibtnlfli *^ difiaplIlMM^fMliiL .
©efcftmocf«/ 35. i. (5. 107. uiitcrfcfjdDer Die ^tffcnfc^aftcn nacf)t)eii
: betreffen/ tpoitt ait(6 ^r^dniuiigen bt^fer ^fttifttfifte ^ttr^ Nt
jnlb fj^lofop^tfd? o^er mat^)emattfcjb ftn^ ; unb in bic po0ti9t(pi
' auf wiflffibrlidjf Cinri^tunsen gcjriln^etcn 5^enntnf(fe. — '
' 5|i >er gol^e ab« fftit zt 'mw jenauern tÄbea«rifd?en «wtwtttf
«nf efnen beTeiiberv 9«9rtt brucfen (afTen; iis^ am iMll#4nbi0|lii
I Mhx liftf. ejBkgid^r .m^JNap ^jtflgemeinen ^lepmortitm Oer
«uf bii(en entwnrf (eiie^ 04) ^ie vom Xlrng in reuten ^
rcrfu* e. fpft«mat. Äncrclop4öic, 95. 1. C if. fg. leftAd^ft
«flgemetne ^itttt^eKuHg in p^t(o(ogtfd)e nnb :^talv0iifen{d)i(tfwu
SDiefe Ic^teri fM enweber nacAtltdye ober p<>firiPl. MPi»
rtfd^e ober tattonale; biefe/ jurifttfite ober t^eplogtfc^e.
5Da« £cbrbucb felb^ bat netttt J^ui^ttbeile: 1; p(^ttoIo0tfd>eSEB4f'
fenf^aften» 3) biflorifche, tm toettern ®inne$ ?) mAtf»em«cifd)e;
4) p^ilofop^ifcbe im engnn einnej j) ant|»ropolpgtfd>e im
mbirneinne, mitSCoirc^Infbermebietnifc^en; 6) phyüMif^
7) mebicini(d)ei 8) lttn(lifd)e; 9 ) t^eologifd^e ®ifle«f<*aftefc ;
Sfbem «bf^nitte ifi ^ann eine befanOct Mhm«tifc(e ;Dar(ifagm j
Icr I» Ktar itlifft «tltreRben Mfciplinen vorantfgcMMt. — JDiift .
IMot «an ittrammcigcdetti in xntu(tV§ Mifibii im 6cMi4i| ,
»ir MfliftaMt, Mm. 1. <tiiHii# • > 19«. ff*
^ofr. YDtttt tb<i(t in feiner mncfflop. «nb VKtttf^otoU 6. 27»
lie fämmt(tcf)en !Stfrenf<(aften tnite^r^ober Z»fflitmi§Mt iM 0m
mnHt tM II 0ef(t^* # Wf flhifctaftfii«
3» Bntg'o S^eifHc^ (in^ 9mn €intbft(ai9 ber SflTenfctaftei
(Si^i4l<ui 0. %uiMh >9fitf« toubci fit ti frtt^ ttfrunotno
«IIb '
„14 . jStutilfunfl.
>' IMb gdftffdrfe setbftft. ^ ^rutttflef -tef fttitn lf( «ntnebct
. ffitpirnc^/ mMn pf^M^if^tn uttD ()i(lotif4«n ; ober rational/
g/ in ben mat^emfttir^c» unb pbilofopt)Md^en> ober cmpirffd)/rActc'
naU in beti ant()ropo(ogifc^en unb pf)i9fifa\i{d)^n. iBebun^ne ober
AXn ppfitti^e {&)ifrcnf(|dften füiib tfte^ tbeotogirtt^en unb mift^ui* (ßtf
»1 /• •* * .1. ,\ ».«.- < > . . ^« * i-*' * • .?,
^ .: l^tblMk^^ ]f€h€r€iiiijMbMtg kfef^r Vitt, jviSfi n>eseii
^.ee tRaftlv, utt|^ d^naucn, ^erbfn^un^ Der SBiffenfc^aftfn/
^le( !IßUllS^rii(^€^ unb' Uo5e(limmte^ }ttriicf6lei6t^ un^
Sil j|iiMc|lkiScirikMimg 0tta^ «»M
*ffir ben gfgftttijÄ'tfeeii enc^flopibifc^cn Untertfd^ PietteJc^t
^iA&r ju ordnen* Unb fo t^erb^n tt>ir Mi Xiii^ tei fo
Ihr fn fclfnUt ad^^^to^ll «tfi^iMnH ' bt
tlf*e — p^9ftfalif(&e — Wwcimfd^ — ju^ifHfc^e
iinb f&eo(osjfd5f, gBifTeitfc^aftctt, unb bontt Ui jebec Älaffe
j^ie unter 1^r,6eariffeiten £)ifclpUnen 6efonberd but(|ftf^eit^
A • • «ft«
: .aiwi m I*: XX i^l .|o|i m «i? iiw
by GüOgl
• ' <£ c fl e t '41 ^ tili fv ' «51«:,=
..... .. . tj ^ . .Mv^t I
^ • •••• Mg • » l I ■ #
ßai mtt ^^ilolöflie ntitxm *h *l»1r f Ante ti^
^^prad)tt)ifl|infd()aft 6ei><aect; o^nt hatmtfx, e^e^
j^»wi<!^«ii,! unb Sertlä^eft fm ©ebcauc^ bftfrt^H, öim. ber
^pt^ad^VDiifenfc^aft^ ober ber ^tU^)ttm $erm(n^
j'Ä. öuiL. BüDAti de Phiiotegik 'tibri n. Tarif. ^i;?^. foK
«. u vossn de Philologia Liber; Amft. 6fO, 4» — 'grischöW
: ilkroductio in Philologiwn Gfittertlem; kn.yoy. S- Isckii Infti-
< tutionif Fhilolojrite Monogramtha» ; Lipf. 7^7. — rusLLEBoRM
£ncyelo^*»fhUologica; Vracitl. j^t. t. Ed. x cur. kaultuss;
ibid» f.— «Smiff'« 9bb 'fi^ct bf» ^e^Hf flttb mtH bee
«biMitb# iR bccM» ibn bctmi<i. 8cttf(»rift : pbtM^ie; «t i.
&bfi liMRiiHMci etMmif 9^ bev 9biU^Q9i< tier ®nf# .
tt
St.
Htfd Nr Oir^Smigfti Mb Oeffl^Ie, fom^l »tit^ »«titlfd^
(ut(^ toUI(ij(r(tc(^e @en> j^nlicf) a6et t^etfle^t ttiaii
tarutttec nut t)le ^ortfprad^^, ober bk Seieic^nung tuifrcr
Gebattfen iinb Cmpfintungcn ^ttr(<^ artifuHrle ipik ^Hsn^m
lU^ t0ä^f mMft twtdt n^tMnnftim forrgefeite» fkß
(r«iK^ rte fe^immfe ISetctituns er^alun ^a^en«
^>5)eWt)<nfe^ltnet>erf^fl^t mott unfer emer &ptad)i ben ganieit
3n6e0cif folc^et t^erncNOc^^r Seichen unfr<r Sorfleaungm
nnb etfi^lu 3i»t eiHNN^ i^ndel^^p^ nuf ba« einM».
4llnbiiVHMM«b((»; mie sernffTen j^frfor^ 3cfd^ett/ ^ftoffTe
Beörijfe tmb SorlJeHungen toerfnöpfeii unb aitjubcufeir^
fdtbtntfmUit ifl alfo ber »rfVntitc^e unb not^toenbige
Sie mattntc^faMden 9^M^i(e^ mel^e ftoif mtnfd)J\if)t
eef^Iec^e »en eprat^en jtt bonfen^af^ Pub «itfeiift^ß^^
eie «m »Ol QMiift« Me BerfMhnsdTfefl la (attetf^
'f€itterffMfii/ «Efjif me bi^ S^f aHf f |u 6i{benV unb mehrere
IScrf{eDundeit m(e ehtanber (it ttttnipftn. 9(ugerbf m abet
»ienen fle anc^ ftoitt^ ttnrere ^^ttiffe Mitb CiApftilMMgai «im
»«r(( «Oanfttutisett/ OMNiasitt, 6e(e(rbeif , $bft (QbR^t
Wl^tmnt flfWeJen Wnnre; bfefe SJerflcaunöctt bei ifineit
|ii uMerM^n »nb |u emeiiertt; unb ben geffaisen VimiM$
fn atatic^erfei Stüffh^e {k. lifMMl. - 2>fe'e»fM|fiM|Mi
IRtiiftfbfft/ 55. II. 0. aa? Hr QuartAU^^ 6. 369 btt Deta9#
••• * t • •
- • ». ' , . . ; >
^iIoIc3ifd[)e ?ffiififnfd[)afferi. 17'
ffHTe; tmb tt Mffe flä) ba^er toir her tintn auf Me anlre mft
(Sl(t)er5eit fcl)liegett* 2(ud) i|l bct (SinfTuß gegenfcifig, tt>e(^
<ften Me 6prad)e unb bie f;crrfd)enbe Senfunj36art einer 3la*
tion auf einander ^ben* eben bem SRaafie, tote flu
So((Jn J(^tilliiigeii tttib S^egriffen f^rffc^rettee , muf aud^
feine Sprache reicher, ^ebilbefer/ minber (itmlicft unb boü^
fommner »erben; unb ber Ci'rfatl in jenen tokb timner auc^
auf bte $erc()affen^eit unb ben @e6rauc^ ber @prac^e na^#
#iHl9 tDirIco« Ucber^au(>( (abett ißolti 9 unb ßptaönu
^id)te btttM^dcEngige Se^ieOung auf einänben
1. D. MICHAELIS de Tinflucnce reciproque des öpinions für le
^ langage, et du langage für Ics opinions; Bremen 17^2. 8. —
LEiBNiTii Brevis Defignatio meditationum de Originibus Gentium»
ductis potifTimum cx indicio linguarum ; in Mtfcell. Berolineitf. p. i.^
6ul3ef 9 Stbl^. über ben gesenfcittoett ^inf!u§ ber Vernunft unb ber
6m(^e, in f rerm. p{>iIof. ed)rifren, ^5. F. ®. 166 — :a^c/
lung'» ^«nieil let fott^<f^rdten^f^ .Kultur M menfc^U^eit ^eiftel
'/v^•9flt berJ^erglnc^nn^ ber 4(tern ei>rac(>en mit ben «tsern; in f»
* ÜlagÄjm für bie ^cut^f)c 6pv«ff)C/ 2. ^ i. julbd'tf
, ir^b. übet bt.> 6prac^sef(Cbi(^te, aU Merfeld ber eefd^idtt b«
* ^;fcf itnb ber erbe; tu meofer« S^tt. lliirerfucbiiiidett (^ü&nih.
1779. 1.) !BL I« 9tr. |. — BBATTXB> TheoryAof Langutge, fit
Difl^tb&^oral tnü Gnriciai I7S?. 4* 0. «II. Iteberf.
mit biftot'iftbfr @en>ifi^eU bejlimmen, unb man bat ba^er
oft baruber gcflritten, ob er g6ttUc^ ober mcufd^iicb fep»
Inbel ber aRcafici^ fitatt atf Sftier f faif Slatiirfi^ra^if hi
maffifttttreiit Sfoe» 6efi$f/ tmb i^m^ |nr €r6j{)und .mft.
Uerebelung berfelben, nic^t nur ble @pra(^fd()lgfeir, fonberrt
nnc^ ein^bringenber Srteb (Ut äleugerung unb €'nttt>icfe(ung
terfelben anerf(^affen t(l, avcl^ eitif iSmilide Srftnbuna tma#
il l|i lW |><c tMtfcr 2lne jur iSe^eic^nung feiner OorfteOni^
bte mit ber Suna^me berfelben gleichen @c^ritt ^ilt,
mit feinen 3iaeurfrdffen nicl^t im ©iberfprud) (ie^t, fonbem
Mifen nielne^ gani gern ig if! ; fo if{ ber nien|c()licl^e Urfpruuf
>er ttiNrt^« Mtt tMtfi^eMi^trr ler giftUc^c» SDcr
%ttUfäf^ltt t)oti 6togen SRatttcIauten pxx 5Bor(fi>rac^e erflift
ftc^ am Md^ttfUn an« b€r Sttfammenttirfunc^ M @eftd^t<
un^ ©e^k^, bie in belli aSm Ginnen {nm «rnnbe lifgenbcii
®efü^k geflrunbel ifl« \
6. de itossts. Trait« de U form«ion mkhamquc 'des Langues,
* et des principcs phyfiques 4* TEtymolo^; Für. 76$. a Voll, f,
sj^. a. Par. igoi. a Voll. t. »erf. mit «wttert. twi 4»«^«»*
£ei|>|. 777. » «t>e. g. - me»bel0fobtt*i «»«frfcwilfB 1« Tlouf/
• feau'0 9tfj(). von Ut Xin%Uid)Ht ber ffl5fttf*eii# i» eteem 6c6r?ii
be» an ^^eifing i «eil. 7S6 8. — eftSmAl*'« S9erftt<| ehll
©emeifrt, m t>it crffe «pracfte t&r«» llrftww nl*e w»5Dlei#
f*en fotttcrn «flein iom e*ipfer irbalte». ^«lli 7^ —
^cr^c*r» ^r«i«f(brift u^et beii UrfrrUHg b«r 6pra*f } ^dnl rr^
8. - (^:ie^em«nn•6) Setfu* einer €rf 14«!« W mfPtttng«
bft epracfte; SXiga, 772. «. ^ Ceteii«/ über beif ttrfpruna
epracji 6cbrift5 ^fl^o», 177a. «. — ^» 3obcI/ ttif -
bie öerWtebcHco «Oleittunöen ber ©ele^rteit t)om Ucfrrimie bei
6ptac6e; 5S}jaöbe5ur0, 77?. — SJergL Die »0» ^im^nn wU
seiodnen SXefurtÄte bi<f«r ©Triften, im ^)a«n6ö. QKegaii« ». %
1776/ @t. 72 '75". — Lord MOKEODDO, on the Origin «nd Pro-
grcfs of Language ; Lond. 77? ft'. 6 Voll. %. Übixf. SHiga , 784*
%. — J5orfd)'d pbi(o|opI)if*e ©efcftic^te Der ^pracftc uwb 6c^)r^ft;
fSUini/ 791. 8. wo m«» t« SSorrcbe bie l)i<r)erigeii Unter*
fw^ctt.btefec Sirt ameieist tmb im getoitrbid^ ünbet»
3Me StHtobenwSf Siibreitnns nnb !8errc^ieben(eU bee
miUt mugre npf^wenblg eine eben fb «toge QJwfc4>iÄ)<n^df
ßet ©ptad[)cn jur Solge ^aben ; utib aud blefer entfiatt^ ,
»uc* dielte aSeranlafTunö, auc^ gar balb ein Unterfd)feb bec
lOhlRtMCtCII« SMcfe kieirn finb 9ibn>eic()undcn ber mtt^
fbtniettttttb«tt«fl>rac^e, »nb »ebet wtttwrWiebenen^ no(|
wie tevwanbten eprae^en einerlei* ttnibtfet^ fle^t bif Gpi$ß,
4>e iebe6 Solf^ mit bem 5RafionoI*arafter beffelben im itß
»ane^enCer^aitnlg unb in gegenfem^er ^)inn>irfttng* SSet
«en wmitfd^aMgfii «b4)ibentngett in 9&egrtffen, eutn^
SKeinungen unb ©ebräncfK« «mlttn an4 Me 6j|ri4|fn
Je^er einen gleiten €&arafter ber ^eta|lOent(|)feit ^aiii#
«ebrigen^ ^aben J&immelö|lric<), 9&oben unb Änltnr jebf*
I
^^Uolaaif^e gßiffenfc&afreii* 1.9
@. OL. BOURSGBit Diacr. de canünfls dtverfiHiiis lingaflirum} Qtied«
linb. :rof» $♦ CESN£Ri Mkhridatet; de di^crentüs Hnguarutn;
Tig. 610. g. — ©efal* %^mtn9> ttitecrMuiideti ii6er tieii
Ö)tc«f»eii^ «Ö. IV. 39. - iiUnev, Ober ^0c^itg tltt5rS(u<#
€ine ©pfö^e inug fd?on lange t)ör^än6ett, «erfbef,
Äefc^rfebfti unb (>urd) ben (SeOraucft fel6|l einer gewiffen
fc^afltgcil/ ttiib «if gemiffeSKeBeln Ot"c)efäf)rt »erben fann,
twii 3ttNtff Otammdfif ober ^prad)lcl)cc ^eigt. Dtnti
oHe ®prad)rege(u ftnb auf beit ©pradj^e^raud? unb bie
Sinafogie gegtÜnbeee f&em^vtm^tn unb SJorf^^rtften über bie '
mbuni, ^a^fptaitft, Ißengufid, iSerbhibfttig unb tÜ^ä^U
f4rei(tittg ker ^tf er eitler ©pr ad) e. SÖ?an mtig ba^er biefe
Ötegeln nicftt a(ö tDiafu6r(rd)e 9efe$l!d}e 3}orfd)rcf(en, finbetit
öl^ gefolgerte ^rfa^ruttgefd^e betracbtert, ^cne ©egenflanbe '
madm bit wefentUc^^fieti ä^e^bt^etle einer epra^Iel^re.
Auii unb i»er bit Stegefn famme^em WSStuti^mtb einer
Sprache inne f^at, bem legt man ^prad^^funte bei.
Sfitf. 4(5etiittg'# ttmMitbf.£e|frgel<ttbe bet bcvef^tit 6mc$ei
V» i & 9t f. — Sdr^*« ^({(olog. enepflepjMe/ e. 29 f.
©rammatifc^egtegelngtflnben f!c^ (dttt^tfjc^nc^attf fteii
&p(acbdcbratt(l^/ uob ba, n>d bteferni^e entfiftelbel okee
utigemig fft, auf &ptaMf)nl\d}tc\t , ober auf ba^ überein^
flimmenbe SSerfa^reti in d^nlic^en gdffen* Sinb beibe €nf^
fcf^eibung^grünbeunjuretd^enb^ fo fann man bie Etymologie .
nbn Mc 9ib9ümmm$ btt SBireer |tt Statte liefen; unb mit
bwm, tma Mi jenen bnl tluitttn niO^t» Cnerd)e{5enbe<
^erittlelten ifl, ben 5B0&lfIang. Der ©prac^gebrauc^ aber,
Ußmmt bie gSebeufung, S&ilbung, 3&eugung, gügungf'
eteOnng unb fiBärbe ter WtUv, unb in tnbtm Cprac^
iilMeiM er miU^iiigtt
^ by Google
6. ÄWlttiig'e £e6r0ebaube; 55. I. 6. 9^ 109 «»b Ceffl
9HaMun$t tr^tt G^racidebrauc^' gilt nie(»t all Stnal^gte ttnb
fll<gcte#" iR.f. magasm für bic ^euc^d)c 6prad)e^ i« z. 6,
S|. — Sr^ttner*« 9f>(. ihr hn Cprac^cbraitÄ/ in f- SnmiM^
• . 9-' •
Sie ©ptac^e^tC l|! foIa(t4 ein Snbfdrif berjenfdeit
Siegeln, nac^ m\d)zn eine @prad)e ddjtlg gerebet unb ge^
fd)rie6cri wirb* 3n ber erflen 5fbftd)t (e^rf (te iut>5rbcr(! bte
' ^tpmoioflie/ ober tie S^ilbung unb bie 3lu^rprad)e bcr SBirf
ler; fobanti ietto^M ft^ bicfe U^fem aU SKebet^ik/ tiift
le^rt i^re Seugun^ ober ^^lenon ; ferner siebt fie tinfeitung
jur 3ufammenfe§unc) einzelner SSegriffe unb ffiärter nad) cineu
be|Ummteo golg^, ober ^ur ^ontpofition ; unb enblic() {uc
Berftinbttttii mt^rererSB^ter in SKebef^^e, ober {ur^pritaF«
Z)(inn erU fofdt bi« fe^re t»on 5er £)Krf^ograp^/e ober Slec^t^
fd)t:eibung, weil fic bie gertigfeit beß richtigen Keben^ oor^
ouöfe^t* 9iegeln finb f&eilö in ber 5ib(!ammung , t&eil^
in ber Stu^fprac^e ber bittet , t^etM in bem Sct^reibgebratt«
^t, gegrflnbet« S)ie ^refoDiC; oberbieSe^retonber Son#
meffung^ ge^irt nld^t fotoo^I |ur ®prad}Ie^re/ atö jur ^occif/
unb ma4t einen Xbiil ber ^etcif auii«
Sine DoOÜilnbige ©ammlung unb (grlldrung ber 9B6r^
fer unb Sieben^arten einrr- ®pra(^ nennt moii ein iif^on
9btt ^itUxbti^. fßon^ bm^nm ttvmtH man; ebten
DoOfIcEnbtgen SSorrat^ ber einer Sprache ge^frigen SB^r^
ter; bie ©(t)i$ung unb SBürbigung eined ;eben SBort^; bef#
Ten grammatiMe aSefe^afen^eit/ tso^n otuft bie Singabe ber
Slec^tMeeitang nn^ ber Ti(<Ktgen aht«A>ra(^e ge^irt; bie 116^
(tammung ber ^^rter; bie Sntmicfelung be^ baburc^ ange#
beuteten J^auptbegrif^, ber eigentlichen unb uneigentlid)ert
i^ebeutungen ; Crlauternng berfeiften burc^ ^tifpitU, unb
tnbU^ bfn @ete4ttc| mb bie giwmniatiMec.fficrWNinft ie#f#
iiBmrM in 9infe^ung ber Sputa;:, ober ber ^ortfAguog* : ; ,
6. t2(be{un9'o «^•rrebe 1» f. 9leim gfinnm|lM ' MMN
Oirteebm^t bei eJuKI»!» eproi^e, 9. .1» mß' 178?. dt.
Ocrgr. ttnvergHW. ^etofe» üto II« 9Qtl|(iiii0 mh
9erbefferund ber brittfAfi 6|»ra4e, «iiI feittctt ColiconnVBtymol.
in den Stitrideii bcr 9cfL Miboit. ivr hm((itn epHätfunU,
iS« I« 6- 14* — a^ergl. 33<tvbr» |)6i(oreg. €n(9f(. 9. n«
Suferbem sieM ei tto(( cittige bifottfem tirteit ton
.^jrter6ucf)ern^ in welchen matt cnttoebet Mo9 auf blt^ih»
ftanmnn^btv Wörter 9iüicff!c^e nimmt; ober bit be^en^ern
SRunbarten einer (Sprache burc^gc^t unb erfldrt; ober au(4
Uo{l mubtt befantiU unb veraltete ^frter erläutert» (Bn
eiittttMt^ ton bcr trftnt 9rt ^eiffe Stpmobgif on ; ton ber
itt>ei)ten, SDiotiEon, unb \)on ber briften, ©lojfarium.
£)ie ^i)noni)men ober finnüern)anbten ^5rter einer ©pra^
1^ beb&rfen gUicbfaM emer befonbem (ixlhiHtuni miö n j#
(eto SBcfItaiiittits ber babitrdt^ b^Hd^ntttn ^tmian^fltiä^tu
unb terfd^iebenen S^e^viffe« Snbiicb ftc^ and) eine
Gauimlung ton ro(d)en ^(Jrtern mac^en^ bie rprad)mlbrl9
ober frembartid ftnb ^ um bie an ibrer @teGfe {u brauc^eobctt
tätigem ftnb eigent^Amtld^a auMrActe naänttmiftiu
90S bir crfleti 9(rt ftttb: Ecymologicum Magmun; gräKtt «s
ed. mÄkci MAS\AiUi Vener. 1499. foU maj. — op. sYLByjtGi» Hei-
dclb. 1594, fol. — Vcnct. 17 10. fol. maj. — fß^t^ü U WJtENKAMf
- Spccimen ObC et Emendait. in Etymologicon Magnum ; GoeVr.
1766. 4» UNMir* Etymologtaum linguae g;raecae, ed. ScfteidUf
Ultra). 179a 8. — G, 1. vossii Ecymologictim Lacinae Linguae i
Amft. i6l»a» Fol. Opp. T. L — oct« fsrrarii Originea linguae
Italicaer Vatav. 676, foU sgid. memagio Origin« della Knfeiua iea'
liana; Parif. 6^% 4, Gcnev. 6%f. Fol. — Dicrioiuiatre Etymologi-
qut de Jt Itfigue Fran^oife; par Mt^»se; Par« 710. % VoU. foU
SEtimsM Bcymolotcon ' linguae AngUoamKi IoihL tfft. Ibf»
ti« luini iBtyMiogictim AngliGanotn, oira Alor« Zjff Oteonli»
1741« gr. foU mfiii&'t fiomo/ffuiraa üAifii«», or Udvtfftl Bty*
.mutogieal IH^ontry on • new PJanj «Vol. I. Ounbridge» iioo. <
. 4» 2U ^ti^o 6MMi(«ii ttib Mf Miiimii ^rnMUm
• S^W bir JXPeyten 3(rt: pelletier Dictionn. de 1.1 largiie Kre-
tonne; Par. 75-3. Fol, — kelham's Dict. of the Norman, or o'.d
French Lan^^uage ; Lond. 779, g, — Dictionnairc de la Provence
fc du Comtu de Venainin» 2 Voll, Marseille» 178^. 4. Diction-
^ ^ n.ire
palrc Languedocicn - Francois par V Abbe hoxj^itr Ae Sdiwagef , %
Voll. Nisnics, i78f. gr. 8. ■— 2licf)Cv'6 Ulioticon Hambuvgenfe ;
nmb. 7^4. ». — S5erfuc6 ciueö bremifcf>'ntcberfocftflfriJtn Höörter^
^tometi, 7^7^71. t. — lDAl}nm'6 !p^tttt^cutf(6e< SOBor^
terbud), tiacft ^er pommerWen u«t> rügifd^eit 9^unb«rt; ©tralf.
7gi. 4. — popvAwtrfcf) 2?erfuc6 «ine||25eceiniaun0 ber beutfcjjen
' ^9^un^artcui SiQieii/ 780. 8. — c:5ernl)0 ©«rfucj iu e. fcI;Ufi/.
. fcften Soiottfom (5tenbal/ 787- 8. — ec^^miöt'e S^crfucö liQel
fcf)n)abifd}cn 3biotifo«; ^er(. 79^ g. unb iw nicolai'ß S^eifcbe/ '
• * fctretbung/ ^. ix. ti. a. m. — ^uIDä** 3?erfuc6 e. aüöcmetir^
«cn beutfc^cit Sbiotifcnfammlung; 55«t(. 7S8. 8. — ri
# 2>eutfci>«<$i:o))iniia(n)5rterbuc6i gtaulf. u. £ei>|. 1792* ^« ^^e. s*
V ■ f5«(el . ^ ^ .. ^ ""V-^x
f ' Sotl ber dritten 9iHi hesychii GloiTarium Graecum ex ed*
^Iherti tt R^ikaüi; Lugd. Bat« 1746. 66. 2 Voll. fol. — ou fresms
Glonfarium ad Scriptorcs mediae et in&mae Graectcatis; Par. 6ta*
ä Voll. fpl. — Ej. Gloflfar. ad Scriprt. med. et ihf. Latinicatis;
Par. 7^3 - 96 6 Voll. Fol. Basil. 1763. 9 Vd|^. foU CAUSHTiSft
Gloflkrium Novum ad Scriptorcs medü Aevi cum latinos tum
^allicof ; PaiiC 766. 4 Voll. fol. — itnb (etbf (etttt lß«rN {«
9u4iUde Don ^tdelung^ Hat. 772 * t4« 6 Voll. g. sPEtMAvwt
'GIolTar, Liga. tngl. Lond. 687. ^ol. Dictionnaire du viel»
Ithgtge Fftn^ois, par M. Lacombe^ Paris, 1766* t« Supplement »
Fftril, 17^7. 8. Dictionnaire du Bas*Lttig;age, ou to Mthilres
de ptrier utit6es parmi ie peuple. II Toiiiei Pitit« . t|ot* t*
* WACHTsai Gloffiir. German. Lipf. 7)3r, slbipi» fol, — aALTAUf •
Glofilur« Genn« qied« tev}} Li^ 7fi. fol« ' t^xataia CMkt^
Cerai« nied. eevi^ Argeoc, f%u 9 Voll Fol.
••II vimeit Sit: A«/«» Pi^» de difoendia vtibenn»
Dtcsd. 769, 8, — ' Synonymes Francois, par ]'A!>I>6 ciRAaol
Amft« Tfa* t« Par. 784, % Voll« u. Nouveauc Synonymes ]^ram
par TAbbl aovBAODi Par. Ttf. 4 Voll $, — The Dülerciiot
of Words eflseemed Synonymous in tlie Englifh tangnage; XoiA
)r66. a Voll* i«. Bndrii Synonymiy hf Mra. P^hmI ; Lond*
s Voll g. 6iofd>'« 9nM Im ti^n Qtiihuiiiiis
d(«i4ltNitt(rt9» Hotfc^iifUflir; Sf«irf.«.I.0.
4 9bf« — Cber^ftv^'« tB«ffli4 f. iVf. ^utfc^iii 6911 wmS
in e. frit ^dtlof. ttlKci»i4 k. J^t, 79s* itoi. d «bc. h
IDeff. fpiion9mrf4i<< J!)aiiMfterbtu( bn ^eutfclfii epti^%
j&aUe/ i8«tf. 8* — tScYnae'a Secfuc^ ciaH fpnonomifd^ WM«
mH<bi ^ t^^Mett 69»^ 9 Seti, 17516. a IBbCt 8,
IM. So»
SM ^^ (ünften IKct: Crjir«ftl Carte pofteriores de btrbariimli
et idiorifinis fermonit lfltim, .c. Antibarbaro; Jen. 74;. ts.
Neltemi Lcxicon ladnae linguae Antibarbarum quadripirticuin ;
Berol. 780. 3 Voll, — tjc^ua^'d SJerfuc^ eine« bcolWe« Äiu
tikrbaruö; 55. i. ^erl, 796. g. — c^mpCe 5ö6rterbu<6 iur €r/
fidrung uu^ ^erbeutfc^uiig ber unfrer (Sprache oni^^im^mn
tßic^e 6(og bem eigeittlic^eti ®prac^forfc(er/ fonbetd
Äuc^ bem ft)efu(afit>cii ^(Hlofop^ctt 9ie6( ba# ©pwc^l^ubdim '
|u mancherlei Scmerfungcit nnb 55efra^tuft()ett ©e(e9enf)eif*
VStm bitftt bU ^Aatut, bett 3»ec( titib bie (Erfebemiffe bee
«ietifc()lichen ©prac^c Überhaupt / (n fXflcf ftc^t auf tie Soltir
uub ben ©ang be6 menfc^nc^en 3:)enfen^/ nntttfnd}t ; fo ent^ I
fle^t bic pl)i{ofcp^ifc^c @pract)lcf>te, weld^e fi* auf b(e
h(ittaot^Ö)t f oSer bie S^erdleic^ung toirdic^ t)otbanbetiec
Cfptftdftni/ fiftrrf @eiitettif4afeU4<tt nnb Cigmi^toHcftdtr'.
grfinbee« ©otc^ eine aOgemelne @rammatif if{ (ugleic^ eine
@cf4)icl}(e be^ menfc^Kc^en Serflanbe« , unb bie befle praW^
(dt€ ober rmnlic^e ioQit ; auc^ bient fie t»x fcftr |iir SrieMitf^
iltans btt befoQbeni @)»ra(^{uttbe«
S83erfe bie fcr SJrt finb: hfrmes; or, t Philofophic^iUnquiry con*
cerning UnivekTal Grammari by james Harris, Esq. ^d. Edir«
Lond. 1771. gr. % übetf. 99» iei»erbecr# mit ^nm. m loolf$
i^fte# 7S9. dt- 9> Praecepct gftmmidca atque Specimint tto«
guac philofophicac univerfalis, aut. geo. kalmar; BeroK 77a« 4»
* «i- Hiltoire naturelle de la Parole ; ou Prtcis de rOrigine du Lan-
fige et de ia Gnuniiuiir« JUmycrfcUe ; exutit du monde PriuaiciC .
per COURT de gebeliw; Per. 776. g. — tnetnec-e S3erfild|
cittei« an ber mettfdE^licbeit 0pfa(bc abgebübctcB 9)eriiiuiftleiii9^
iriwr Vbiloropbifcbe ttnb SOiiemetne 6)>rdcb(ebee} tftrf. 781. 8. —
BEATTi£*s Theory of Languagei Lond, 788. 8. -* 3!lotb*9 S(t#
Übtcmtl} Sranff. unb ttv^$t 79h 8. — mtniM*§ Ml^mim
C^vilMiiibei 9tAi|Bf(f|8k. 79^ siLvmifi i»i «acy, Prind*
pet de Grfunmaire G€n6rale; ed.' «« Paris« 1804. 8. tlfbcrf. SUK
Vitttctf. tt. Saf. «8» Y>4ter$ ibaSe u. teipi. i8of. 8. -> tc^ncet^
SniUtb änir tlBemeiiNi 68e8Webft3 <0«tte, tsoi. 8; MF
ttebnMt b«# 9ltitc|Ntt/ »ni fie Wt^Mi^ bn emi^
fffMMlMl getdMüi 08f|a/ 79f« t«
»4 n
\ •
D6 nun %\t\a^ bie ^^ilologie biefeti p()iIi)fopf)ifc5cn
fl(^Mpaitft nfe sali} wA beti Otugen Derlkmi barf, wenn (!e
t^ven 93rmu^unc)en beit m äglicf^en @rab t(i ihr^mic^en itnb
§rud)t5aren t>erfd)aflrcn will; fo betrachtet unb 6f^anbe(t (le
Dod), atö ^ingUilUE/ Me eptad^en me^r ^iilovifc^; unt)
Ige^tba^er, auger jenen SBcrmiit^anden tiber t^reti nflen Ur#
fprung , in bte €nt|Te()ung«gefdE)ic()te Der bef annttti @p
d^en^ t^re 3lbRammuno uub Sern>ant)trd}art juriicfi fobantt
Derfol(jt fif i^ren »eitern Sortgang , unb ifere mannl^faltfo
flitf^iliraler p^ne iebpc^ bei tec ^ia^ ®)>t:i^c^e bie äbrU
gen ju .mliejren» V
^ (i4eK em40^r *M<( AVe« lütee Mmukch iDiwil # wb
MtfMilff» ei^rM^t» r* tK <0)ittmr> €ijiCettttiti i» l^ie |9«#
.^;.4tPiit|i Itlitmfoll^tilQrie, L 6. ni. {f. - Linsuanim todat
: Orbis yöcabuUria Conißaradva , Augufh'fliinae (Imtpercirieij; RsfC
CA/MfiiiM IT« ) cor« collcetar Pctrop. Vbt'. Völl. ij;
^^'^^'SBtlmntd»'« ttnb.H^MIkg*« CTatboUfmi/ oberjfnepIlPi^bifc^eiailSor
. tcrtoc( «ttft enrop, ^pracben; (ti»r Aber ^te 9^r0efcbicbt»'.iii^
fft^tte; ) J^aOe ». J&amt». 79? ff. »»» ieber 7 öeferungen/ 4»
'^'C5entfd}*d pbHoropt fn't. fDergfeicf/ttn^ nnb fCBurbigniiB m
i^ieriebn ältern unb neunn epracfieit €iiroi>«n^> ^ed. 79^« s*
• • fft ttic^t ma^rfc^einli^ ^ bag ble (gpracl^e utfiM^ng^
llc^ anine^rern Drte^i erfunbeU; unb ba§ hierin ber ®runb
i(rer aSerfc^ieben^eif |U fuc^en fep; fonbero meie gfaubUc^er
• i(l bai anffo^Uc^ ^itie Utfi^rä^^e ba tetoefm fevv»,
I9e((|ffrtia<^ttnb nacf) aQe bie ilbrigeo abgefbumitt finbi ita(f^#
bem fic^> bie sKenfc^en immer mebr terbielfdUigten unb iti ter^
fc^iebne Segenben ber <Srbe ^verbreiteten* Sa{tt fam ber 3»^
. ioa(()< b^r erNimlnfffe im» i9^cb{irfiiifr(# t»eI4e nette, ober
«bge jttbirft Setie^ungen wonlaftcn« Die mime MiMfe .
c^ung unb 9(uäbi(bung febev (Sprache muffe aber ^ nad) -23er^
§dlmtp .ber t^erfcbiebnen Sprtfd[>ritle ber ^uUut:^ onb bei bem
. j ^ üd by Google
faatns ttnb bie J^aitptfprac^eii gietigen ba^ tntmer weites tat
SKunbar^en unb a&geleüete neue eprac^gateuttden Aber»
C>. KiPPWGii DiflC de Ungua primaeva; in cienii Anaicctis
philo!, erit. Inft, p. Jii, DiflTcrtation : quelle langue doit paf«
fer pbur la plus ancientie du meode? tV bCOI Mtm» ^ Tranux^
Nov. I70^ 'p• 1949*
fBergebent M tttdtt ftc^ inbeS bemil|f , Me erfte GllM«
d&e auöfunbtg {u machen/ toelc^e bie 9Rurter aOer ä6cidett
t9ar« £)^ne Stpeifel t^erlor fte ftc{)dac balb; unb ^fnterKeg
feine. Öpur io ber eefc^ic^re« £>ie ^ebt^ifc^e Sprache ijE
bie4ieefte^ bie «Hr (eoneiif aber «et»i0 nid^e bie etile
unb utrptfln9lid)f!e Don allen* ^nbcrn Sprachen gat matt
ttoc^ untva^rfc^dnlict^er biefen SScquo in geben defuc^f« @o
l)ie( t/t aber tpo^i au^gemac^t/ ba§ bie Sprache, xoit bie Se# <
l^Wernng ber Crbe, im ^bU^en SMie» i^ren 91nfatig (enoin#
metiMe/ unb bafi ba^er bie morc)en(dtit)ifcl^en Gprac^et?,
bie $undcf)f{ in bet ^ol^e im mefilic^en SIften ent(!anben^ bor
ben abenDldn&ifc^en ben S3orrand be431Itert^umj behaupten»
Utiur leneii fbib bie |)Mf({Kf ((^olDdifc^e, f9(ifcN# aco^
(ifd[>e, petfifd^C/ p&5mÄ, it^iopifc^e. unb am^atifc^e
bie t^^rne^müeo^
B, wAtTOM Di(r. de linguis Onentalibus; ex ed. dathu;
, Lipf. 778. 4. — 3lid)ari>fon*» S(5t)anMung tjo» ber 6prorf;e, beit
eitte« ttnb bet Eiteratut bet raot«enl4nb. S^hlUtt mit ieirb^^orn'»
SSotrebe; £elw. 779. «. ^nglif*, Ojfforb, 1777. 8 unb w fei;
jiem Vetflfcb^n u. SCrabifd^en Sföirtetbuc^e. — tD^bl » S(Ug. €)e#
fc(i(bte ber mor^en(dn^. @pracbejt u. £iteratur> £eip|. 714. 8. —
CASTSLL1 Lexicon Heptaglotton, Hebraicum, Chaldaicum« ^Ifciacunii
SamarionuDi» Aechiopicuiai Load« iC6^* a VolU foU ^ '
Bie ^^tdifd^e ©prac^e tpar fc^on ber ^of!« Reiten bi«
tum Umiittrie M jiSbifc^en @(aaM eine (ebenbe Salf^fpra^
<lt^e; e^ebem aber (aite fte ^(^g too^rr^einlid^ eine fe^r t^ei:^
fi^iebiif eefiott %w berjeaifleiii bie «ir ifi ben 9&ii4erti bti
S3 5 aitM
I V
. K| ^ üd by Google
Olfen Zeftamtnti ftttkeit, mtd^fUmnt^Uä^ inthfa
feinet 3cU übliche gßunbart clnr^ci^efe♦ 3ene !5{ld)er ftttt> bie
einiigen, »eltfee toit in bicfec 6pi:ad)c beflöcn; ünh bieg ücti»
tr<6ettiii(6(tocnisbie 6<^t»ietigfelt i^red ©tubtum^, n>eU
d^^ei jebo^ ni^e nur iumVttftinMi Mefte i&il(||ft, fon^nt
au* ber ^ebrilf* artigen 6(*reibart be« Slenen Scftameiil«
iebem grönbHcfeen S&eoMen fe^r nof^menblg bleibe. SRe#
t^N im» «^iUf^mttUl biefeö @lubtum^ ^aben in neuern ^ei:^
(en (l|r genmuem fltttn^arteit M ^rüfcl^ fittb »<i<
e. micbaeüe S5e«ÄeBoitö bee flUiM# »ei#e mn omveiibfe,
bie au0ge#orbeBe librfifcbe eptacje lu »ergebe»} '^^•-i
— SCHUL TENS Origincs Hfilwrticfte ; L. 7^1. 4* 4^er» W
fcbicbte ber bebt. 6p webe; ^)aUe, 77^. «• — •eejl- «iW^r*
CinUitJing t» ba< «. X. £cip$." 787. ? töbe. I* — ^S^sere
mxl bebe. 6pra4(ebte; ^)ÄUe/ 777- «. - jDeflT. Inftiturio Philo-
log» Hebrafiii Hai. 79?. «• — mi*ßcli0 b«br. ©»mmaCiri
^)anc, 77«. «. — *5<ifre'ö b<br. ei^racbleftre; 3«"«^ 7%^- i- t)tff.
qjraFtifier «Htemcbt terdefammten otientaliWen 6pr«4eif ; 3«"«/
790. ff. 4 ^^e. - bebrdifcbc epr«cbl<^rc i £eip|. 797.
9. immt e. b. 79«. 8. jDeff. bebraifcbeö £efebucb; £?ip|. 799-. |.
— siMDKis Lcxicon Manuale Hebr. et Chald. Mal- 79 j. 8, scHULZa
texicon et Coinment. Serm. Hcbr. et Chald. poft Coccejnm et
Ufflj/iw; Lipf. 777. 3 Voll. «. 1. D. MICHAELIS Supplementa ad
toica Ungu. Hebr. Goctt. 784. — 9^. ^ PP* 4- ^ moser Lcxi-
con Mtnualc H?br. et Chald. Ulmae, 79^. «- — 6cbul3e'e [)e/
irfifcb / i)etttf(be< Söftrm W J 2dpi. 796. «. - Uxicon Hebr.
* CK Chald« Manuale:, cura Scheidii et GrotnewouA; P. 1» Ultra).
1805« 4* TYCHSEN ilementa dialefti Rabbinicac . Bützov. 76 j. 8. —
» mu CttWi natales linguac literanimque samaritanarum ; Upfal,
m 4. — Wee bie b«#e €rler««ö8««rt b«r bebrdifcbeii u«b bee
«bitoett «oTfienL eveaibe» T naffeir.« Vn^etfung |tt( «tibuni
«7»
«(u^ Me ^ölbdifc^e tmb fptifc^e ©ptat^e pnb f fjetif*
HA «matt «lunbotten bet ^tbtdtf(*en oniuftöcn, bJf gtwif*
fcmafim m«f «te« «pc<M*e aitfmft^eti, unb nur but* au**
fpra(I)e unb tonfe^ung »erf((>f<bni flnb. 3« *«IMiW««
fiob «iniflt etcUtn bei alten 2t(iamtntÖ flcfc^rtrt«, «•*
by Google
i^cr, unb fel6(l jum beffcrn SSerfldnbntg beÄ 4>e6riifc^«i, ein
mfenÜ(c(;e^ ^ulfilmUtel* £6en bieg t|! ber gaO ttf ainfe^unft
ttr fprifd^en ©prac^e, Doil midier bte 6a69(oiiir<y{^i bie ^ie#
fef0l9titilaiiif4e und bie aiitioil^etiir^e/ tber 'JitatotiMfcffef
Meber (efonbre SRunbaveen ftnb^ ttnk bie auc^iur erH^tjtna
Sfieuen $eftament^ brauchbar
6» !• »• M1CKAEL1S Gtomafioa CHsldaica ; Goett. 771. 8.
^Nb. (^bteHomatbies ^(Siev; igoa i. c. 9* michaelis Syrias-
mus, i. e. Graiiimatica Itnguae Syriacac; Hai. 74T. 4. —
®ebrauc&; 0Jtt 773- 8. — ^Sesere fprifcje epracblcl^re ; 2em#
so , 788« 4» ^«ö-f , Chreftomathia Syriaca ; Goctt. 807. g. —
BuxTORFii Lexicon Chaldaicuiu; Bafil. 640. Fol — SD^rgf. Vlh^i
felt'ft Slurceif. |. t^eolog. 55u(berr<itiitnif , §. 49. — JDie im 9(. i
^>0rromlnell^c^ cbalMtt^ett etücfe pn^: »anief, Äap. 2, 4/9»
OtttaerA>ra4e eine« fi^r «tttit, tmb (efotilttl te btr ec#
fc^lcfrte be« ffl?WeIatter« fe5r »Ic^tigett SSolW, bie brrt
au^gebilbetfiett/ n>m;(rei(^(lett unb b(fi5enbften Spraken ge^
^ire* 3tt eitlen, «parifllna unb bem Stmerfleii t>ott 3(ra^
Mm Itbl fle no« 6it id tntt ber ^ebtiiMea f^(r na^e
|>ftlH9bt$ itnb tum beffem »ftWttbtHffe berfelbcn ungemefrt
benen matt jeboc^ in neuern Seiten abju^elfen gefuc^^e (at^
@U ^at ftc^ in Dieb^ t^eiU att«def{orbne, t^Uiiii^ (cbfiM
bf , «liwb«rieii iM^e^ tmb a%mt\nmi efttbhiitt
fbiibe fto b^ 9Ätt|e «eerÄfiir, 6efonb<i:< für: We @efd^ic6^^
Muna, feiir n4]&M(6 i9e(t»en.
0. e^dKn^*» «W. «on beut mmi ber aratIfcSctt «pradje
Ii dl« «iM({($en €infic{>t tn bfe b«Mif(6c; 6tutt0. 771. 8. -
J. ». Miouuis Hiftoria lingu» Arab. Hai. 706. 4. — tho. ERPEKIt
GrtnMMtieft'Arajbica, ex ed. schultewsii; t. B. 7^7. 770. 4. —
. . Cpiu»
^9 %bmitu •
<ioi^ff|dmi Grtnoiftticie ^Attbieaec com Fregymnasoifttibui
Wctohto Anbiete; }w» 790. t- ^. i9aW> 9(ftMi<|t 8tot(0(9^
791« i» «S^e*« 9nift i^ai^l# mh. «• Mlo^
6lfTil4t$ 3cM/ 791* t« — C X. )t^mtiiAilei;*0 ^(Mliftfi
dCliltllMr' 9. teff^Uclf S SlilN» 799* t« *- co^n i:«idcon Arat»
l^. tfff; Fol. iCHEiDii CUoflar« Anb« Mtnmle; L» B« 7<9,
♦ . 19»
50Jlnber tvld&tl^ unb nur au« t^enig aUern Ue6erre(Tm '
ftf^lefanne^ ifl bie alte petftfd^e @pract)e, bie fd)on friJ^^
leilid^Me !ßer4tibfnttigetierlM, unb (ernat^ ftc^ faf! t>äaig
littdegeti |at bett gieig t>erfc^tebener neuerer endlifi^cf 9f^
legten befc^dftigt — So tol^tn wir auc^ t)on bem olfeii
9^^nW<^«n ober ^ttttifc^ti nur iiocf^ fe^r tDenf^, »eü ba#
fiit MT feine el(riftetl^ rottkent nur ebiiclne 9S6tt€t, ihti§
^t. — X)a< Sfet^foptfci^e m eine au^^edorbene Soc^fer ber
öraBifc^en @pvad^tp »obon mir 9lelcf)faW. nur nod? tvenig
Ueberrefie 6ep§ett. — 3Da^ Stm^arifd^e i(iewe neuere, we»
nf$ abtHic^enbe SRunbore beß ^et^ioptfi^em ^i^i"'
bifd^C/ atimnifd^e unb foptifcf^e ober 5s9P^fA^ eptad^
^erbienen noc^ immer ^ufmer(famfeit unb vettere ^orfi^una*
* •• • . '
0i PE DiEV KHdimentt Ifngaae Perßcu; Ptr, ^|9^ 4. — th|^,
* ' »YD« Hift; relig, vecc, Pcrfar. Oioiu ffo. 4; ^ joves^s Perfuln .
' . «nd Siis^li Gnimmir; £on^-77S. 4. r* haoley*s Reinirks #it
te. VailSta Ungnafe'^ tML f76. 4» vowit Inßitutiones ad
4i|^i«enca, ünftwe tafifat^ jpum ClureftiiMMufui ce^^pssario :
|lD^t• — lUCHAuisow*« feiste« Ai«^
ÖxC 777* ^1 Voll. foU — pqcHAUTi Chanaan, C 4e colonüs er
lenncLne Fhomcitm; IL Geosr« Sacr. B. 4$%» fei. — lAmmfi-
iVarr lEteHddons Vor la iangtte ifahuyte; Pa«. 7^4. 4* —
'^IfteH/Mi*» linjuae Pwikatj Alknbt 4. VßoMt Oanoa«
tica ^etMopfcff; 79$'. -i MM A«lhl<qiiqM«;
ibid. ^99. fol. ^ Bjusd, Graraui. Mmriuf f rf. ^9l. f«^»
EjK/i. Lcxicon Amharico • kjunura ; ibid. 69t, foK —
Grammar of the Bengnl Languagc; Hoogly , 787» — An Enfc-
lUh and Bcngal Voeabalary; Calcutta» 787. g. ^ ' aCBiOEnW
Tliefanruf linguae, Armemcue antiquae et hodiernae$ Amft. flU
4. — KXRCBERi Prodromus Cvptus f. Aegyptiacus; Rom. 6)61. f.-^
lA CROZE Lexicon Copticumi Ouon.jf^ 4 — icholzw Crammat.
At&vpciaca; Oxan. 774 4,» * • . ^
20*
. K| ^ üd by GüOgl
; ^5{IoI(>£iif($e ^Bifienfc^ofren. 29.
' ' . '
" Utiteir ben a^cnMdnDifc&en @|>va(^tt ^M^ttUtd^it^
itiiduta in feber mudfid^t bn ttfie Rang; fmM wegen f|tf
VHtttf^nmi, M megen i^ter f»or alktr ofrrtgett «Ueii
6prad)en gan^ t?orjil9lid)en ^u^bilbung^ unb 5cr batin t)or#
Jaubenen mufterbafren ^jßerfe» tKan utrterfc^^etbet 5öö altC
tber flafpfi^e @rre4)tfd^e^ toetc^ed brei t>ctriiiigUc(^e aSimb#
Me», Me borlfd^e, imiifc^eitnb otti^e/ M< |iMr
6runbim3 btß qvieti^ifdjtttSaifntf^imi fcrtbauerte, Don tcm
ntlttieni , njdd}ed fe^r öerberbt, mit frembarfigen 5GB6rfem
ttntermif^( noar^ unb ftc^ bl^ jur ^ett bec Eroberung Seti$
. mtttiiiet»i9 bttfc^ bie Siefen ttiitU, mM^ttnetitä^fi^
«ttftam; toefd^fg nocft abmeMNnbet nnb tiermifd^ter wurbe^
fHufTer biefem kbt aud) noc^ in @tted)en(anb bie albanifc^
0Dec cpirorifc^e @prad)e utifer ben ^roauten^ bU m bett
•Ken 2ifi9^<<ra abinfbininien fct^^iQcn«
FAfRictt BibftocheoA Gmen» cd* Harhßi; Hamb. 790- 907*
bi4 ie^t xo Voll. 4. »MOMts Introd. in linguam Graecam ; Hai.
771. S. — harlesii Introd. in hiÄ. Hngu. Gr. Ed. a. Aitcnb«
— 5 Voll, 8. Supp>menta, 804. 6. 2 Voll. g. —
Kienacfer'e ipanbbucf) t>«r ©cfdiicftte ber griec^. Literatur; tBerC.
802. 8 — FACH Compendium Diale£tor. Graccar. Noriinb. 78a. 8.— •
wFLLERx Grammat. Gr. ex ed. ficHeri; Lipf. 781. 8, CtenbUtU
burg'e 2(nfanfl<(jrünbe ber gricc^. 6pra(fte; ^Daifltg 790. g, —
Hange'a fln^c^. 6prac6fcf)re ; £e(pj. 797. 8. — Wt^tV& 9rle(5#
©prac^lefere j 2i'ipi.798. 8. — löuttmann'egrUdj. ©raramatif ; ^erU
8oy. 8. HENR. STEPHAN« Thcfauvus 1. gT. Par. 4 Voll,
fo!. c. scoTTi Appcnd. Lond. 77^. t Voll, fol — hederxc«
Lexicon Manuale. Gr. cura ernesti; Lipf. 79^ 8. — i^dMf
gjottft. ©riecftifc^ * X)entfc()c« ©ßrterbucjj £«>.79^. «. — ed)ne{#
ber'6 fntifcbe^ ©xMifd) ^ ^mf^H J^OOblvirm^ttCbi SttMf(b«797«
d ^e. 8, so;. » ^5be. 4»
■
DU FRESSE Cloi&riüm ad Seriptt. med, et inf, Graecitatis; tugd*
682. 2 Voll. fol. — DA sÖMAVERA Tcsofo dcllft Hfigua greca vol-
. gare; Par. 709. 4. — Weigere ^mUtt^if^itt^itaUimf^f^tUU
91«
eo IUI» gemifd^ »ie MtMi^t Cptadtt te {(rem
ftffni ttvft>ttiiige «Mir, auc^ {itm S^eit tio<l^ M ItCi fecf)f!e
Sa^r^unbert nac^ SXomö Sr^auung blieb; fo gelangte ffe boä^
in btt %ol^tf mit ter ^ad)t unb ®ri§e ber S^fmei*; {u einer
(Stufe bee SSoDfornmen^eit, unb behauptete in ber
golde, no<l( att fobte 6|)rai|e, bie trjfte aOsemtititett «tt
6(feriftrpracJ)e ber ©elc^rfm* 2Jn f^rer ©efcf^lc^fe faffen fic^
fänf JP)auptepoc^en untrrfcftelben : t>on ber 3^^^ ^^^^^ £nt(le#
^un9 bi^ jum <fnbe ber r£mifc()ert 9iepubU(; t^ott ba bt^ tun
SRtlfe bf« tr^eit 3a^(ttiib«t«i »oii biefir gett bU jim
SSerfatt be< timifd^tn Ktid^i ; bann tb4(renb M 4Rifeelab
ler^ unb enbltd) Don ber aBieber^erjiifttung ber £Ueratur
bW auf uttfere gekeiu
C» 'ABUCit. Bibtiotbecä tttiiM, <t id« £ra^'; Li^. 7^|< (Kf*
- 3 VoU. tA— tjdso. BibUotheet Utiat otidiat et tttSnit laciiucft*
tis'i Htmb. 714 -l^i^. 6 Voll* t. — VAtcmt Hift. Cfit. Unguit
lAtim^} ed« lipT« 761« — tu^^ssn Introd. iu.hift. Litten«
curae Xomanae^ Norimb, 7|i. ft, s Voll it- fjii/i. Brevior Va*
citi« titt. Rom. lipC Ttf» t. Supplement«, tipC. 79t. | Voll«
§• «UMSis Novut lincme Itom* Tlieftonii;.Ltpf. 749. 4
VoU. BaL^ 64ellftf't bcKircb ' latflii. fOhmltt«: IbiM*
5 ttbi. I» ^Dffl^ ^Iibff|rif9ii# «fii. % ttm. «Ml Ubemann;
2et>|. to7* I t.* a^er*« beutfcb/latemtfcbfl £ex{f9Di
OffHiKf 79>'i«** eäftUtt*» ünif^ifTUaumfd^f6pxü^U\^tt9
£eM>|. 790. 8. a3r5^er*0 pxattifd^t ®rammatif ber lotein. 6prar
ibe, 7te STufl. Eeipi. gog» g. ecvfcrt'e auf 0ef(6i«6te unb Ät{#.
tif gegrünbete (ateinifcbe 6prA((lebte; ^Branbenburg, 79s - gc».
5 ®te. 8. - (ateinircie €fXA(ffUitt, uä) e. fteiitii VliMI
. bearbeitet; H^raunf^t». 804. 8.
3n läfalten fc^eintbot ber 3eU ber Mmer bie efmfe
f ifc^e iSprac^ eine ber t;>6rnehniflen getocfen |u fepn, bie matt
tioc^ au^t)errd)iebenen£)enfmd(ern/ obgleich nur un|uldnglic^f
(ennt* Sind ber r jmiMen ober (atemif^et^ bie M n^t^/
toletoo^t liemltcft berberbe, Ibi^renb be< flltttefaKcr« to
Ck^riften er^ielt^ im Sieben aber mit me^rern fremben Cpn^' •
<(en bumtfct^t mtbc^ entßanb im breiteten ^3fftrt»unberte
^ üd by GüOgl
hU ^euHje ffaliÄnffc^e^ hit fid) gar halb jur grofen SJott^
fomtnen^ett biibeU, unb einen ^o^en @tab bt^ SKtid^tfyumS
nnb flBo()(((ande^ et:reid)te* Unter t^ren t)etf(^tebitm 8Ituib#
«rem ifi bie toitan\id)t, ober florentbiifc^, bie rcfnfle; tttib
ton ben fibrfgen finb bfe tctiejianifd^e,, neapolitanifd^ei
inaÜanDif4^e und fuilianifd^e bie Dome^mfiem
0. cESAKOTTi Sflsgio sopra )« lingua Ittliana; Vicenza, Ttf»
S. — Si^ggio di Lingua Etrufca^ e di attri antic^ie d* hallt ^'p«
fervire tüla Sroria de popoU* ' delle lingue» c delte belle Ards
Cda LUiGi LANii) Roma, 1789. 9 Voll, — ffiftfltcb Äf^ bfll
Urrprung ber ttali^nifc^en eprad^e^ in ^usenmim^f Ckf^fc^
bcr fr. ^. 0. SS), t» 3ealleti/ 9. IM. Kb >/ 6L i. f.
mi 3til« mmtl^^ o^fle tOiir. »«s ^tbc; 9rff. lt. £eq»|»
7«9. i« ^ABentaim*« ietrUii. ei»racblebie; £eiM. 79«. t. ^titp^
vr« 3tA(. 6pta4Iebrc 4te ^ff« ttte» isof. s. jemi^i 31«!.
eptocblibri fb ^titfcbci eiUnncii, 104. «l^btife t. —
Vocabulario degli Acadc mid della Cnisiea $ Firenze , 739 -
4 VoU. fol. Nöip. 74^. 6 Voll. fol. 5Uttbe*0 3tal. tt. beutle«
flürferbvcb; ««>|.7«*. «»e.f. — a^gemaiiif« ftalfiit. «. beut/
tf^ed ttimf»it<^7 £eip|. 790» t^^e. s 9^ $(.e. b. S04. 49be.
3m ^euH^en ^yt*anErcic(), bem tjorman^en^aaiett, imc
e&cbem bie celtifcf)e ©prad^e ein^eimifc?), bie nacb beti timU
fdj^ett &oberunden fafl gan} ia bie iateitiif^e äbergUi^ wah
M itwr tuMb in beut ie(f(«eii f95reea0ite> miI^ Cfmoatibefttiig
ber Sroiiteii, erhielt/ ba fie uor^er fc^on In ben übrigen %xo^
t)lnjen in bie fegenannte romanjifd)e ausgeartet war. Sfefe
öerbrangte auc^ in ber golge bie eingeführte frinfifc^e ®prtt#
d}e unb bilbete fic(^ aOmd^Ilg {u bn ieligett fratii^firc^tir att«,
9b de fi4 dlei4^ in (ir(r t^iele flKniibareeii tfHrftte, wrunter
bie in ben »fttlem 5prot>mjen, ^ik De grance unb Orkan*^
bie relnfle unb 6errfd)enbe würbe* Oon ben übrigen 3)fttttb«r#
len flnbbie n)aBon!fd[)tv lotbringifcfee, ptownjatifcbe. ao&
i(omf4)e imb tiuseri^retadnifc^ bie toicttigflem
6. fASQüJER, 6^ rOriginc, des ldiomes<t de la diverfit^ do
randenne langue Fran^oifc de celle d'aujourd'huij Par. 607. f.
Itab i» f. Recherches de la France, L. VII. — Revolutioni* de
Ift langue Fran^oise, par la Raoalihe, uor bell Poefies du Roi de
Navawti Pu. 74a, a VoU. |, — Origioif d« la iangut Fran^.
par Meuage; Par, ^fo. 4. — Dictionaire de k Ungue Romaine;,
ou du vieux langage Francois; Par. 76g. g. — buffier. Gram*
maire Fran^. Par. 741. 8. — de la touche , l'Ait de bien parier
«n francois; Amft. 7S0. a Voll, 12. Halle, 747. g. — Le Grand
Dictionaire de l'Acad, Fr. Par. 762. 2 Voll. fol. Noiiv, Edit«
' «vec la trad. Allem, des tnots par Catel; Berl. goi. 4 Voll, 4.
— 'Lc Grand Vocabulaire Fran^^ois; Par. yß/^ ff. 90 Voll. 4. — .
/ Citliolicoli» ou Dictioiu Umverfel ds U knguc Fr« par Stkmitd'
i, K«; A L Hamb, 771» 9 Voll. 4. — Diction. des Ui)£u«S.
Fünf» et Allem, par i. g. haas; Leipz. 786. | Voll, S» — —
(QIEKLnf, Eflai für le Patois Lorrain; Strasb, 77^. g. — tleber"
JtH llrMtii tcr SUl§fmft»(€il t«r fraiiiSf. ®))ra(6f f. He Vrtilr*
' SttOpanieit ^errfc^fe, t)or ber 3eU ber 9ii5mer, ble
faiifabrifcl)e ober ta^fifc^e €prad)f ^ ^on bec nocb einige
llebeite^e gteM, tit abtx (djion ft&f^ mit 5er p^iniiifd^tn i»m
mengt toar« £)a{tt fam M ber gofge bad SdretnifdK; @of^i^'
fct)e, 83anbalifc^)e unb 9lra6ifc^e* 5lu^ biefen allen Mlbefe'fic^
aOmdlig bie heutige fpatlifc^e 6prac^e^ mit t()ren t:>erfd)iebü
ilim SKunfeavteti/ der Mlencifc^en , faraloniff^in urt^ arciU
»e^mffe unb refttfle iff* T)ai ^J>otmgie(tfcI>c iflgleid^fan^
nur SRunbart bc^ (Sponifd)en; unb t>on i^r (?amnu baö nac^
ttfrtlaf 3nbienun69ära{iUeni»erbreiteu(^lui}cl)e ah, inbent
M< frerl(e<flmroiitan{irc^en6|>rac6eno(^i»ieM geblieben if}^
Don, EERN. ALDRETE dcl Ofigen *y Principio de la Lcngut-
CaftcÜana ö Romance quc oy fc uf.i en El'pana ; Madr. 674. fo!»
^ Don. GREG. DE MAYAKS Origines de la Lent^ua Efpanola; Madr*
w 7?7. 2 Voll. 8. — DE vaYRac, Gramniaire Efpagnole; Par. 714^
" — CCxtvtl)) epantfcbc emiUl)xr, 4te 2lufT» €rfurt gog.
S. — U)«0eiwr'g fpftiiifcfee 6|»a(6le(^(e ; £ei<)j. 79s* 8. — Dicci-
onnario de 4a lengua Ceflellana, compuefto per le Real Acad. EC*
• pan. Madr. 7:^-99. 6 Voll. fol. 3m 9tU<|tt§e/ Madr. 78a fol.
Dicrionnake Efpagnol et Francois par Mr. gattei.; Lyon, 789»
» 4 Voll. 8. ed)mtor« i^aitbi»^fi^ttc(^ ^fT TPAtt. 6pra((e für
• - bi«JDeiftf<tienj £ctpi. go^ 8. — it^ageitcr*« flwiiifcö^beiitfcjrt ns^
IT* 3tt1lf
f. STttitr fortiifitefifd^e ®ratmHi|lil> Stff. a; 0. 771* i —
ttrrtt^ola'e nene Vornigiff. ®rammattf; J^aml. 78^ — blv-
TEAu Vocabulario Po^tug;uea^e Latiiux: Cohnbrä e Ltsboa» 7ii*si; .
g Voll. fol. Supplem. ib. 727. 4«. a VöU. foU ^ A Oicrionary
of thii Ponuguefe ahd '£ngltfh LahguagCj by aiüthoky visviuij
tofidi 771« i VoUi 4«
Spuren {id) nod) im SßaliftfAen fiiiben. SKefer, aiö 6ie rd^
»ifc^c ©pracf?e, »urbe bie angelf^cbjtfd^e aUf büfer 3iifd
(errrd)eiib^ bie |ic^ ^critac^ mU b^m 92omiänrti^ # ^tan^
ii^^dm mifäftt, vinb ti^ itoiim SaHutt^erte nac^
imb md) Iii ba^ jegige Suftlif^ic fiberßieng» Sie ndrbiic^e
fd&Dttifcbe TOunba« in bert «^öc^lanbernlf! f©, töie bie ttiän«
Mfc^e^ ncd) Mdf ati @put^n ber alten ^vMpÜfä^ine^t^^f^
€^ laffen M ^i^er in tit &tfä^iäiU ttt tHli(Mi <5t>ra((^e
iMr J^auprpelriobM'ttttleefc^eibetii b(e Mne dhdelf(!d)f!rc^e^
•ber bie briWifc^^fid^fifc^e; bie bdnifc()? fadjÜfc^e; bie nor#
liio(nnir(^^r^(<)firc^e/ unb ble ftaniiiifö)'4adififdft, in
tfi dr. joHNSÖN*s Hiftory of the Englifh Länguag«; tjor ber gro^
• • fett Äa^gab^ f. SÖjfferbüc^^. Slbcluhg'e Serfucb einer ©e/
fcö(d?te ber chöI. 6prad)ej »or C bleuen gramniatifi^.'fjititteji
. engt. Jßörmbuc^e Ci'eipj. 783 8 ) 55. i. e. xiii. ff. . 'd^^ •
J lowth's Introductlon ro Englifh Grammar: Lond, 779,
, NAREs's Elements of Orthoepyj Lond, 785-. — 5Clbrei?r*e SJer/
^" f^c6 einer engUfcbe« 6ptac8lel;re , »orne^mlicß a. b- ^«gi. bei
^ sDr. HctxJtb 5 ^)ttÜe 784. 8. — «bcre'ß cngf. 6prac&Iei)re f«r bit
' . jöeutfc^e«, naä) eberiban'e unb Waifcr'» ©ninbfd^en; triifc
. 55er(. 808. 1. — föerfuc^ einer i»oat Stnroeifung iur '
. tagürc^en äu^fpracße; ^xamt^wti^, 79?. 8. !Defr. S^&Mubtgg
* . tnglifcjie €pracbre|)re fihf bie ^Deutfcjen 5 t. b. 802. g. •
JoMMSON*s Öi(^ionäty of thc Englifh LanguMgc!; tond. 77^. a VdU,
IpL - abridged; ib. 77?, i Vort. g skE«iOA)«'s complear Dic-
tionary of che Englifh Languägci, böth witfi regarci to found and
mcaning^ ad. Ed. Lond. 7g9. 4* fit btf ;Detttf((fei (egrieilct
^' ' »Ott ^miifri €obitrg/ 791* t< ürAlR^K's Cntical Pronoundnf
Dictionary; törid. 79t. 4. — C^belunji'e} 9t{»fl tffamni. ftk
toirteebud^ ber cnglircieii epta^^i itlpi 78). 97. » ^be^ g.' — *
cber^V fBgUL mitfrbiid M ivgk ^ti^ f« Iii Äflltfc(iii;
fgilbtoiuta'l Se^r^Mfll^ iu ging« "tf ' Stipi.
94 €rjla Slbfc^ttt.
{cipi. 791* 4 St p^radons on'tbe Scotifh Dialeft» ffy
joKH slkcuitt; tonä. S* — , shaw's Gtjic and EnsliflrDicrf
' fionary. contairung all. die words in che Sc9tek M^Mfk Oitleas
&c. Und. 7%o, a VoU.' ^ » ^ •
• • • .
9U getmatlifd^e untermifc^te @tammrprac()e (e^aup^
Iff iittffce tmt^d)t ein Te^t Mt< «Um^m; ttob (d^n frdl^
jelria öert^eiltc (le pd> in me^mlei Ohmtartttt* 3^re erflt
«lerfwilrbige 5Berdnberund litt pe md} MeSSöiremanberung^
)ffoiibcrdl>etlbfit®ot^cn; bie meipe '^lu^bUbung aber er# ^
llett fle mrter »m Sconferii uonwimli* tuiicr Äari b«w
©regen unb feinen SRac^foIgeni 5 me^r no((^ unter ben Wtoiß
ttfd)en Äalfem; unb jule^t inOberfad)fen, mbitS(it<itw
DerbefTcrunt unb beren fSerbreUung burc^ beuffd)e @c^riften i^f
ffmgortoanBt fr^v btfirberUc^ n>urbe. ^^ce blü()enbpe Spoi^
c^e aber«)arb Mt ttoeKt J^Afte be< af^tie^tmSaftr^nitbertf«
t)ai OberDeutfc|)e «nb 9l{eb«t>eutfcl)e pnb t^re »mit tm»
m&wpen SJJunbartert; |tt>if*en tt)clcf)en ba^ feff ber 3Jeforma#
Itott |ttr (crrfc^cttben ©cftriftrprac^e geworbene ^^oc^Deutfc^e
M WtUtWt, im^ fimmtli^r <» berfcf^ieb^nm ee#
genben Qentfc^Ianbe« tPicber i§u 6efHibem Cigen^eKeii tu*
«bgufunafn 6<^cn»
tBin^ BGCAM» Hiftorii. ftndii ctymotoglci Hng^uac Germam'eatl
Uuitm. 711« t <^ ^bdbuHl, äNr bit 6ff(bi((te ber beutet«
«S9i«4t# tt« bftttfcte (Dtmilimttr mb beittfl^ 6i»fiifb(cbrc»
ft^l. 7ti« i. % «n f. tcbc9cMttb( b. b. tm. 9. i. £)efr. Aü»
Ik «ff^K^tf ber »fiiiMc»^ ibitr 6imi4e wib m
fc(i(btf ber bntt/c^en 6i^r(Ube twb «^HMiOilfMtttv foiibitt
* (««1) 777/ »Übe«e# t-- wr. wa^ftNl
ewcSe feit bem icbte» 3«btb. tobf» CkbHftci bir bcitWet
' Äefeflfcöaft m «Waubei«/ «.,t, - Pewrfw, M» Me SiCi
AibecmtdeR ttttb ^ttpte)»o(^ii ber betitfcbeN Bpta^u tbinbftf.
f. — CTüiüenbtW^er» Draftiff^e «i»Hpui9 l«r INMIbtl bif
' * Simtminhmt^m »"b SKanbarte« k. 2eip|. 7«9- »* -r3^**
ÄompeJibium ber beutfcben £imatur9efc6i^te5 ®ert. # ».
lÖbe. 8. — MiCHAELSR , Tdbulac Parallclae antiquifllmat. ^E'^^Q^
linguae didle^oruw; Oenip, 776. g. — ^ulöa'e ^miffl^xKi lllf
bie imei ^aui>i^A(e{te bei beutfcben ^pracbei teiPi«,77a* 4*
* • • ♦ tec
^ üd by GüOgl
^5iIo(ofltfc&e ^Bilfenfc^affcm 35
^eutfd)en :4^ialer(e/ in hm ^dtrdgen |ur 6prQd!)Fuiibe von bcj;
?5erlin. Stfab. tö. I. 6« ä9». — Äinbcrling'e ®efd). ^cr Bieter/
fdcf^f. €pradK; 5!Jla0^e^^. «oo. 8. 2^^dn^g'6 umfianM £e^rc^e/
WuDe b. b. 6prfld)e; £ei>| 782. 8j. « ^4iii)f jj. 2Dc(r. bcutfd^e
©pröcl^Iebref ^wfl. T^axl. 801. 8 Slu^jua ba>«u<; jte 5(iiff;
ebenb. 8c>i. 8. — -^e^na^'e beutfcfje 6prttd)le()re; 4te 5{ufl «öcrf.
790. 8. — p5li^*^ SUlö^metne beutfc&e ^pxad)fünht, (ogifc^ unb
^ßbetiW bedrüriDet; £dpj. 804. 8. — «5ein(Tu0, Zm, o^ec
lb«or«tifcb/praFtifcf;e3 £?brbucb bc6 gcfammten beutfcften 6pr«c6/
iinterrtcbtö J '^erl. 807. 8. bi^ ie^t 2 8. Oibclung'e SJerfucb e.
»oßfl. 9ramntatifc6.'frUifc6cn ©Jrterbucjö ber bod)beutfc^en «Olimb;
Ärt; £elp|. 774^8^. ^ 55be. gr. 4. ^^eue »crm. 2(ufl £eipi 795.
ff. 4 ^be. 4. 2Cu^|U9 borau«; £cip| 79? ff. 4 55bc. 8. — Cßm>
pe'e fßorterbHc^ iur €rf(drun0 tinb ^erbeurrc^ung ber unfrcc
6ptac$e aufgebrungenett fremben Studbrilcfe; ^raunfc^metg goi.
a ^be. 4* 2)eir. iQ35rterbit(6 ba bcutfc^cn 6prac$f ; xfier ^mI,
^mn{^icu$, 807* 4«
£)(e niet)Ct!dnl)ifc6e eproc^e, 6i> efgentHd) mtr fiijl
iftunbarl ber beutfc^en if!, unt> ün neunten S^&t'&unbert ent^
Oanbenju f^t^n fc^eint/ ({amt^t urrprüngüd^ Dori 5er 6e(d{#
fc^en unb altfrieftfc^en ober airrdc(}fifd)en ab, beren dlrefte £oc^^
ter ble angelfid^fifc^e @prad)e ivar« 2^ene mifd)te fid) bertiad^f
tnft ber fcdntifdjen, unb verfeinerte (id) burd) franj6 ftfd)e €tt^
bungem Unter bet SJereinigung ber (iebenie^n ^roolnjett
»tttbe bfe niebetldnbifd^e ©prad}e fldmifc^, unb nad) ber
engern tSerbinbung ber flebeti $rot)<n|en erhielt f!e Dorjug^^ .
toelfe ben SRamen ber boUdnDifa[)cn, 6(e (at nur wenig ab^ .
loelc^^enbe SRunbarten, toebin baö @ee|jnbird)e, ©elbrifc^e
tinb Srabüntlfc^f Dor|dg(tc^ |u rechnen finb. IDurc^^elonlirti
(at f!c^ bte ^oadnbirc4e@prad)eau4> außer Suropa berbreiteti
6. CWiarba'«; ®ef(btc6te ter att#ge|lorbeneii aften frieflfcfieti
. ober fS(bfif(ben epxadfti QCurIcb «ob iBremetf^ 784* 8. beff; Sflt/
.f^ief!f((e< SB5rterbu((; flturic^ 768. 8. - lami. tinkats Anlet-
. . ding tot de KenniiTe van her verhevene Deel der Nederduic*
wichen Sprtke} Amft. 739. 2 Voll. 4. kilIani dufflaj^x Etymo«
Itgicon Teutonicac Iin8;uae; ex cd. haseltx, Ultraj. 777. 4.
Ztydolagrs Nederduiifche Sprtakkonft; Amft, 791. 8. — tHÖDer*«
iiirif MtUnu W b^Hfobif^en epracbe) CrUnfcii/ 78f. 8. —
3iramer*d neue ftcHanbtWe 6prac6Iebre; £etp|f$/ 79^. IDeif.
l^oU'anbir*'tcMtfc6e6 «©örterbu^, l)crttu^9. «on tTToerbecf; 2eq»|.
787. » ^bf. 4. — Di£^1onnfliie Frarn^ois - HoUandois et HoUatl«
dois-Fran^ois, par wxkk£lmamm} Utrecht, 7Sj* a Voll.
Sie bSnifc^c ©prad)e ijl me^r f!ant)iliat)if(^cn, aU
'g#tfWanifc^en Urfpruncjö; bod) bat pe in bcrgolge aud ter
im gotftiMen, frkfiM^n "«^ beuffcfeen gpra^e t>ieW ent#
le(^nt, Die enbuo^eti btt SB jrter anbf i4 gebilbet unb ftcb
nen 5etr5c()tli(tcn 9icid)r^um trwortfii» ©fe ^tttfd^t In ^^iU
lanb, auf ben Ddnifc^en 3nfcln, unb In bcm närblic^enj^eile
ton ed)Ieö»la. au noweflifd&e a)?unbart fo ble
fd)Wbi(dit, mnl»hat>Qnmmtbttu ^ii^^anD ^at fic^bie .
iütvc %om bti JR0medtfcf)eh, unb ba< ©toeoget^ififte am '
lelnfien erholten, »elcfee^ überhaupt <?&c jur erldufcrung bec
je^igen norbircf)e»:©prac^en bienU 21ud) i(l in ber altern bi^
ntfc^ett epract^iUeramr ble befonbre @(^riftart ber Slunetl
tnerMrbig, mmlt bie Wldtibtfc^e €DDa/ etee Gammlutig
aTfttorbifcber ^:\)t\)m, gefcftrieben Uebrlgeii« ifl ble flN
niUt)^ Spreche t)on ber fd>it>ebifcl)cn unb bdniWen t)crf4)icbe»||
lutb fcbeint mU ber aUeo norm^nnifcteii einerlei |tt feyo»
0, oLAi wosMii Dtnict lH?rinini Amiqm§imt; Hftfn* tfn*
' IffMibtn p, A 7. e^iigei*« 4M. Iber Ve Itof «
Hwitt.tiitb MiHief bc« Mtttf<beit# t^croltcbdi vß& Hm Simft^i
«. b« t>bu AbfTf. 0. Snnti &iit§m. 7^- 1« -r De im-
guae Danicac.Mt et condidone: {0 b(K Scr. Soc, fiaih, T«'t.
174;. — 3' »abeit*» «»weifuii^ iitr binMieR 6|»rac^ei Obcif
fte/ 767. S. ^Ddnifc^e ©pracjlebrc fÄr iD«utfc(><j Äi#
p«n^a(jeit/ 787. a ?5be. 8. — ^o^c'0 nette bdniftbe wmmtM
für ^Deutfc^e; Äopenbagen/ 797. 8. 2ip|>elcn Äongeli« 5>ailff
Ort>^53o0; Äiobenl>a»ii/ 764.4. — ranolpi« lotw» Gmnm^
Island. Monumentaj Hafn. 6ji. 4, U. c. HtCKfs« Addinmend^
• in ej. thcf. Anciqq. Septencr, T. II. P. III. — Eddä ftf«lldor. cd,
* 'Refeftii; Hafniae, 66$. 4. Edda Rhytmicä f. antiquiot, 'vull^
Saemmidiiitt dicta; Hafn. 787. 4. X>ii ^^iUnW^i €bb« , :ÜUx(.
* . »0» ed)immelm«mi; Butün, 777- 4. — ^Cridjfon BiblioiKcc*
. Kunica; &Xi\fiW.'766. 4. — magni olavh fpecimen Lcxici Ru-
nici au6l. ab ol. wormio Hafn. 6S0. foi. — 95erg( bie dixeno'
[üßie ber Sluögaben ölier ^lorMfc^fn Magert unb Oebic^te, «elf
* . i. • «9t
^ üd by G
5er binlfc^en Iß 5ie fc&lDcDifc^e ©pra^e, berett
{(teile Sorm bie fmeogpt^ifc^e ^eigt, fc^r t>ern>ant)(, unb
.^^sm S^cit «ngrifM^ftM^Hi liim Stittta(«iiiaimif((^ett, att8er#
htmt>itvj^t^nUtt^af)v^unbttt ^at fotDo^t bie bamaiige beutfd)e
Stegterund btefe^ fanbe^^ ber f)infiQt bortige ^ufent^air
%ir S^eutfc^en bte SRtfc^uog tcf f(|^mebif4ten @)>ra4ie mit ber
IMirigfit ft€iri4tU(^ nentii^« 2>er ttirbUAc tuib fibli^e
iMtletefinb tii^e Uog in ber 3Iu^fprad)e/ fonbem aucf) im
. IWrtrröorrae^e berfc^ieben." ^te fiunitcbcn unD lappldn*
&ifct)cn SKunbarten ()aben ^)i(l(l\Qmf)&m\iö^tii fie fcf^etneii
fPil^rilim^ biiJffy»^t>ifd)t @pra4)e an mut |tt fibercrefen,
meiüeit Snlirkl^ t>oin 6ot(ir(f)en su babett« 2)a<
JoppliSnbifc^e t(l mit bem Ungarfcften berwmibe» Sa^ ®afc«
f<irlifd)e, bie SRunbart ber fc^n?eb^d)en Jbaöänber^ nähert
fie^ me^r bem jDeutfdten/ oM bem 6c^n>ebtf(^en« — Uebri^
ffcn« pfltit matt Me bdtUrcfte^. nbtiti^fMffriMfoMMe it«6
^|^tDebifd^e6prac^e^ nebjl t^ren SRunbarten^ fSmmtlic^un^
ler bem iRamen ber ffanDina\}ifc^etl bearei/ett«
, Va^ ttque iMorit IdiMflrii Sueo-Go-
^^v%id; iGryphliw; 1726. f. — ^elMN4llll'« ftmifbViii Wfammof
'^0f Itpfkl; 798« SAUTSOT, SwcfifkOramoMtiit» S ioA h olm.
- ;efWorr« f4«iM(9t en^^^n m somn^i
^l€txtilm^i 797« iittB» Swenfkt Dial€A*L«doon; Upf. 7C6; .
\ % Qto^ium Mo-Gdclilctimi Upf« 7<#« • VolL £/#
*^;toiebii li^bmcumi Hohn. 7S0. 9. - MUftttCtfi IfIfMcl llllb
' \!lK»<^ir4«< ^tialbUffHui 6tofb. 7«4. 4. 6tf«f(M# 79c. t. —
«^^^Sto^ller'i |inef(brrd»iMibir4el ti, MtttbiM/bfSlfiN MMN«}
SDie flabonifc^e ober {la\>if^t &ftaäit, mit i(ren la^U
fMtiu MflatManrntetl, (fr!;fc|t« te bem drigeni S(iette bc<
l^i^Ktt unb norbjfiUe^ett €uropa« $oIen/ $reu(fen unb^it^
l^en toareit bie @tammft$e ber ©(a^n; unb biefe t^ecbiei^
Irtftt fic^ in ber^olge no^^ Siacien^. fp4ter(in and) nac^
fpruna^; fte n>eid)t aber ton 5en fiftrisen ffat^cnifc^en ^unb^
(imtt merlUc^ ab* X)ieg ifi auc^ Mr Satt biv, mi(Die(eti
bflbeten ruffifct^en ©prac^e* ©le letrifc&e ijl {AMir flatifc^eif'
Xlrfprun(jö, ober mit me^rern SRunborten termifd^e; utti
ton Oer lirr{)auifc^en terfd^iebem 3tu(4 bU (>6t)mifc^e^
f|i einideti Cifsettbfit Seutfc^Ianbeit crllit, fbib ^itid^mm^^
fprung^t ^^H^ timmt noc^ bit finnifc^e ©prac^e^ mfl
jj^ren ^Ubflufungm ifi b^r efi^nifc^rti^ ii!^if(6fil unb mitü
f^i^ «RnDborlt * \\ : ^
6. Di^ie^ bi^^ti^ dt^ftftge«/ befotiber^ In ^ufebuttg bft 6fA«eK
)»t> Zttun, in Cbunm^tnn'e Unter|\t(buitden über bit a(ti
fc5ic6tc efnfflef 9^orbtfd5«n S56lFer; ^erl. 77*. «. — Znton*9 tu
£tnieti e. ^erfucb^ btc aUen 6{aoen nrrpritng/ u, f. f,
784- S9. « 55be. 8. — 0d)lag'« SJolntfcfte eprac^lebr«;
* ©W^f. 768. 8- — TROTZ Nouvcau Didionnaire Polonois Alle- ^
mand et Fran^pis ; Lcipz. 7^4. 4 Voll. 8. 0cf^W«r3 Oeuel b€ttt/
fc^c« u«b polnifd^e« ®5rtft&ud&5 ^Sntalb« 769. 8. — Homonaf/
foa>'e$)lufftftöc @pradf^lebr«> ^etwlb. 764. 8* 3XdöDe'ß SKuffifcfee
\ bu(b4 »9110a, 7t4t 8. — t^evm'e slilffifc^e 6prac6lcl)te fiit Jpeut^
f(be} lÄlga/ 79^' 9<J' 2 *5i>e. ^. — (Bafcrißlow'e beutfi^. ^aif|.
lat tU(. dCurftfc^^ SD6mrbU€b> £DiP^f au unb £(ip|(g/ 7^^- 8.
Grcnbcr^ £eitifc^e ©rammatif; ^SraunfcOtv, 7^«- ^- SDcjt 2et#
tifd^e^ ®6Tterbuc5) 9)lietaK, 789. 2 i23be. 8. — Ipo^roxvecfY'ft
0ef(bi<bu ber aSbrnifcbeti 6pT(^cbe unb ÜttHtuti $r4g| tjA. t*
IDeflC b8illftb^bDbmif<be< 9latiena((ej;tfon ; fPraa unb WitU
7tt« i«.-r- ^bmifd^? $i»racblcbrc> ißf^f it, SSQ{fjr^.7tft
9« A TOSSiAioNA Nomenclacpr Q^|fuln4nguis , ^oliemico^LttH
fwCSraecQ-Qermamcus; Pragae, 198» 4t ai^fttCf^f 9bb* «8^
bn tSeibifdb«» ew4t» Mfti. 7^ h ^aiiysvMitt*« Stfitflt*
9u0erbe(@prac&ef finb auc^ b{e 0e(i^ef tttib bff
ftf^c^ieben^eU ber &(^l^ift}u^e, toetc^e m itccy «MWilMiia
f
a(66i[t)und ber Sfitge felb(I, unb utimitfcißare Sarffcttun^ bet
Seonfff ♦ Sie S3eifilr|un3 Dicf^r SSqcid^nungöart , unb bit
f\)nxboUfd)e Slnwenbung berfelOeit, befonbertf m ben 4)icro^
glppf^en ber ^iilegpptcr, führten nadj^er anmdliö ju ber alp^a#
betlfd)cn ober^Budjffabenfc^nft, bcren gntfle^ung ftd) jeboc^)^
^er 3eit unb bem £anbc nad), mit feiner &m'\^f)tit angeben '
lägt» 2Iuc^ I5re £infu()run0 bei einzelnen 936lferit, fott)o&(
«leerer ald neuerer 3eiren, i(l <fr6gte«t^eil^ unbetannf unb
m^tvoi^. — Son ben nod) i!bltd;cn Schriftarten unterfc^ei;?
htt iid) ücrjugllc^ bie d)inerifc()e baburc^, ba§ fie (icfy nic^e
<juf bie (Spradje, fonbern auf bieSSegriffe ht^U^t, unb juc
anbeutung jebeä Segrifö einen eigenen S^arafter ^aU
HVGOKis de prima fcribcndi originc Liber; Traj. ad Rh.
173«. «. — öe rörcffee äber Cprac^e unb ^tift; f p^en J.
— warburton's Divine Legation of Mofcs j L, IV. c. 4, Eflai
ßur les Hieroglyphes des Egyptiens; Par. 744. 2 Voll. 12. ^Die
tffle untcrfu*uit(j über bie ^iei^osJtPben fiitbet mait in bm
©er!«: De Originc et Ufu Obelifcorum, auctorc Gw. Z'öega
Dano; Romae, 797. 4. — x>t\ttmt*6 SJeröffidSiungötafcftt bec
Cc&riftttrte« Derfc^iebener ©ftifer; Dötting, unb (Botba, 771. 4»
— astle's Origin and Progrcfs of Writing; Lond. 784. 4. — t
»RERET, Reflexions für les principes gineraux de TAit d'^crire,
et en particulier sur les fondeniens de Tecriture Chxnoife ; in biU
Mem. d« TAcad. des Infcr. T. IX. p. ;j8. (Ted d'Amft. — <5ug,
bie €rfinbu«a ber ?5uc{iflabenfcbnft/ ifjr gujlanb unb fröbejlcr
©ebraucö im 5llt«rtbum; Ulm. 801.4,— - ben ^cutfd)eIt
ed>rfftiei(6^n f. e. Stb^anbl. in 7^^elu^g•0 QTtagaiin ber beutfcbe»
©pracbcr ^ I et. 9, e. f. unb twei Slbbanbiunge« «Ott
^afeli in btn 6c5rift«n bw 3ri««nbfimer beutfcjeii Oefeßfciaft,
3a« ©tuMum bet ©c^rift|eic^en unb ber ©c^rlftarfeÄ
bti ^Üttt^nm^ f t)et6unbenmitaaen/ bie @(^reibefunf{ (e^
ireffenbett Segenßdnben, (eigt ^MOQXap^it, unb tnac^e
cineuSl^eU ber SUtert^um^funbe ani, wld^n fidf ennoeber
aBgcmc ta, ober tu ^inpc^t auf befonbre aSilferfc^aften Jbt^
l^nbeln \iiu SBa^rfc^einlic^ finb aOe bei ben europdifc^en
!Bölfey.q,t)oit je^ej: öftlidjie ©(ji^lftarten m ber alte» ff^ini^U ^
'h ' '64'^ fc^^eii/
y Google
fd}en, mitMbat ober mmiitelbar ^erjuleifert, unb mefffeit*
burd) bö^ griec!)ifd)e, unb bai bat)on abgc^nbme Iatetnlfd)e
Sllp^abet entjlanben. Sie p^^nl^ifdje ©rf)nft aber toav 516^
inberung ber morgenldnbifd)ett, borjuglicf) ber d)Qlbdlfcbett
©d)riffju(je. Um bie erfi'nbung einer "^afijjtapbie^ ober et^
ner affgemein i)er|TdnbItd)en unb cbaraFtcrijlifc^)en ©d)riff,
bre fid) \nd)t auf bie ©6rter einer ©prac^e/ fonbern auf bfe
@egcnf?dnbe unb 55or(?eÜun9en fe(6(i bejäge, ^at man fxd)
bieder nod? tergeben^ bemu&f. — 5lud) bie ©teganogra^
pf)ie ober .^rppfcgrapbie, bie S)cd)iffnrfunft, bie ^5aV
d^ngrapoie uub (2tcnograp|)iO l>ie ^clegrap^ie unb ^a*
fWiipl)ie, 3e()pren ^le()er*
6. MONTFAUcoK Palftcographisi gra€ca ; Par, 79g. foL — Nou-
veau Tiait^ de Diplomatiqvie — par deux Benedictins; Par. 7J0,
— Äf. (5 Voll. 4. überf. i^on 2(6clung, €rf. 7^9 — ^9- 9 ^^e-
4. ^ lieber bie SJcrfuc^e einer pafigrapbiC/ über einer aHtf
meine» »on ben 6pracl)e« unahUnmiti ©cfirift, f. ratcr'e ^a^
ftsrapbie unb SCntipAftgravbie; SIBeifenf. u. Eetpi, 799* ^* szcard
Pafutraphic; Par. 797, 8. löoire, uber tie VÄfiP&rftfie; 2)e(Tatt/'
797. 4« — - TRiTHEMK Stcganographia ; Norimb. 721. 4, — ,
tum SCnfflttg^flriirtbe ber ^ntiifernnsifunj!; ^viiib. 78*.
eccnograpbie/ bie itunli/ mit ber bft^^f^möfll. ®er4»{nbiaPfit
^ iinb Äürie in ein^od^en Seiten tu fcftreiben/ t>on mofengcü;
fm^, 796. « iSorflig» erleichterte beutfcbe etenoarap^iej
£eipj. 797. 4 — SSoUHanMöer Unterric()t über bie Celegrap bie/
^eipiig, 797* 8- — 7S)^amann'6 S^erfucl über £tUgr«pbic un^
Celcörapjen} ÄarBrube/ 794. 8. .
■ • ' • » • • *
•.4 • * ."• ... ."»i
3u ben angenjanbten pjirofogifcöen ®lffenfc^aftert it^
tivt bfe affgemeine ^evmcn^ptif ober 9(u6legun9ßfunjl,
fott>o&l l^rer S^eorfe M \f)vet SInwenbung nac^^, bie fonfl
onc^ einen ?^etl ber praftifc^en SogJf au^niac^t ©ie be*
i(f)irtiQt fld) ^auptfdc^n^^ mit €rf(drung berSirfer, unbbet
fl^erjeugenben geftfeftwng ibre« @inne8, fowo^l efnjeln,' ol*
ittt gufammen^ange urit «nbem* Stfcl)ttge unb genaue ©prö^^ ^
fenntntg muf folglfcfrftt l^r jum 0runbe liegen; aber bfe 9te^
sein M ticdtigttt £)enf en< finb^ babel eben fo ttot^nbig
• . ♦ unb
unb an»enb6an Siefe oDgem^in« ^evmtnmit wirb batttt
bie^nttiibtese ber befon&enw toelc^e ftc^ mir ber ^uiU^m
hft 9((6et iir ber S^eobgie, ber e^ff^ iii Nr^rMprttben^
bf n @d)rtftcn ber 3IUeti unb jßeuern itt ber ^^Uotogie f*
HUBTii de ifitmrttttione tiSri IV« ^iC 4. ^tadae,
's: tiieterv VftM ttiie «Qiemtbicii «itil^iigiftiiilli 4«Se#
' • 7S^. 9. — tllfp^^f Kmeei^d nir ^Wlbiii«' «tgebfabie
tbedU^fii« 9. 1 61 9t4 Mb.a3arbvf •t•^r(p^ i. 9M9^%
S5ci ber Sluöfegutig einer ec^rlfe, ober efnjetner &tU
ifn bcrfelben ,. Ümmt ti {uerli auf bie ^rdftina ber Wintt
uni htitn.^tbtvitsmi att#..^ie enhbeker etgeiitUc^.ober {igic^
ll<b, unb halb t>om entern (älbl Dorn toeirem Umfange
J^ie6ef ifi ntc^t hlo% auf bie J^auptbegriffe, fonbern auc^ auf
bie Slebenbegriffe, bie ^eftimmungen unb 93e|ie6migen ber
Sltttbrätfe |it fe^ €feb«m bk &ttÜmtmbSßitß
ttobttag ber flStoer, unb b(e ^ettrl^eilund be< 6tmieS #iif
tem Sufammen^ange in ^eerac^tung« gerner muf man bei
Gelegenheit ber (Einen ©prac^e 0^ anbre , in Slnfe^ung i^rer
ßi^iä^tf^ ober fBerfe^bettfteUr Jg>A(fe tiefen; t)or#
tie^Mi^ «feer k ba< •enie iit* MiS>ett(ttiig<a«t M CN|rifr#
(ieUerd eintubringen fnd^tn, um bie ganje ^afe unb 9tt^
f{(^e feiner tSitbt iu ter|!e^en unb ju empfinben^ unb fo#
D»o^l bie QRdngel aU Me ec^in^eiten berfelben (eb^afe un6
0eAtil»U((tifin5f.fe(ett* Dfe .Mr|SaU4e ^inMt bei ber
legung tjm ec^rift ift alf«^ e^Mtoeter d(atiima(ifc(^/ tbn .
Ititifc&^.ii^erdü^tifiii..-
WK0X GMimcnmtioii# ^ Innryrt m loiM^ ^^Meram firijtfeoniih
«tqnr nywwiiiitonMM lllC 79a 91* Intlinir« Fhlldlofe;
. :liDpiw»>wn«A, f. $t.v;r? 9fl*ft e«i»Miiiteii ler enuiiHK^#
JfrfDMftfmil «ttl tritif» tMbibat, m. t« ; .
' • , II, • • • » • » • • • % '
».»I» • ^ I * »«. 0%t^ . « * • • '
' ber «tt«legttng<fttttfl ifl bCe Ättfü, ober bfe 95eur*
l^timUMbt, fUft'ttltt btv ^ti^
^ fttng
^ üd by Google
4» Crflet 2(6fd&mtt- •
fang nwb SBurbiguna 5er ^d)nfun, if)Ut Uc^e6cr, tf;re*
Qzitaltevß, \f)ttt €d)t{)eie, unb i^tci ganjen bc^
j^dftigt* 3n fo fern bicfelbe tornebmlic^^ ble ©prac!)e unb
^ fcen aiuÄbrucf betrifft ^cigt fie 2Bortfciti!; n^entt fie aber
tnc()r ben 3nbaU eineö 5BcrJ^, beffert dugcm unb ümcrti
Sßert^, jumSegcnflanbe ^ar, tf? fieQSad&Eritif. 3cnc znu
^ U[)nt i^re SXegcln t^cll^ auö bcm S5au unb ©enie bet ©pra^»
c^^e, t^eil^ auö bem €^ara(eer berfelbcn in beut S^^taltn bui
©c^riftfletter^, t\)M^ auö feinem befonbern 3mccfe; feiner
©en!welfe unb (Bd^xeibaxt, ober au« ber SRatur feined @e^
genf^anbe^♦ Diefe un(erfuc^( bie 2Ba^^r^eU ober Unwa^r()elt
hn ©ac^en, in loglfd^er ober ()i|iorifc^er ^infi(hU Suc^
glcb( pe jum €menDiren ober S5erici)(i9en öerberbter ober
mangelhafter ©tellett unb gefearten Slnleltung; unterfdjelbet
Me td)ten üon ben unechten S&ilcf)ertt unb •J)anbfc^rifeett nacfr
.getolffen fid}crn ober wa^rfc^emHc^en SRerf malen, unb trägt
bie Svegetn be« richtigen unb gefd)macfooaen Ucberfc^cn*
»or* 3n fo fern bie Ärltif fic^ oft nur mit SKut^maßnng bc;?
flnögen mug, ^elßt pe ÄonjeftiiralEutit
CLERici Ar« Cricica; Amft, 7;o, 5 Voll, g. — • EIe*nens de Cri-
tique par Mr. MORELi Par. 766. g. — SJcrgl. nitlelt'ß 5(nnjeifun0 ^
|ur 3)tlbuH0 ansebenbcr 2:5eofoöen, (^öEc, 786- 3 55^e. »O 55»
I. 6. ^7. ff. :&avbf6 €ncpFl. ^^6. I. 6. UWb Rnlrnkmi
Jlogimn Hemstcrhnsii , p« ^o, (T,
a(u«(egung^funfl unb ^itKlftiib ton je^er ioiiS^Ud^
auf bie ereMrnng unb Seric^yi^ung ilterer unb neueret
©iriftpeUer angewonbt worbenr gine befonbre 2lnnjen#
l>ttng«ar( ber le^tem ip bie ?)rfifung «nb 95eurt^eilung neue*
Xtt ©c^r;ftcn in gelegen ^tagebuc&ern unb ^ümQtn.
4)icr pnb ©a^fenntnig/ ©cfearfflnn, ©enauigfeie^
fc^macf, ®tanb(i(^{ei(, ®a{)r^eit«liebe unb Unpart^eil{<4#
feit; Die t^orie^mflen (Sigenfd^affett unb (Srfobcrniffe btt
jtunpric^ter</ ber fein Siugenmert Dorne^mlic^^ barauf richten
mug/ oon bem Hauptinhalte einer ©c^rift einen t)oaftJnbigeti
^ftmtHv ober «u^jug fleheur t>a# i^r ^ni|dmMff
kl
L y Google
i^tt !Bprsüd« imb (Riiiigfl boritilegen , uiib ftm £efer auf tie
üud einer ®(()rtft fc()jpf<a6i ^eU^cung im SBorauö attf#
Hiftoirc Critiquc des Journtux fpar Mr. camusat) Amft, 7^4.
• ajergl. StruvU Biblioth. Hift. Lit. cd Jugleri, Ctp. VI. T. U.
, fieumßitni Confpactus rcip. liter. cd. ByrittgU, T. I. p. 57^. JDaI
^eße unb genaueHe ^erieic^niS d^tt^rter 3our^<iI( u>^^ Seitungcii
mtc^t ihi bh epvadim, fonbertt aud) Me ^ntmSiUt
tti Slltect^umtf ßnb ©eaenftdnbe ber ilridf; unb bie§ tüti^
fc()e @tubium tii|ei(^nel man ^mifynüit^ mit bem {Rometi ber
Strcj^IogiCf MUH moii tmeec ftc rfcitoi Qic^l »ie tUlfft^itm^« .
ttn, ®ebräuc^en unb IQerfaffunden ber jUern fSiiUt Ufd^afß
Haff unb |tt ben ^ijlorifc^fis SBifienfc^aften gie|jre« Sie
SPentodler ^HIIiMMUtt^ finb mimMr i^t\$m^t$ »o^ta
1Me3n((^rifeeR/ We J^aubfc^^rifteti, |itm t^M aiM^ 6te
9)hln$en rechnen finb; obir atti|iifc()eunb1EBer(e ber j(unf{,
tDo^in bie Derfd^iebnen SBerfe ber Sßiib^auerei^ ber S}!^^(eref,
»er &t(Hptut tmb fttr S^au.(un({ opriügUc^ d<^cn# bie man
liiKerti lit jeboc^ ba< CUfratiM^ lÄtt »Cfti 9(rti(lif(|;^tt «e(#
J^imbeiit . '
• ik i^uMm; |ipC m m«rttiii*# IM. fMrUi^iideii
. . #Ni bie tkmt»l(lMMolHb# ii^ir tto^ e»eiHr<<kV
ti Hl CmMm ber 9it^} ^l it i wb 8il|iii -77^ i<» -lUwü
' Mb'i.ltaimMt IMcrMiü«» Ml 79«^ •« -7, mfW»
ÜH ili üi » b^itiÜMi hm nm »»»iwiriei 7M> »
«-* Innw^u^pn A rici4< oiwiiinifiii tm^u«s , par i. mii^
. , Ft^ |. Äberf. JjaÄe# 7?lt f. — ^urlit?'» Mgemt
fteleWriSf'.to Wi etnbfmii ber W»m Stnt$ M Ifttrtbiiiiii^
«Hb* Ii ttü^fliri/ 79f« 4* fif^n^rei^ ^i^liKb bei
. dMUMiil '4MnA. wht.^- 25^rti9et'0 9nbcntuit^(ii |o
^. 3« bcr 9(rcl^dologie tDirb öorldttftfle ^fflorffcfte unb
ättMatifc^e £enntiiiS M(f(r unb i^rer Urheber .
ium @rttti%e gelefllf; t^r'e ttbrkir(iit(le «bfi^f affer ifi auf Me
fritifd)c 5Pri5fun9 unb gBucbiguitg berfelBen gericf)tef , fotve^I
itiSlnfe^ung be^ gj?ed)anif^en unbgjfaferieacn, alö t?orne^m^
iiiiimfK^I auf i{)xt%Qxm, oufÄutifl unb ©efct)macf m
MtUi{tmk\ fär ba^ 6tftbllii»frer:aItf!l»tfmci»;Wfl*aupf,
al^ für blf imecf mäßigere Erlernung beri<untl9efc()id[)re/ filr
tie SRic^UBfl/ audbiibung unbSRd&rung beö feinem Äunflge*
:#macfA^4itN^ tiWS&eiebund ber^antafie, b^r ecf)ni)una<#
ftaft ttttb *e« ebltit«efa|)l« fär da« 64><iie, m^.^&m^
'•'^''- '^^'^ptÄ/Wof. a5eclf> |lt 34 onseffltnrtc 2l6NnM«ti«en. -
• ' »ergi: tt^jneelmann*« 5^b^ttn^T. t)on ber 'gd^fefite <ce €«11*1»
•Sto* tte fd^Mie Cttiratür iofe , 1« fb f^m fte Me
Hecretffceett (Srtwbfa^e ürt^ JiteartÄ ber^ö^^^^ iBeW»-
famfcit enfödlt; unb belbe pc^ t^^f ©prac^; ober tlernie^c
l)er 3leb^ SQr(!erftt3gÜttllfteW bebfeneni -^iii bei? pt)iloto-
fiifcl^en 9ßtfTenf(^aften ) j^Uitt (Eigeiitli^ aber ge^5ren bll»
©runbfdfee, tt)eld)e bie ®ef(<)maef(5frftrf tfttilllÄ^en, in
*f)ilo(i)PWcn SBifTenfc^Qfre^ gehören. 3atn Unterfdilebe
. Mn be^ i)il(^nt)en ^^Anflen n>erben jene mit bem iRan^en ber
«*«i><rrf '«ierDfr f(^*tt:^R«ifanfte.N^ S5eti
tbeoretif*cn Unterric^e i« ber 2H*tfttnfl erfb<»*bfr^tlf ,
fowojl ttr^nfe^una ber qJoefTe überhaupt, i^rer »efetiUfcbeii
und Ittfdai^en S^eflimm^pgen, al« in ätnfk^tttia ber
iNiiciiS>ii»WW«afteii^^^ brottsatU
fcbe, wb b{iL«r(if(*e bU fi«*t. : i»#.P<»1SW«
« "ä bcrfci#
^ üd by Gü
«P^(foIpflif(*< QBifienfc&afit«. . ' 45
tlnter ©ercMamfeif ober JKcbcfunfl tJcrfIcOen tptr iltt
btn ^nbt^vif ^ütt QyatmQ^n M profaifc^en SSDClra^e^/ ^ir
fl4^ ton beut poteifd^ett burc^ beii gwetf am wefeneiiclftfieti tiii#
terfcf^etbefr toefcfter (e{ fenr m l>onie(m(ld^ Sere^ruttd / lln#
fer^^altung unb Siö&rung, bei biefem mi9lic<)(?e Eeb^af^'^Wt
tinb ©Innlic^feit bet Sarfleaung t(f« €ine Stnleitun^ {Uf
G^yln^eit unb ^mecfmig^Nil M profnif^cn tBocirag«
l^eile bit 9il>etotif ^ tnU n^efc^er^ in fo fern »a(e{ Slicdtid^
tcit M Scntcn^ unb ber Spracfje t>orau(^()ef(f$e wirb, gogtf
tinb ©raininatif in ber ndd)|]cn 55ejle^uno (Tc^en^ Söriefe^
g)erprd4^e^ ^bbanblungen^ ()tf?Drifc^e ^uffä^e magren un^
erbic^teeen ^nfyUti, unb eigentik^e SUbtn, finb Me f>ot#
ne^mfien ®atm^m ber ^rofe* £>er Sfnieftnno {u t^rer a!}er#
^fertigung unb Seurt^eilung i({ eine aOdemeine 1^5^He ber
guten ©c^reiSart tjoroui? ju fc^icfen, beren t>orne^m|le €r^
fobeniiffe/ Xlat^tit mb S>tutliibUit, 9»e(Ummi(fU, 6i(i(b
Itc^(e{t, SSohUant unb SBflrbe f!nb; nnb auc^ ^ter if{ 0f#
fd)ic(}te unb '^nfü^^rung ber beften S)?u|{er mit ber Crldute^
xung ber Dieaeln |u t>erbinben»
IDie ge^irenbeit 6d^rtften ftttbet man in meinem €ntr
»utf einer 2:!)eorie un^ Literatur öer fcJ)onen 9lebe#
tuniie/ ite ZufL Berlin ato^ eceutn# isoj. %, ua^h^niiitn.
I
Sie j(etiiiftii| #0tt bitii S>«re9ii «* (er 4ii8eni IMiE^(f<nv
feit 5<r voröanbnen Dinje, t>ortte^mli4 «6» t>ott baimtt Ifti
»eit l^orgegangenen Secanbrunaen, twti gefefte^ene« ^anb^
liiligfilttil» mttbtn^iuu, il^en SWSffen, »&r<m Verlauf
Hüft i^riti ^olQen, mtmt matt {Mfi^i^ OKfcpicpte«
Saburc^^ baß biefe ^tlfettfc^fe mir t(emfr6in9^ Sltiddtf
tinb £r|ä6lung biefer Serdnbrutidett tfl, unb 6d i^rcrt dugerrt
iitib ittfdaigen 9lgfi(^en utib Umfldnbett flehen bleibt/ untere
füttm üeM Mtt »er p^ofbpj^ifdKn «cmunii £)tti8er
«el^eff^mieadaemiiifrerÄelra^Mtt*^^ mieCr#
forfd)un§ l^m Urfacften urtb f^re« fnnenf gufäimmn^angelf
*ef4>(iftfdn 3cne ^at burcft Srfa^runa gejjebcne J^atfa^
(^co, tiefe ^itmm &m^fi^t ^ &tt3jmi$tM 9m
#M»ef {tim ^niOU
' Sur 2 i terato t ber bi^orifc^en ©tffenfcbaftea b««t am »ott^
iMttbigden : Bibliochea Hidorica, inftrua» a b. o. rrRUvto, auc«
ta a c. o. BUDERO, nunc yero fl «. c msuselio itt digtfta, ai»-
plificau et tmendata, ut paene ilovum Opus videri poffit; Lipf.
• 787 — lo*. 6» je$t eilf ©Inbi/ bere» icber au« iml X^Un
3ebt - mnim befrieöfaenb ift: 5«Pf'« ÄttewWi b« «tte«
Mim «ffcbi^tei S<n&e, ^t. i.
by Google
4
^miu Stbfc^n. •£)»|lwTc&e^i(fcnf(^afifen, 47
fd)a^mf)t\Un unb SSeranberungen barfTellen, lafTeti; fo ja^t
teicf) unb manntd^foUia fmb aucfr bie ©cgcnfianDe Tec ©e-
fd;icbte. Qltte^, tva^ wirb unb gefd^ie^t, Idßt fid) au^
einem ^ifiorifc^en @ef)d)t^punfe anfeM, unb ^iflortfd) btf
^anbeln» 3« fo f«^n biefe ©egenfldnbe im Jlaume, ouger
tmb neben einanber Dor^anben finb, tverben fte befd)ricben;
in fo fern man fte a[6 'Gegebenheiten in ber ^eit; mö) ober
mit einanber gefc^e^en, betrachtet, werben (!e crjdblt. S}or#
ne^mlidl) aber finb benfn^ürbi^e SJeranberungen unb ^Segeben^
Reiten bed menfc(}ncheB @efd)Ied)tö ©egenjiinbe ber ©efcbic^^
te, bie n)ieberum toon manntd)faUi9er Ürt ftnb, unb bie matt
^en^ä^nlid) in brei J^auptlialTen 5u bringen pfTegt, (iß ftnt>
tidmlid) entmeber S^erdnbrungen ber ^^6ifer unb &taaun ;
«ber üon ber JKcliflion abf)an^iQe SSorfdCfe; ober €d)icffale
t)er ^iiTcnfd)afrcn unD XÜn|le. Datier bie 9etr6^nlic<)e
i)reifad;e £inff;eilun9 ber @efc^id)te nac^ t^ren J^auptgegcn^^
fdnben, In bie polififct)e ober burgerlid)e; in bie jKehflloni*
flefc^)ic^fe/ unb in bie »iffenWaftlic^e ober Iiterarifd)e.
ed}<5nemann'e ®mnbri$ eitler C)tct)fl9pit)ie ber bi^or. SCBtfieJi/
fc6afteti> (5iainmf 799* s.
9(uf erbrm <i(et ^Mt noc^ anbre ©nf^eifungen Der
<3efcl^tct)te nach addemeinern ©eftc^t^punften nnbZf^tiimii^
Srtlnben« ^n älnfehung ber ©egenftdnDe Ugt fte f!d) auc^
in bie Sefc^tchte ber iRatur, ober bet tor^anbnen Singe, ftl(
fid) betrachtet, unb in bie (SefchichteberJ^anblungen ünbVbc^
Wesenheiten freier unb benfenbet SBefen theiien* 3u iener ge^
^drt auch bie @rfchichte bed SBeitgebdubed. ^ Slnfehung
Ijre^ Umfiingeö i(l fle entweber aUflcmcinC/ ober befotiPu
@efchichte, ti^elche (entere fleh nur auf gen^ifle Seittn, Stad^
len, iinbct ober ^erfonen erfirecft« Snfehung ihrer
S5e^anD(und0at( If) fte entn>eter ausführliche, o^er fummai^
rifd}e Gefchichte, entipeber bloge Sridhiung ber Sorfdae,
ober mit aOgemeinm Semerfangen unb iSetrachtungen untere
tnifcht^ Ueberatf aber toirb erfarbert, bag bie er^dhlten S3e#
tfhenheiten ein ®aoie4 wim^tn, mb mi einem gemeine
f*aft#
Digitized by Google
48 3^^if«^ 5(bfcf;nitf*
(d)aftUd)en ©eficf)töpunftc 9efa§t n^crben» Sie JPjerleifunj
ollgemeincr golßcrungcn m\b Diefulfate auö Derglid}enen (5()n*
Hc^rn aSegcbcn^eitcn grüntet ^M)ilüfL>pI)ic Dcc föc|cmdjic.
<$. WEGUEHK , Six DiHerrarions für la Philofopliie de THiftoire,
in bell NouvcauK Mcmoircs de l'Acad. 4et ^«icnces et des BcIIea
Lertres de Berlin, a 1770. 76. — Hifleif/ ikit ^i^ilofcp^ie
ter JSn'doCie; ©ieffcn^ I77y. 8. — Deila Pilofofia dcla Storift
Libii III. deir Abate Aurdio di* Ciorgi BertoU; 'Favia, 7^74
ffilej^tttge SB{ffenf(^aft, töcicfte ble Se^elrt Scftatib^^
funa unb Slu^ar&eftung bcr ©cfc^ic^te öberfeaupt, unb ibreif
tefonbern SIrten, t^ortragt, nennt man ^iflonf, i)i|loriü*
flrapl)ie, •Öijlüriomatf)ie, ober ^iftorifc^e ^nuii. sicfe
jle6t Slnleitung jur ^Prüfung bei ^IftörifcÖert ©enfe^, juif
©ammlung; Sinorbnung unb ^Bearbeitung be^ bifTorifc^ett
€(of^, Jtt ben SPfldc^tert; »elc^e bef ©ef4fd)tfd)rci6er in
Slc^t {u nehmen (yat, {ur itoecfmdglgen (Erlernung unb %e^
tiu$ung ber @efcQt4}te unb |u 5er f&t ibreti Vortrag $u tt> db^
lenben Sdjrcibart» Die anttJefTUttg ju biefer (eifern mac^t
Md) einen ®egen(lanb ber SK^eforif au«* 3^ne ?ffiiflrenfd)afe
aber enthalt aficft ble uorne^mflen ©runbf(!§e bet l)t(iorifd^cn
^ririf, fowo&l für ben ©efd^ic^ff^reiber at^ Q^efd)\d}tfot^
fdjct, nmt^^ili bie Segebenb^lfen felbft, tbctlö bte Quetteif
Ibrer grjdfclung, tbeil^ l^re ^cmei^art unb ©laubivörbigteff/
gehörig ju prüfen unb ju beurt()eileif» *
• • luctAKi Libcr , »"«'r Iv^tttv &vyy^a^tiv ; — c i. vossii
Ars Hiftorica, f. de Hiitdriaef' et Hiltorices natura^ Htf^oiiaeque
» fcribendae praeccptis Commeptatiö ; L.B. i^yj. 4. — L'Artc Itto-
^rlca di agostino mascardxj Roma, 6^^. 4. — rapin, Reflexions
für l'Hiftoirei dans fes Oeuv, (Par. 684. 4 ) T. 11. p. 175. ff. —
Lord B0LiKGBR0K£*s Letters on the' Study and Ufe of Hiflory ;
Lond. 7^1. 3 Voll. g. BafiL 786. ti — 3, ni. Cbl^bmit SUlge/
fntine ®efcbic(^t^n>i(fenfcbafty Izm 7$i. %, — d'alembsrt, Re-
ficxions für THiftoire^ et fut les difi'erentes minieres de Tccrire;
Melange» de Literat, V. Saggio fopra T Arte Storica ( dt *
G/oy. Frcnic, CnUanl tJayioni) Torino, 77J. 8. — De ia mani^-
re d'^crit« l'Hiftoire, par TAbb^ mabiy; Par. 78}. la. Überfer^t.
@tra<b*
r ^ CWliTf84- nmtML^ de Arie-HMUtica Libellus; Lipf.
V84. — Creu3cr/ l>ic IS^ifJorifcOe i^utifl t>cr Öricc6««/ tu
«
Unmt fe^r t)lel auf bie S[)let[)DDc an, njeic^e man 5a6ei be/
folgt» ^Öfefe beobadjtet entWeber Me Drbnung ber Heltfotge^
004 welcher M ^egebenf^eiten/ o^ne Kdcffic^t auf i^reii
nem 3ttfamiiteti6dtig^ e^|4^lt toerbeiti o^it bk Oxifimt ttt
»egeben^eton felbfl, i» t)lflcff!cl)t «uf }eneit 3ufammen^anfl;
€bcr fie wirb eine ani beibcn ^tmifä^U SRet^obe« D^ne Sweljf
fei ift bte 6teaung ber $ede5en()eitett nac^ ber ^titfolg^ bie
iiat&rU(frfte imd eittfact^fle, .51^ taflet au4 MOig bettOoitg
' btt,9xt t>oii 0#ft(fi€t^tl^r$d()(un9 t>orj(}d(f(^ Mttnmu^* ^ol^t
man babet ni^^t bloß einer fortlaufenben einjelnen D^et^e ben{#
wSrbiger ^otfäüt, fonbern nimmt mehrere in Sinem '^tiu
pmtt ia t>erf4)iebtten gdnbem t>orgefaane SSegeben^eiten |tt#
fonmteii^ fo kcr fSorttag fpn^toniflrf(t> ; td^tintt mati
fic^ hingegen nur auf eutiebte {jnber ober fB^Ifer ein, fo
wirb er er^noflrap^tfc^. 3n Uibitt ift bie »ert^eilung be«
Gtoff« in folc^e tperioben erfoberlic^ , welche burc| irgeitfr
Wtie tti^tigc §&egt6iti§f unb ettifiu|reUjl(e !Ber4ii»cntitg
gr4ni( tot rbnu ' , r
i^ielft gi|ftlt$ Cto« wotffii) Aitit Hiftotietc Peifiiti detodcefaii
Icfipcontm» 'Ctm ventlun» quam reoenüionini»* monumeDtts, cC
' incer tos to» Boomi libris methodi hiftoricie f« itiftnicta ; Btfil;
§7% » VoU. S. — d bf« ^Mt Ii Jf<»/e/» BibKoch« tlift. VbU'
t. P« I. p« ^ — Methode pout fcudier litiftoifei ptr 1^A14>4
txnozA« l)E i^liBtlrdirr PAr« ffi^ is VMl. 19« — ettntm^^
mn. wm VIMfäfm 9kM, nib Ht Mmf M tfrAibiiiiifi 9it$
fiantteifltwtg tn €fiSiimm ig* f* i>Ht$h 9HH$ti%f,
Ctid^lung finb: Babr^eit tmb eiattbtgärbigfefe berbatfo
torgetragenen Segeben^eilen/ bif üui (icberu unb iut)erl<!gi#
f rcNAHiiriitiiiwi fit «vi. 3) gm
50
'^tt AtttDeil Sif^^pft/ tinb mie fefnen (Erbic^tungen ; mtu
tnut^uttgen, über t»iaf%U4)ca 3iifi«€ti ummt (tpn miff
fett; 2)eutlt*felt unb Drbnuna In ber 6tfHmi§ unb im Sotü
trage ber Gegebenheiten, fott>ohl im ®att|e-i., aW in ben e{Q#
^etaftt Uttifldnben; viüiti^tv S^fmmtn^an^ , unb gebSrfge«
%erhaiml§ bet 58prf40e faeinanber, oli5 UrfÄcbm oberain*»
Idffe, unb atttBirfungcnobrrgoIgftt befW«^»^} »oDf!^bi|^
feie afler {U erid^Ienben Umflänbe^ toobitrd^ flegln i^rin H^fU
nett ®efl*t^punfegefleflf »erben; unb Eingabe ber öornebmj^
(UttlSteelimbÄeiebfebernjebepJ&an Durc^biefe« Ie^#
' terr lüieb ble «er<«ic^Mert4^[ttiis.i)radmatifd>, unb nid)(
Hog ffir ®l66eglerbe unb 5Ber|Ianb, fottbem ffir 4(er|
ttttbSBiaen unferrl*tenb^ att* fober( bie 6i(lorlfc^)e 6(*reJfc
dtt einen niä^t serin^en (Stab t>oti ^(eiti J&e |Ummt(^ei(,
«firje^ Seb(aft%Mt tmb Oilf be.
* e. (Hatterer'e tm ®tanbort mib ©gOcStlDunft bei 0e*
f(bicbtf*refberL in f- ^>i|tor. «tbf. 05. n. ®. 5«. ff. -
9on bell Vflicjttii einrt ®efcbi4tf(*reib«r« , im 9^ e u e n 0 e m « 1 n#
■ »ü^öen sSRagaiin/ (^)amb. 7<J« 8-^ ®- > ff
jDs. abiAie*» gi9e Seilefmia ttbcf bte Sbet9iil/ in bei IMetf*.
SDatf Gtoblum ber ®efcl)ic^tf gemährt unffreW« elneti
Ifofen tmb matmiAfattiden Wen* ®ie befriebigt bie bent
Q^enfc^en fo natArliAe «iSbesierbe, mb fMmU^Ut iftir
»on benen SJegeben^eifen, bie er nit^t felbji erlebt i)at, ober
' tu bod), auä^ tt)d()renb feinet £e§en^, ouger feinem ©eftc^fi^
tttift Uegeii* @ie berteiU bafter bie ©teOe unb erfe^t bie
»insel ber eignen CrMnwf , unb fteltt tin« eine {ai^treic^e
«Renge ^on bele^renben ober loarnenben Veifpeilen nnb ioirl#
ll^^en Sorfäaen auf, bie immer toeit einbrlngüt^^er flnb^ M
aBsemeine Je^ren unb »otfc^riften* 3lu(^^ haben biefe »efc^
A>te(e dne «vAgere eoOdAttbigfeit, M eigne (Erfahrungen,
inbem tt>ir barin fotoohl ble «nUfft nnb $riebfebem, «W ble
JJ>anblungen felb(! nac^ aOen ihren UmjWnben unb golgen im
' nen Urnen. Siefer SRu^enerflrecftftch bann au* auf aBe 6e#
fonbere «rtenm fBttffrnfilnffen, beren feine >if %tm\^
bee
by Google
{)iilotifc&e ^iflinfc^afKm 51
6et @cfc^lc6fe o^ne'Slad^tbtU tntUhteti, iinb hmn jebe bttt^
fit mattet &mit€tani^ ^uftiixm$ unb S&eric^iigiitia W
|a(ten fonit«
ft. DAN« xifetNsxx Oratio de praeftäntia ac dignititc hiftoriaej
L. B. 614. 4, — PE ST. REAt de Tufage de l'Hiftoire; 672, 13.
— 23Äumgartcn*» tDombc {um er(?«i! iBrtiibe bcc 5(1(9. ©elt#
buna pfiffen follfe, tvtrO in bm ^bfct)nitte ton ben ^afur»
' MffftifAaften^a^ SRii^lae aiigeftlH mtben ; onb Mr f cl)rati#
Im un6 ^ler nnt üuf bietende Vtt t^ott ^efc^fd^ff dn, irelc^e
We ^e^fbfn^elten ünb ^Jerdnberunqpn beö mfnfd)lid)en ^fi
fcftlecl^t^ erjifeff« t)le oftaemeinfle ©ammq berfelben i|l bie
<£jiei'd^id)reOcriSft^nfct)bdt, ober be6 CDtcnfct^eü &b^ttl)aupt,
Ittib beffeii dümdHfle gorrfcftrltte unb SScrinbrungcn er^d W#
©ic t(l baffer fott>obl tjon berjeniaen ^ffd)ld)re be^ menfd}ll#
l^tn @erct)lec()r^/ tioelchf beffen S&f0ebfn(»eken befrlffr^ a«
MI ha ^tfi^iibtt 6ti SR^nfcbeif Mf btt aHe nfd^endof ttthg in
lialnr^<(torifc()er unb'toolo^ifcber J^fnf!d)t; ju ttneerfcf^eibm/
•(ftUMl ^iif^ i^,^^^ @runb|]of liefern«
3reUnil«c btt 9ef4i((ti^ ttr ^tnfc^Nti Silci^/ 779/ «Qc»
t« — HO»*» CI<<^ xAiKSs) äket^h«f9 of the Hillory of toSni
Bdinb. 774. si Voll. 4, ihtif. Mpl 774.. a 95b?/ tT - ijetbff^t
Sbeett iiir !P >i(oropt)te be( Oefd^ic^^f b<*t 9D(ittr<(hefe$ iXi^a/ 784*
4 4 ttitb 8 tteber bie utfAUtS^nfU Slacefi ber 0}rciif<(fn;
«Ott x^anc; j(9n(9^h. 77>* 4- metnm'e Ornnirif bcr 0c#.
fit(bee ber 0ÄeHf<bbeirj fintoo, j^«^. ^fl 2t. 79? « HHWi«
de PHonime, par viiXAÜMt; Bronfv. 7«8. g — Üe^er bff 3^^^*
ainb biihm^t ^iHnHwnq ber @efc{»ic(>te ber ^enfd^t^ett» X Mi
91* £iteriurieitung 9. 3« i&c>4. et. 1. ff*
woralifcdca äiuibilbung 9a((>i i^trad)tet^ un^.tuecnfnifo(#
da gf
ja ^ B«?«tt« Sibfc^mtf. . ■
fid?t &<ftonfc() t)urc^9efu()rr, fo e«t(tc5t Me @cfd)icbf^ Hl
inenfcl)Ucl>cnS\uhur, i?on weiter ttcO'3ofd>id)rc Cci^ mcircl^«
. Ild>cn ^wftanDctf mp W ©efct)ic()te Der bur.iH?rli*cn ©c*
4i(Ufc&<^ff Ulstrrgatrmisen au^macien« (etrac^ref '^uerU
ten aWenfc^en In feinem ro^en, t>5Di'^ ftnnfhftcn 3uf?onbe,
imö jefgt, wie er öHiiitSliq, U\ juncbmenber 5>ft)6lferiin^ ber
erbe, jur 6tt(tt>ictclung feiner Einlagen/ §it)||fe!fen utt>
^4fiee/ unb t>orne(mUd^ )ur Stic^lun^ feiner iS^oilnfr i^
bieS5tfirfeMgund firpetU^er unb ^effti^er i5eb2?fn||V, (itr
J^erbeifchaffung ber ?>equemUd?f citen unb 2lnne[)mltd)f eiten b#Ä
, iebentf, jur (Erpubung ber jliinfie unb 5B'(Tenfd)üftfn, unb
)vxt geflfe^un^ ber SScli^fon^begriffe, ö^lan^^ fe^» (£ine Öf^
f(^i<tiee biefer 9lre m^iXt bie erfien (Srunbidge ber §Biifer0e#
ji^icbte, unb fönte berfelften h\VA% t>orau^9efcf)rcfe mibta^
Sie ®ef<^tct)fe ber t)crfcl)iebnen menfdjllcben Serrid)run(|etT,
^unfiferUgfelten^ @irren unb ^eben^metfen (dßt gcf) au^a#
^ bfQt eiii{elti unb in befonbem Sltlcffic^teii bc(f^betm
(?(beliing*6") 5Jerfttcf) eitler ©efcjtc^te ber .Kultur M nfenfcjli/
c&e« ©efd)Ie<^t^; £eipj. 782 8 2t 800 fg — rERousoii's
Efiiy on thc Hiftory of Civil Society; Edinb. 767 4. Bafil 7^7,
8. überf. £ei|)j. 76%. % — Umver'albi^ortfib^r \kt\>^
hM ber enttridPdiing \>H menfcbltc^^it ©efc^lec^t^ ol^ fbicl fii^
foaMbeiibcM eanieas ®e(l. soi. g ®be. s» * '' V - '
X)ie aüciemeine ^clr^tefd^id^te ober Unit>erfa(^if?ori^
umfafie e0e bie merfipflt'bigen Segebeti^ef ren unb SBerdnbrtm^
geu/ toelcbe ba€ menfd^Hcl^e @rfcb(ecbt dber()aup^ unbbfeiii
bemfelben 9ebHt>eten SJJlfer, Ü{eicf)e unb 6taaren t>cm iän^
fo|ige ber 2öeU bii? anf unfre gelten burdjgegangen finb, ©fe
beerifft aber nic^t blog bie poUtifcben 3Rerrn»iirb^feiten biefe<
dtögen Seirraum^ ; fonberti aucf) biejeni^cn; in meiere 9ielf#
gion unb n>lffeurd;aftlid;e ÄenntnijTe einen unmittelbaren €irt^
fug ()atten« Sßegen bed großen Umfauge^ Mefer @egen(?dn#
tr/ unb bei langen SeUraum^/ »eichen f!e befaftt, fann nnb
uiuPiie nur b(o0 bie bornebmfiett unb einfTugretc^fien !Segt#
bent)eitett
^ üd by G
jejdjnett, tuobcl fte burd)9c&cntJö fpnc?).roni(^ird) t^erfd^ct, unt
tle gield)cr 3^^^ gefclje^enen, uttb^cpgrcnt^ell^ toon cltran*»
htt ab^dnölflciv SSoifaffe be|lo furjec unb ubecfc[)bam barju^
f?tlIv>U 2im ^ivecfmdgiijflen abn ^txfa^vt bcr Uni»erfalbipo>
i'ifa, tomx et ani bev ganzen 6mjirt|e benfrourbtger Q3e0C^
^Nen^etten bieicm()cn aix^^bt, tveld^e auf beit gegentDarttgett
ftBeltiii(]anb einen me(eiulid^en unt> leicht t)ei:fol^en0enSin^
fluMc&abt^Nn. : ... . ; rr^...^' -^-
— l^ant'o S^*««»'^ 4^ allijcmeinen ®<i{d)i(t)U in tueUbilrflerli^
c&cr /;infic^ij in bcr ^ crL ?>}tOn«t€fc5rtft ü. 3 1784. ^fvov.
© ?8^. — S^flj» l)e(^t, u\\t> }u wcldjm €nbc üubirt man Um>
Wfö^j<f(^icf)te? me ^ntri 3«««/ 789. 8-
; * ^ Soll ^ftt Ältf n ©efcbicfttfcbretberii gef)6ren 't5crcbcr/ £)JOöor
voft SiciHttt/ ^riguß/ 3u|Knu6^ii. ««r iii btefe ^^Uffe, — €iiie
.jablreid)? ^Wcngf 001! <5d)riftcn •Tilw bi« U«iowfal|>i#oric 7- i«
MEUSELii Biblioth. Hift. Vol. 1. P. I. p. 5-0- ?6o. 3« b«« befÄlin'
teilen ge^iven: An Univ^rfal Hidory from thc eailieft Account of
timc to che prefent etc. Lond. 7^9 98 Voll. g. tte(erre^Unc(
> » .-^er 2(Uö«m. 2Delti)trtotie, bearbn'tct oon 23Aumgarten/ öcmler.
' iinb mcljrern beutfcben ®e(ebmn; alte ©efcbicbte/ fe'. f — XXX.
J^a\U, 744»6rj 30 <;5be. 4. neuere 0efd)kbte, bt« ?^.'^XXl
LXIl ; ebenb. — A Qier\eral Haftorylxii thc VJfprWr*- bf
w. CuTiiK^, I. GRAY, and oib^r^; Lond. 7^4-55|i«>Ä* YpU.
^eHtfcb/ neu bearbeitet v)on <ievne, Ritter, Keiefe^ 6d)i:ocfbf
II. a m. ecii>'j 76^ '86. 17 55&e. 8.— pn Sfuöjug'bei grö^ecn
' «ndl. ®erf«, U\\ oerfcb ©elel^rteiii ' .^ttÖC/ 767 » 79 ;* ao ?5be^
S.— Unter ben ^) a n b'b ücb e r n ftfib lle »ön (Matterer/ 6d)rotf^/
Jiemer, Z)ecr,"ieicf)t)or>n, mmjgel6t)orf, ^ubler/ ijeeveit
intb '23wbj(?v» bic brauc&barffe«. S5pn <r)*ro »ologtfc^e»
fj:afdn utcc.bic Unioerfalbiflorie f. m^usslh b. H^^yoU i, p.l
^ S)?an pfTegf Bei'm 95orfroge ber ijCfgcmemen ©efc^lc^te
1)^01 Ö}ranbe:i(\i kii<ii V o^tie' be^rfelbea tm^
iner auf einei^eV'2(te }u fd)et()eiu Da man beiblefec (£m
t{)eUund auf.fold}e gcoge SSerdnberungen {cj^m^atf bit auf
54 Sttxif«? SJ&fi^niet ' '
nteinem/ otcr 5oc() fa(t aU^mmm ginffug gewefen finb, fo^
fö&rf man Me er|Te grißte <periobe gemeinfgltcf) t?oöi Sinfange'
ter fOße)t tur dr<>§en tSij^fertpanberutig fort; tie mittlere;
eeffl^ic^te hon H att ill jur f^eberfterfteHilfis Itt 98ifm«^
fd)afrenf unb ber ©rönWng tfr meiflen ^cMtigep 6faaMtiefr
füffungcn; ble tlCUere ahtt \>on bfefer SJerdnberung bii auf
tie sf^enmirtid^n Seiten , \n tvelc^en bU frans^pfd^e Sif\>olvuf
fioit^ bfgni ^fr mit^n Sertreitims i^m Sbtgeit l)eti iKKffKK' ,
«ric^t^en 3rnrafrf%nin airtton^e« Pf^ ftedreiffmitl^fidif Wi
(eiben (entern ^erioben untff^^fm 0emeinf(;^a£(|ic(fen jRameil
top »ewwh * >r ■
itti^ ^ufiMttteii|^ii$e$ ®to, ns t9. 9^« 9.« e. |. t l^t«»'
Sil ^ Konzern ©(fc^ic^fe »er inerttoMff^^
ftt ttftD Staren . tperben Wefe unb if)rt rr^eblic^ften SSerdn^
teningetHYinieln burd^ge gangen , »obei bann i^re pDlitifd[)cn
Segeben^eiUn, i^ce 4tt6cril unb inner» Der^dUnlffe, DoqÄg«
|t4 iir%(raebr fomiilfil# fl^im^ maQ^abel bm i>ielfa4^eii
Cinflu§ ik<r Steligfon unb >fffenfc^afrü(^m J(etm(nlffe m<S^t
0an{ au^ ber ttc^t (ajTen barft Senn bie <£nr(le(^ung/ bet
Sortgang^ttitb Vtvfaü berJCaUur mAfite^^iflfg bai t»orne6m#
fle «««eiiitftrf foid^tt @t(i»^itilbt^it(iiilmim ^aS
IMn fic^ tef Me tmH^tfäH^U brr SleglmtietHUI» adf infktt,
lufdatge Gegebenheiten bet ^6iht, ober auf i(^rc Kriege tt#
MrBU aactn (>er<^i:dfff eil f^ftt^
OTgemetne ^efc^icgte ber (erannten 6tateK Coen tttebrerit €ki
Ic^nfn MrbfttcQ ou^ f!(&9tt(. Ccbriften oerfafti ^eilbrontf/ 7^
If. 14 ^öe. t. — TOoIrmanjn'f »efcbic^te ber europdifd^en
^^^^ W Moii iN«-bfrCtt(fte(ttiit eiftctiftfa^ eeoieii taift
i^eSujlanb te« menf*Ifc^>cn @efd)Mrt , unb t)ieUr9efci^id)fe
t^iffelben , ble aufmcrf famtctt 5ed ©elt5€obQd)(erd unb
beg toenig btfaiHit, ttit» toir ^^^r ^ ^f^^ '
fct)en SRac^>rict)ten, jwar tnatt4>erle{ ©agen, <i6er fdne ftd&e# -
te Wrfftli*e Urfunbert» S^Ux mug dfo ble q)6(Iof»p()te unb
9tati»fMEi^ bct ©efc^i^te burc^ i)etnänfHge gtut^magun^
§eKi6tr teil erf{(ti Süfteift ttti(fctr Crbi^ ttir keii iMirdN<tt#
Itc^en ©ang t{>rcr Set)Al{ftttttg, tttib Älfr Mt ftHe SMMiit
iii^iefoiibmer WtBCrifa^fir ®efeOf(<>aftt«, ja ^älfe lommen.
; 6^ KKinwx Bibt. »<L Vot I., P. %. p. i - 8. — 3crufalem**
. . 77^ i^^lMM»om'«4Mif^ »tt €failcitiiis «nb «nmer#
rgANiii >fnut«g. Mt OMIcrs. Mb«if» 790. ^ in f
?ebf»M. % - 4eset# »ff bif Qidf». bff .moiUMki Wfg«'
f<6»te; £lmgo, 7t»* %- - 4evHP*t IfNf« JttiRiibi bt<
. «Kit (Kbtrüi^ e)»ttr<n twb SXnfwdfem (ufolse,
««(Ol He M tterms «nfVic Crkc In W»>^ f§m «nfMit;:
nn» in bUfem €rbt^«Uc cntfianben aut^ bic ftflM to Nr
f(^i<4fe mttftoflctigficn @taf<n. Sie j((e(f«t tnfflbnt wa»
fcn da« bobplonifd^^ afif^niit^e/ me&ifc^e m\> ptcftfc^.
aiii4* .«ltf(»4i*i|iv «ftcrnoA ifl Ste^ppten to Mt «(^
U mtfyc but(^ b<n S&eß$ (fncr reintcn gtetigipti unb buM^ Mft
«•faifdfre ®ef(||<^un9 / oU .bu(c& SRat^t unb €influ0/
IBtM^Mt ^MMutisnttbCi^ifa^tt, Mm( Nn babWN^.««
lansten 9vci(<>t&uni , unb burc^ bU fBetbKitung i^m Vniirlii*'
lungtn , benftsdtbid. SRinbtr ^itttSOitMi ({ngcflcn »aren bifr
^(fbpotamtei;, S^atolio^ ^^a^ioiw^ «nboabm
C MEtTiELtr Biblioth. \\\{\. Vol. I. P. 2. — (ÜUClIcil hU{it
©ffibict^f? fint) bie ^ad)rid)ten bcCm 2)icöor/ iScrobot unlvpiu/
«nt iTTauctOoii. - Uibcrhaupt bim alö Ucberfic^t ber ^tcrn
©6lfei9ticf)tcf)te : roixin» Hiftoirc Ancicnnc des Egypricns, des
Carthaginoi? , des AfTyriens , des Babyloniens, des ^Ikl^dcs et des
Perfes, des Macedoniens et des Grccs; Par. 7;4. — 40. 7 Voll.
13. Halle, 7^6. 4 Voll. 8. — roUÄWONx , Rcflcxiors Ciitiques
für Ics Hillüires des anciens Peuples, Chcildecns, Hcbreux, Pht-
niciens, eta. , P.ar. ^-^j. 2 Voll. 4. — — Ae^yptiaca^ f. V'etr.
Scriptor. de 'Rebus Acg"\pt. Commentarii 'et Fragmenta, ed. a
r. A. STROTH*,' Gothae, 782. 84. i Voll. ^ Recherchcs Philofo-
phiques iHr !es .Eg>'pticn$ cc .lcs Cbinpts,; par Mr. pE^AUw;
Beri. 77J, 2. Voll. f. — savary,, Lcttres ixfv l'Egyptc; Par. 785-,
8ö» ? VpU. 8. — .Stegppten / roii mi, ifi, upb fco« fpnn/
te; ^cr(. 799. 8 lUbcr bie ^i'^iTd^c ©efc^icjte fc6rie"b€n"im
aitertl^mn, außer bcn biblifc&en ^(ftorifer^i , 5^Kpbu0 unb Vbif
' fo — (firi ^raament über bie pl>c^ni5tfd)c ©efcbtd^te t)ora eatv
d)iitfiacf)on ft«bcr-(tc!) bci'm iCufcbitte, — 2tuct> geboren l)ieber:
^ccren'6 Jö^en über bie ÜJolitü, . bcn 5}crfebr u«b be» ^anbel
ber tjorncbmitett 536lfer ber alte« äJelt; ©ott 79?. 9^ 5^. %
' f. b- 804 s '» 5^be. unb jDcrtr-Jpanübuc^ ber ©efcbidjte ber
etafen be« 5litcrtlmm< > ®6tt 799'"8. "Sur Furjeii Ueberficbt
ttetft: aaUerct>£ebrb. ber alten @tatejt!^cfd^id)te; ©otbA/ 788*. 8.
• - J^ic^d nretfwJrtl^ fftr b<e ®efd)ictiff matb ®rt<d^ClV
(atlb unter ben ^aten be^ 3IUm(»umd; inbrm i^^ ^ftc^ mit
Wfrfellod fc^^llen gt>rtfcl)rltfen %U!l tm ro^eflett gu^anbe:
jum^5d)flfen Ordbe burgerlid)«, pttlidKr nnb gelfli^cr öu^*
Ulbuhg empor ^b; bü enbHcf^ In (Id^ felbfl anfiel, unb'
jttf r(l ben SRaceboirtern , ^emad? abtr teil SXömern / jur 3Snü
t^to&rbe* Siüc^ bie Börner ^in^ ^oti einem ttnb^beuteii^'
I^tt Urfprunge {u vinet (o^en Stufe ber (D?ad)t Hn^'be^ Sit^
fr^^n^ fort ; u^b mad^Un fti^ nid^t nur einen großen S^eil
l^tfn (Europa , fanbetn and) bai meßlic^e SIften un^ ba^ tfirb^
n^e^lfrifa unterivfirfid ^ bit av^ ifyc aSerfatt btxd^ iupvttf^
efttatberberbniß ünbDe^pod^mu^'birfic^Ieunidt tourbe; X^lt
Uta md) Abti^m @l^d^f(^tf):^reiber betber ^iiUv f!nb ^x6^^
lent^eil^ fotuo^l bur^^ ben2!n(a(t burc^ ^ie.^lnHeibuns^
i^rer aSerfe fe^r (e^rreic^ unb^muftfrftaf^ ' • '
Digitized by Google
0. He ftaitM itr i^tAet OefdUte t»-9>^tiwt^ B|biioth5.
Ißfton Vol; lU. d.^«rn|. tm^i^C vimlMfefl/: ¥<oli3lV. f. I.
/ aDion^e «Oft ^<^iitamc^%, i^pkt^, t)elleiu». PMcIttliid, 2(p/
9^ettere iBcrfe t ooLsrtMiMt't Hiftory of Gtfeecsi Lpri4. 77/$. ^Vol,
- nbcvi. mit 2(RttU örh ;&fcF> £cip|. 79a- 93- « 8. —
" «ÄUEs's 'Hillory .of aodcnt' Grceq^i Len<L78f. a Voll. 4, ubctf;
«an ^ecf j £dp|. 79J:i9r* 4 55i^e, 8. ?fl. St. i. 806; t,
■»'• '»nxrORU's Hiftory of Greec?; Lond, 784. 9p., :^-:Vol|« 4. Üt'Cl'f.
t»On ^2id)(ld^tJ &tpj;'^Ol ff. 6 8, »oili??, Hiltoire
' Romaine, fusquSl la "^Datinillc d'ActiiHn; Par. 759 —43. 16 Voli.
«» lÄ. Halle 753. 6 Voll, gt /CHEviER, Hiftoiie <lcs Empweurs- de-
puis Augufte jusqu' ü Cp;iftaftüho; Paris, 17^0, ;2 Voll. i;^. —
ooldsmith!-« ilöihan Uiftqcy ; Lond. 769. a.VolT- g, «bccf.: UiTi>
fottßcf, t)on Äofcgartcn? £e(pj. 79a — 9)-. 5 ?B^e. 8. — feh-
«uson's Hiftory of thc Progi'efs and Tcruiination of tlie Roman
J** iRepublick; tondJ^85. ? VqM, 4. ubcrf. l'cn^r: 78t|. :3 ^be. 8. —
folgte it&Viiting tcd'ötettb%öif(^er üniPm
Sitid}^ m^b aud() MefeÖ Untere ein fcefonbmr ©egenftanb
0<maniicl)en SSei^^f; 'ble Ut 2lraber ober^arafenw, «ttty
i^rer SSe^njinger, ber ?;ötavn; oud)' bie ®efc^id}te bec
^eUJJUge, welche in ütit pHiitfü)m fmUd^en urtb »iffc^
tfte irnt bft fläjibJun^ ber ^r«>§en /?B61fcwani)ching^^^e^
oMl bff'^rdu^ e^i^m pQMf&)en ä^frdnberun^ bur<^;f
r.'^^ H^Kir de Byzaminar« Rer. Scriptoxibus Gueci&. ijbei j
V ' I^pC^67^. 4. — Cor4)us S.cri^torum Hiftoriae Bi;taj3tfpae; Pai.
4w£^4|'J^,.ä6 Voll. fpl.. .Ve^vec,^;^. U Voll- fol. — <;ipB<>^'>,Hiitoj>;
5? B^tiM Slbfc&ni«.
Voll. 4. B^fil. 789 14 Voll. I. jiberf. SlBie«/ 788 — 9«. ly ^U. '
g. flucS ium Zf)tHf £eipj. 786 — 9'^. 1 — 8r. n — Iyr55^. 8. '
ttnb im ^Uöjuge/ 55crl. 790. 91, 9 ?5bC. 8. — Abrege Cluono.
logiquc de l'Hiftoire Otomane, par de la croix; Par. 768. s
Voll. 8. — Hiftoire deg Arabes, par de MAnioNYj Par. 7J0
4 Voll. II. nberf. 55crl. 7f?. 8. deouignes, Hiftoire Ge-
nerale des Huns, des Turcs , des Mogols, et des autres Tartarcs
Oceidentauj^ ; Par. 7^6. $ Voll. 4. *«bcrf. @mf^TO. 7^8. ^ 55^6.
4. — mÄicr*6 !Derfuc6 einer ©efc^ic^te ber Äreujjüge unb if)ret
golßen; ^etl. 780. a 55be. 8. Ueber^aupt: i:o3c'0 ©efd^lcjte
hex mittief n 3«it; Um. 790. 8. — 2\cmer*0 Sibri§ beö gefcU*
fc^aftt. Mn^ ttt €uroptt hii |um anfange be^ 16. 3abrb. Cnac^
llobcrtfon) Q5rouiifc&n>. 79». 8. JDeflT. ^)anbbuc^ ber mittier» ®e/
f4id)te; 4te 5(u|l. ^raunfdjw. 801. 8. — meincre'« bil^ortfcte ?Ber#
$(eic6un0 ber bitten nnb ^erfafTungen M 0)itttelalterd mit beneir .
ii»fer< Saörtimbett«; ^^anno». 79?. 94. ? ^b«» «•
©obatitt toerben itt ber nciictri ©efc^ic^te bic Dorne^m^
(fett ^egfben^elfen unb Scrinberungen bev ^eu(lcjen@tatcn/
unb jun5ct)jt bec euiüpdifd)cn, eqd^lt, beren Urfprung unb
ct(!e ©rönbun^ jebod) ((t)cn in ber @efc^ic^)te beö SRittelaU
tei:^ |tt fttd^e» ill* ^it Wefeii ÖWttftqnben fic^ eine |a^U
reit^e SRenfle 6'Porifc|)Ier 6"*^^^^^^ fotvöj^l ta grißern.
Itttb aDgemeirwctt fißerfen, oW iti befonbern Sarjleaunden^
auc^ ftt i£nmifrf<tt unb 5e^r6ud()ctti befcl)dftlat ©iefe le$«
fern öeben eine furje uob t>otl|ldnbi9e Uebecpc^^t ber ©taten^
$t((3ttid^tt mb t)er^auptt>er4nberunsett |ebe^ noc^ beiie^en^
äett 6(at4/ mlä^t burc^ c^ronologifc^e unb deneAlosffc^e
fe{ri n^(<> me&r anfc^^aulic^^feK unb ^vUii^tmn^ iv^Hu
Piiffcnborf*e €i»leiti«i0 1» We 0efc^i4t? ber »ernelimfleit
Äei^e |inb ©taten / vctm. twb fortsef, burc5 0le«rd)lager;
granff.' tinb £ei?|. 7^1* ? 55be. 8v^.^*enn>aU> 0ef*icbte ber
furopiifcSeii iCtate« Im ©runbrif , 'fortgef »o» murra^; ®ött.
779. a ^be. 8. — »t'if«l)'e ©Minbrtf einer ®efc6i*t« ber meif/
»ärbigffen »eltWinber neaerer ^Mfi ?ff 2luf[. ^mmb. 79^. 8. —
Xtleufer» Anleitung |ttr ^ennt;n^ itt eurepiifcbeit ^totenbi^orie/
«a^C3ebaucrf*er£etratt; 4te Stuflf. "2eip| 800. $. — 6pittler*i^
Cntwurf einet 0eW. bec tnup, etattn 5 95err. 79h 9^- ^
mit e. jjortf. »Ott eArtorinej tfferl ^07. 2 ?5be. t, — Wolr/
©efc^td^te ber euriy. €^atcir> ir Zf)* Sranfrei^; Cerf.
797, f. w «b. €»9lfl«>; ©elti^w* !♦ - ^
y Google
^)ifionfcf)c CCßiflTenfc&afUti. ' 59
J'^[\.0Ni'Uu IffeiÄwi 6eWdJ«»crf<h übet efnj?rne ^um fint
""^' tn m$n WllMnbigfte £itemutf iti mcufere Umarbeitung Der
7 ettnviiäfen fttftonfdjcn ?5ibliorbeiF. JJ^ter nur t^ie ^0|«jg( 99»
epanten» uti6.porttisaU : maauiJbia Hiftorit Genet«!
de Efpa7a; Vilencia, 78 j - 87. | yoi|. 4. CatftHifc!^/ IRtt
ter gortf* M)l miniana, Madr. 78*1. s VolU fol.' — Abr€g€
;:^Chnlh^l(#m^e i^ift• ä'Efpagnr« dvToniigU Cptx^nuiULT»
.^^ MA^gtri^^ ^r. ^tff, ♦ Voll. S. — fCftoria del
J ^iM^byao d« Portugfali par jcA«iiBs-M«rJaixA ♦ afit9U^^«it:Bni&
j» • • » » . ^
' Sranf tetd)« : Hiftoire de France, par danixi.; Par. 7^^.
* • 16 Voll. 8. — Nouvel Abi cgi Ou ünologique de l'Hift. de Fran-
ce, par le Preßd. henault ; Par 768. 2 Voll. g. — ttleufePe
««f*i*tt m gianfwrcb; ^>aUe, 77^ — 7^. 4 55be. 4. unb im
: ftiiiuger/ ^)aa«/ 777 —79, y ^be. 8. — ieid)^ortt** (^{(ttiif^c
%cn 3r kihfit'sBaory öf Engl^rtdrtmift 7^,
.*^3^M4:t<Ä|;**l<r^-:y^^ ».Von. t W'. iM^f« IMory of Great-
Wi' < m**?-i «f«ng«'t 9U0fmetite
.4
Tfi.^ Lond. 790. 3 Voll. 8. »'iberf.
^ Hrn.. eWWcTb 5 £cip|. 774. * tBbe. 8. ^ ÄoakRT-
tkmH »flbiy* Jätluidi Lmiid. 7^1, • Voll. 8* Bifil, 701.
l)er vereinte« WiebetU.il^VrwAowilA»^^^
X fchc Hiftorie; Arnft 749. — 60, 21 Voll, 8. fotigef. Ainfll^78Ä'»
Ä Voll. 8. ftberf. £eip|. 7f< - 4^.8 ^ 4- - Cpirt fie»«
4 >er 8emtt|ff «uberlanbe; ^aUt, .770. * 55be. 4. im flMmv
^ «. b. 77f. «. - ecbiUer> (B^m^f^p^ mm ber ».
fr^!«. «eeiewiia, ^J. i. ttipi. 7M. 8. HJ. u. fortset^Mt
.|> Curti>} e. b. 808. 8- - ^afom ^im, b^ ««NuMtümiti»
]? Ä^«lt<«^*» R«™"» Ittliarum Scriptorei , * döllccti a lud,
#^*f«ATORio; Mcdiof. 721 — ji. a8 V'dll. fol. — ouicoiAiuiiwi
Wf> '^fBfiörit d'lttfia; Ven. 740. a Voll, fol — MURAtoW Ahntlf
» - • « ^ - — « w w « ^^^^ «Hill
^l^^.tflttlia; Yen. 7^0. 9 Voll. 4. überr. itipi* 74S - ^
Sg* *!- DsniFA, dcllc Rivoluzioni'd'lialia; Torino, '76$. 4' Voll 4
MiK y Voll. 8.^Aberf. lefpj. 771- g ?öbe. 8. — "•• ie«tir# (Bii
s ' •
f(6r«t({ «KB^ f8f^i-a^b(J.<. -T-r Cfilmaier'A.CiUtne) ^igoii*
. \ i;JD*il«ii!Ä«fkt':3S0i ^"iJ
rel(Se ;i^i««iii«iHw> '«ei|»«#eii; «olle, t^«* 70^ —
Hiftoric «f Danmtrk ved p^r. ,8uhi« j-4J«WJMfcv ZM, 4*
:^tt4iUtt50 rmAller*0^eatiimIitti|9ttiiftf^ elcr($((6ee; 9ci
.3 ftß«te, rtV6e^f. a)anttÄ, t?»?^ ^.V^. v^Wwi
•»^^ «04/ ^7?. 74. a Q5W.^8/»'to^.'«ilill•W»•W
T ^ ^7 — S8. ^ ?d^e/4v lliftoir« pTi^^^^
'.u,Pöre et Fife 5 f^r. 7t^ — 4 Voll. ^ ^^l^aWi» f>«f(#.
Vf ^^%ti7^-^^' a fek 4.;rT- ©fttl.c^^J
by Google
SBdtöcfd). 2. 5. £ei?i. 776. 8. — '»5<*mmer6öortec'«
U n gaYit*e ; bonyjuiu *J(enuar Himgwbnr* Dta4ti; W, ' €i
dimidia; lipC 771* ibU — SBTxaurx Confpectut Hiflorhe RtuU
garicae; Pofonii, 77f. 7t« 9» Voll. 8. — (PfbftüTdi'f 6«Wi((tt
defcg. £eip«. 778 ff. 4 ^^e. $. — tDin^ifd)'» farigefdfte @e#
fcjicftte »Ott ttttgaw» SJrcfturg^ 77%* 8.
•» • •
SRctc6l# lu K iat 4)amf».. 74il:4*-— ub uk. .c^oi^ Äbr6g€
Chrooolf de rHiftoire Oronitne; ^ar. 768« % VplU. 8, tÜertf ft^'
77«* J 8. — A^?iii.™>AE 'Aimale$ Muslemiffi* «rÄ
et Ist» op, BffiiA» cd. Aikr; -Hafn. 789. 90. 8 Voll. '4» ' •
• * • »
• , • • •
, ehie udfem liu^flnanberfegung t^erbient, i(! wegen berja^U
rcfd^en SSenge unt> bev fp t>erfci}iebiun äJerfafTung beutfd^ec
,j@laefn t>on i^oridtlict^ s!>^o6eiii Umfotiger unb Idflpt (ic<^ (o^er
aud me^r aWiSftieiii ®eftd)ri^putifte ^ftrac^teit tinb (eoftefi^
ten, öct aagemftnffe <|! ber, man bie Öeutfdjen aW et#
0emeiafd)aftlict)e Station, o(>tt< 9ii4cffTd)( auf jene ^bfon^.
terunsen mib aScrid^icbeti^dun aiiilc()t/ mhj »on btn frä^
(efteti JRacftric^tm fttct Me crfle Seojlfmtng £)eutfci)(atiM
an, bie mannid)faltigen iöeranberungen nnb©d}trffale burc^#
^e^t, tveld)e bU (Eiumo^ner beffelben 6iü auf unfre 3«it^n er^
fahren ^abem £>tei i(t eigenmc^f @efa;ia;te De(S)i(Ut|cl^en«
^ie^er gehören bte Sammlungen t>on ScriptorHus rer. gemianitnr.
bic man in bec Bibiioth. Hiftor. Smivio — Budcriana Radjgewtefcit •
finbet. @. auci^: Martin. FREHEm Dircctorium Hiftoricorutn me-
dii potifTiinum flcvi, cx ed. Hamberge?.! ; Goctr. 772. 4. — —
mofcr'e D^nabrücfifdK (?5cfc^id;te} ^^erliiT/ 780 2 55be. g. —
edjmiOt'ö dlfere u«D neuere ®efcjtd)te ^c^ fDeutfdJenj 9^ 2(u^j,
iSicn, 78? jf. ^^e. 8. Vi\m, 7^s ff- 12 Q5öe. g. Tvicabecf'*
«»D ülilbiUer'e ©efcbtctite ber XJeutfdden ; 3uricb, 788 — 804.
4 ?Öbe. 8. — (HaUerti'e ©efcj. \)0h ^Deutfcblanö 5 ^aUe, 787 — 9f.
9 ^bc. 4. C5lHc(f öl« ^b. y3 — 6i. ber Öligem. SEDeltbi^orte,;
, ber bcutfcften Nation, St). \, ©efcj. b«r ©«manen; £elpi. 79^*
8. — milbiUer'6 furj- e^a^fe 0cfrf>ic!)te Der JDeutfcftfn; ??tüud;en^
«04. s. — 2iöclung'6 dltefte (5<fc6ic&U X^eutfcfeW/ jur -
SilferwaoNrungi Seif |. ^6.
tßtsWebcn baten i(f bfe Sefon^re bcutfd^e ^taten^C^
(B^id^te; toelc^e Mt nac^ einanber in ^cutfcf^Iatib tntfianbntk
t)orne^iYi(feH @Mm mb biren fbt^thtn^tittn eitt^eln burcft^
^e()t, unb Nbei jtigleid) ouf i^re ^eo^tapf)\f<bt un5 flatiflifd)e
9&efE^affenbeir unb auf i^re 9an^e!8erfa(fund9lücfftd)t nfmuit*
S>ifr( bprne^mflfit bfuffct^en 6(a(eif ^nb tiac^.ber t^mOim
tibfbfiberuno : Ceflreid^ ^fal^baieni/aitatii), Srlcr, Stifn,
©Olsburg, SQ3urfemberg/ labert, J£)t'jTfn, ©acfrfen, 2ln|)oU, -
jturbranbenburg , ©ronbenburg ? ^nfpad) unb ^^oireut^/
Sraunfcfttoeid , gKcfletiburg unb {)ol(lcitt* t^wutt bot r^etnf^
fdbcti ^tinS nnb.anbre sroffe UmAnbetui^eii ber iieitcni S^ie
ift jeboc^ bfe SjnbemttbeUung in X)eutfc^fanb bttvid^tliäf
timgeflattet; unb befonber^ jlnb bie {^fflTenfüflfelfd^en, bie Jer^
logUc^^ unb ein S^eil ber c^urfürftlid^ ^ braunfd)n)ei9ifc^eil^ -
audi bitx branbirnburgif^fii Mnber, bie Ciiftet ^PubcrbMi
iiiib DttnabrAcf^ ba< J^itbetfffcdmifc^e/ oebff einigeii 0raff
fc^^afeen unb ef)cmalr<j?rt 9lei(%ö(!dbfett, feit anberf^alb 3<»Ö<<
ten in ein neue^ ^inigteic^ ^eflfalcn i^ereint n)orbetr.
Slttcb bU fUinttn S&tftmf^&mit , etaffd^fm mb ito(|^6e#.
fie^enbtn fittid^^ibu finb et^tnftinbt biefer befbnbfni 0e»
fc^ict)te* 3&re aa^emeine ©runblage i(i bi< (^cfct)id;te DeC
deutfcl^en (^tatäi>erfa0und*
ttticbaelie €ttileifu«9 |tt el»er uUMnlim ©efc^i'^te ber !ur/
füt(lli*ett ^dufer in 2)eutfcb!anb; fortgef üon <5ambergcr;
£emao, 7J9 — 8^ ? ^be. 4, — putter'e ®runbri§ bcr ^tatmxf
dnberungen be« beutfcbe« Slcicbtf; ®6tt 79s 8. JCJeiT. bifiorifcbe
^ntmicfelunfj ber bcutigeit ©tuMoerfaffunö be^ beutfcben SXeic^«;
^te $(u(l* @6tt. 798. ? ^5b<. 8. in*« CnglifAe übcrf. £pttb. 790.
9 %b?. 8. — (?(iaetci'0 £ebrl>ucb ber beutfcben etaten0er(bicbte;
®om, 7%7' 8. - (Ä«n>el*#) etatiftifcbe tteberficbt ber wr/
ne|)mM beutfcbett/ unb fdmmti europ. 6taateM; Q3erl. 78^. ff*
M..-»" MüKMes ttmcil bei fimnlä. mn- %
, V . K| ^ by GüOgl
itt»i§rct((l neffalis/ »or ftintr OnanfTAtbiis '«üiinrcara. 807.
foh — ^ llam ^111 meleti ScHci iHt Ni Qcfctid^te einsdner ^
btittT<N ettteii/ «cKra eptttler'6 «tf^ m SDttvtem6irro unb
95t»mif((e, M ^etttrtc^*» eMür^c eefcfric^te lu Na 901»
*
so«
tttt Befonbred unb tt)tcf)tide^ @tublum ani, tpelc^c terne^tiH
nc(^ nur bitjmi^en Se^ebenf^eifen erjä^ie; au^ tpelt^^en ficft
tie €ntf?ebunfl unb @rdnbundber nachmaligen btutfä^
atei<t«i>ef fafitiis ftofe^en unb biutt^tUtu UiiU Siefc Oc^
fd)id)te ße^t ba^er mit bf » beurfc^en ©tat^rec^re in genauer
©erblnbung, unb ittfaüt in bie aUf, inirtlere unb neuere*
S>{e diu begreift bie ©efc^ic^^te ber dbefien ^tiun, bU |itc '
€rtf (ct^untf bei J(aroIin((cj|>eii Aaifn^tmnt«; bie mittlere gefte
tott ba bii^Xalftr Siajelmaiait bem Crflen; lUib bie neuere
n>trb bon biefem 6i^ ju ber in ben neueflen Seiten erfolgtet!
Sluf^ebung biefer SJerfaffung fortgeführt. OueKen btefer @e#
fcfti^te f!nb t^eil« bie ffierfe tlelc^ieiiiger ^ißoriler, l^iM
^ireotUc^ UUunbm iftrer unb mittler Seileii; l^elM neuere
6eat^f(<^riftett unb mehrerlei Seufatdier/ befouber« Sie^ef
itttfr{Rtln|en*
4<tw» «oviii[iibiie eärfefwi i» ler imef^ci eiM/ mviu
«üb itAifeebii^oric; i^alc mb 7» — 4>. f «be« 4. — -
' m«f^oV# «brif einer Mft. J^xk bei itafWbfttir«eii SUicb^;
feiiü. 717« 4- — SAnÄU"* gemiit nnb nmlMiibliibf beutfddr
iteifer^ nib giefa(l|i(Me; £eiw. 7>s 4i' 4 9bf. 4. — «34/
berliu'o 9lette|lf benlfcbt 9tfl<(lbijierie; fertgef- bwrcb 9. eew
f^berii J^otte, 774 ff» M UHt U f5be. t. — t>, 6d)mit>i^
PbifelbrcTf fUereitofiimi bft fleW. Mb etatdoerrafTung «e»
^mWwh, nad Weitimg hH J^derllnfcbeii VktU; S^üUt,
7S9 ff. r t5be. s. pflttev'» t^on^jabigerel ^an^bmb ber Uuu
Mm 9M(b<biMe: eitt. 7S^ Z)e(r. titrier ^egrif teut/
f(^i 9lei<btder(bi(bte; eJtt. 79?. «. r>efl: beatfcbe dletc^^gefcb*
In tbren ^amiaUn enttpicfelt, c. b. 794, t. ^einricb'e bettf
fcbe Weicblgef*. ttipi 787 ff. 9 I5be. 8 — milbiü<t'$ 6ti||e
finer fT^etnat. «efc^. bei »eiitr^e» ReMl« leij^i. 717* t»
• t
•I -«1 T . 4 . • I ♦ ' ' ,'
t<?nWfh)rieT tft Mi @cfd)ic^fe 4xt ubrigcii trei jgrbrl)eäe.
fehlt jii febr an emfeeimifd^en ßueüen berfelBen, bcren
'SSangd ineiHetfvJ mx turd) KeifcbefcfKeibiingcn auf eine tt?c^
^litBet befrtebiaente und )ut>er(d^fge 3lrt erfe^C n^irb« 9)}c^t
c^oto^rap^lfc^ aM efgenfltc^ (iftorifd^ finb bfe 6i6^erigeti
1)^act)du)tcn Don äftcn, befonber^ »ott ^Perficn, ?^lna, bct
(iiDgeu Surfarci, 3öpön, Dflmbien, ©ibifiett unb Sm\U
fd)atfa» Unjuldn()lld)er nod) iff unfre ^fffDrlfd)eÄetttUtti6 t>iMl
^fÜCaunD be(fea«W^9 6efamt(eii ffijlferfdhfiM; ttttb Mi
^an gew^M* für ©efd^lcf^re 9lmertfa'* glebe^ bfttiffe mef#
ften^ nur bic crfccn unb mö:j\^m%tix gntbecfunge» biefeö v£i'b^
l^ettö/ bie gt)arafcert|Iirund feiner S&ett>o(ine(/ unb bie t^ett
'•iieti 1»eit(jun3ett» ^ *
6. 6d)riftfieller übet tie aitere uit& »euere aflatrfdjc Oe^
f($ic&te in miüselh Biblierh. Hift. Vol. L P. a. Vol. II, P. i.
J* .»^ Hiftoite <Sencvalc de rAllc, de PAfrique» et d« l'Aincrique»
* par PAbbe p.oui^aud; Paris, 770^ 4 Voll. 4. is Voll. is. — «
:.pcppi'e (iwduv^at ber mxttn. ftfiat. ^^atwiieaL» SBirl. 77^* 71»
s ^e. 8. — O^raiption de Pfit^pire de ia* cminjs er de la tar-
TARiE Chinoire«, par le p. DU ualde* l It Haye, ^JÄ, 4 VolU
" ' 4.' lUierf. ÄPlocf / 747. 4 4. — Ä> oeo. -ÄTAtrwTo«'« Ali-
fhentic Account of the Emba/fy ro the Emperot of Cbtnt ; LSnd*
^ 797t % Voilf 4. i»bccf. 9erU798* i ©be. IS. — 2;tepfer*0 fk«
fcbi^tf tMtb .^tfcbrtibung 00« ::;aimii; berAiUg. m 9. JDo^m»
£fm0«# '777*' 79* * 4« — DOW*« Hiftoiy of Hindoftan;
VoU. 4« Uber f. £etp). 77a» 9'f5be. t*.r^ Hiftoir«
^ pMIof. et polir. d«s itablüfttmens et du commerce des £arop6ens
, ' dans les deux Indes, p«r PAbbl jiatjial} 'Geneve, 78s. 10 Voll»
, s^r- <EFmeItn'0 dteiTe bitttb ®birifii; 9kt. rs^- 4 9bt*
. erettev'» f5effbrcibiwi' 99i bcm toiibe i(«tti|i;bfttfa$ Srasff* «k^
?eip|- 774. •
^iz WorifcSe Literatur t>on itfrifa, f. in vnmfeVc BIM.
Hift. Vol. II. P, a. Vol. III. P. 1. c. — ?4. — x>e i^a caoxx
Kelaiion Univ. de TAfrique anc. et med. Lyon. 71?. 4 Vol. 8. —
Pi'oceedings of cbe Aflbciatiön for promoting the difcoveries oi
the imerior parts of Africa; Lond« 790. 4. — Afiatic Refearches,
Cal«iic». 7N o; I Voll« 4* ^ V. ;&rficeiibAti4^'» €rsAi|iitt9etf
r . !)ct ©ifcJWte »on 5(Pa twb «frlfa tn bem ttftm unti.||titt(M
Hifti Vol. U. P. !• 1. Cip, ts — 3t. - «gm ©efcticjte let
BERTsoR'a Hiftory of America^ Lond« 77)r, ^ Voll. 4, BafH. 'T^b*
3 Voll. f. Äbeit ffi^J. 77/* « f — »TOtt's fitfior^ of
• Aiwerict; tond. 77«^ » VolL 4* AM". <riW .779 4 «H* «..?-
lebfUiuri etbbffcl^rei(ttJi0 tmb •eft^^tt m XmiriraS' iS^oN^,
• , - . - . » ♦
* «
. . ■ - » » »
' * Vtn Utfem üttt/tmtimn Sruiibtiffe 6er polftifc^en ®e#
Wä)U se^ett I0ir tum |iif fitiiimariOj^eii S>arfieatttts 6fr
9\cliöion^C)'efc{)id()fe fort, Iti Snff (un^ f(ire^ Umfange«- unb
i^rer t5ome^im(len ©egenfldnbe. 5lucJ) fte pflegt man In bie
aOg^meine m\> befonDre^ unb jebe berfctben n)ie5€r in bit
Utmf mittlere um neuere abttitfteUeiu SBefcmii^tr aber
nod) ifi ber brelfac^ie ttnlerfct^teb ttoiPbtn bet eigeneth^n OtN
f(^id)te ber JK^ligtonen/ ober ber t?erfc^iebnen «rfenntntffc
ton ber ©ott&eft unb ber mehrerlei arten i&rer SJere^rung}
.hn &€ii^Ui^tt ber ^teliAiontflebren ober e^eoioatf^ett @9ftc#
me unb aRftitungen; unb ber 6ef(4M4^ee ber «erfc^iebneit
SKeligion^partcien , ©efun, ©laubenö^enoffenfc^^aft unb'
Jtit:d><n« Uebrigcn« fann man and} bie ':RdiQkn^efdnd)tt
cnttoebec ((>roaoioaif(l^ t^nb etbnograp^ird), ober nac^ ber na#
ilflf ltd}en Sblse ber t^rtie^fieii ®egeii(i4ftbe tmb S&e^anbf
l^eile jeber KeUdion, er^döleiu >
' (J^i 79t* 9 We» «•) ® ff ""^ J^^^'
Aug ittr XfMMif ber be^eo aHsem. ^ticbn tu atte» Sbeiit» 1^
eieofoiie, J&rtlt/ 79^ «. «b-
bie allgemeine Dteligion^g^fc&icl^te mug in bie fti^u
f{en Selten, M {ur etfleti Cntiie^ung unb €nttoi(f eluiit bei
tBegrlffed oon ber ®ott^eie unb ber t^r gebil^renbett »ere^i*
ntng iurii(fge(»eni fte mug bie er(ien Spuren ber3(6toeict)ung
€6 Sweittv m^mtt
nnh Wil^inmi, auffuc^en, ben Hinflug btt StfU^bn^be^
'igriffe in bte ©ebrdu^f , Sitten, Dcnfarfen unb (öftfajfunj
Ut iifamufim ^ilUt 6(merfen, unb aUi in vtU^lifm fio^
fNi ttt srotfi {Bcrfcbtebtn^fit In bterem «Sen «mg f!e boc^
«uc^ bie QJewonbtfdboft mancher SSolfdbfgiriffe unb ©©l(^fle#
irdud^e bicfer Slrt 6eac!)ten/ unb ibevaü auf bte SSdlferdC^
(ä^i^tt mb btn buttb bte 9U Ugioit gar febr ff lenften unb dc#
9ft(Weiieat|g ber ititltnr bef aRmrc^eiisefct^Iec^t^ (iumeifett»
»:*7 : C^* lOYB«» Hiffoii^'diiJtiUKlom 4etoil6 les royaumes du moii«
' de ; Par. 734, 6 Voll, IS, -* brovobton's Hift. Dictioniff i>f
^ ^ tll Reiigions; Lond. 7fÄ. i Voll fol nbcrf. ;0relbei#^^7^«%i«
55>e. t. — Ä6d)cre e abri^ aller ^elUlpiien i 3en«/ zyii i' —
7«r f. S)efn Hiftoria ^bcttint^ de ¥itb Üto ; UinfDv; Vif. t.
f <r Cii|»reii'0 Sregem« tMiiiitlie«M«ri i^fbtlb. 7t». t — tllti^
^0 lefirrel^ eine fofcfte aO^emeine Steliaton^gefc^icftfe
^ in me^r al^ ginem 33erracl;t fepn »iUbe; fo Ht (le bo*, toc»
Sen i^rer t>telfa4nt Crfpbeniiffe/ «rtffe 6(fr»ieri0reitefl(r
^ttnb ift ba^er in intern ganjen Umfange {mmer irt^t ddO#
V^iibfg, fonbern nur in efnielncn J&etlen bearbeitet »orben»
SRan ^at fle ^mi^nüd) enttpebet blog auf ble ®efd)(4te
ber 9eoffenbarteni)ielt9iott, ober ter W^Atterti unb
|ton^trrttiImer flberjaupf , efa^efcbrinft, tmb bk btfwMt
SHeMgionigefc^iC&te ber merteürbigffen «iifer |u abgefon^f
bert unb elnfeifig be^anbelf* Die @^fd)id^U ber natü;li^en
SKelfgion bat, (bto^^i im ©anten, aU in t^ron Sange bef
cinjetoen SBjlfern, mamüif^fM^ti ^intntUti mtri^iU, te
t(ttrf^n0 ber {(eern 8Mer, s^toibnii^ nur al« ein ZbfW i^f
if»r«lterttömer bezaubere; unb felbfl in ber STOpt^ologie ber
SJegppter, ©riec^^en unb SXämer ^ae man nur feiten bte
burc()gdnataen 6piireti i^rer SieiigiottAbegrÜFr onb 9leltoiott<#
^ef((fj(|^fe senait genug betett^net; unb aDgemeinea fbß
Mit
t
m
* * Ctnitlirt iXe(ic(|Nil|€fiMc|t<tt tiefe» «rl RnI^ |. 9. Msums»
« •iPintheoii.'Acgiyfidacuin; Frcf. 7^3. tlletvesf*«^ fBerßl^ibei
; :We MtoiiMgiM* tef .ilte*eii,«^jiieer, U^^^i^ »er 9ed99teii '
' Mtt 77f. S*'^ .ftlig;. vecc. Per£ur» Oxoti, 700. 4^
— tjkcxEMACHE&'Anriquruces .Grttecorum §ftcrae; Helmft. 734.
I, — Dir CHov£ Di&ours )t Religion des «nctent Romtins;
' Wefei» 67t. 4I $PiAufr, ^ K0M «fceit^ilmf»;
fiatnttict^ aud^.auf 5ie potgeblid^ geoffiiibarten S{eIisioii«U6#
fen* 0en>ö()nlid) aber begreift man taruneer nur t>ie 6e^
fcf)lc^^ef fter juDifc&en unb Derd)rirrlicl^en Siellgion, 5(e matt
fonftauc^/ fbwo^lfe^r uneigentüc^ unb eingifct^ranfc, J^ir^
Aeil$er4i4te 5c« aUcen tinb 3leueit SeftamenM (U trenitm
)>f(e4fe« Die SrfenntntgqüeOeR 5er iXUxn jübifc^en ^tW^ionif
öef(*icl)re ftnb tbeil^ bie biblffd)enS5{!d)er2l»£^/ mxin bieüe^jf
rm unb gotteäbtenfUic^en Stnrtd^tungen blefed So({^ en(^a(^
ttii flo5; ^tM onbettveittge ülac^riilieii bar&beri 5croiiber<
ilbet bre jubifdl^eit SlcUgfon^part^eien/ itti^ bt Snfe^ung ber
fpdeeitt ©efd)icf)te, Der Salmub, unb bie Scftviften Dcrfc^feb^f
nec aiabbinen, auÄ tt)eld)en mehrere ©elebrr« bie S^ad^ricft^
ieaiNboa ben neuem iäbtfd^en ^ebren unb SRiinunden fptooftl^
4a^bolrti^n SMig^^ (StftenitttbSintleii, 91^
loaen unb gefamirtWf ^iabW»'.
* ieifenmengev'6 €ntbecfte^ 3«^«»tbu^n; f önig^a. 711. a 555e.
4. — 2>iVd)mg*0 ©efcbi'Ate b«r juMfcf)eii SKeligtcn, ober bei
©efeftc^i ein ©rmibrip; ^ert. 779. s. — tnid)«cli6'^, tOtof^ifcbel
^ ,;SR<cbt; ^rff. 77^ ff- ^ 55t)e 8. — mifcf}itaf), ober t)er Znt bei
^^^Almub^ arb. <^ebt.iberf. 9. 2i4be^ 6noI|baA/ 7^f« 6®bet4.
4tni «HiMr bcMljUliidl 6er ^tMl^<ng((it^fe t^irfle^e mair
ttetiudätbtfife/ k\^^{6)\6)ti Der c^iflltc^en ^Idigion/ bre ft^
$UWaM in hit aUgcmctne mt> tcfonbre t ^eiUn li^t gena
mb %ott(d^v\ttt f bie barin fnlffafibtieii StbmklMingeit ttnk
lll6fonberunöen In anfe&ung ber ie^^rmefnungen, heften utib
IBUUilonipavteitn , bie iu^rrn unb innetn (^cbictfale ber
iA^ffKH Xir^^/ mfrtoi(bi9(teit @(brtftii«aer unb \^tt
SBerff, att(^ hit 9tttmtni%fäftlfitu iim leben ^ßor^ti bf#
treffen» gerner befc^reibt fie bie ^^)ej'cf^affenheie unb Serdnbfi*
tungen ber reUgi5fen iöthviudit, ^inricl>tiingfn unb aSerfaf^^
flmtmi^^tldit tiMt jebm StitAt be fpobe re eigen finb«
1 e^w« ?Rac6ttJetfiiit3 ber btebcr öej)5r»aett ecftrift^flTet <»
. " ftU'Ä Slnwafuna |ur Äeiintniß all^. tbeol. ^üd^ec. I. 2tbf(4iT.
l«Ute|!ame«tl. .f trcbenf^iMe nitbiße» ©ctbneitungiUbre iittb<Bil/
^ZXUnntniti 06tt 779 t. — cavä Scripcor. Ecclcfuflicoi. Hi-
^i;i.^Kift Litcraria; Oxon. 740. 4J. a Voll. fol. — moshemii Infti-
: tutione« Hiftoriat Ecclef. Helmft. yff. 4. — iDcfT t)0Updnbigf
. ^ Äircbendefcbicbte M 51^ 2;. pirmeb« «nb fort^efeiöt toii 3. 21.
€d)Icgelf ^tilbronn/ '770 — "^o. 6 ^Bäöbe 8. — 6cf)r^crb'#
cSrilllicbe Äircbengif* £€ipj. 77« «of. W ««b bit 0ff(>k
"^v' feit bei Slcfermation ; ebenb. S04 sog. 7 ^be. s. 24 $5b. «>'
^V^amozcKHil Hifloria reiigionis ec eccicfi&e Cliriflianat, tdoBita»
i -fpin vfi#s lectionum; ^;d. 4. B€roI 797. 8. t'iben^^f^Oflprjmfl«^
.^^ptcitev*6 Oriinbclt ber itirc^eRdefcblc&te; ®itt. 791. S — ^ttu
?ft'0 «ir|. 0efibi4te ber dftriMtden Strebe; ^te 9ufL ^raunr^»*
^^3%s — SO«. < 9be g. iDef. ermrbrif ber i(ie4eRgef({it<bte* iif
"^^floifefkvsett; e. b. Hot. el(|»ibtVil^Mbbm| bfi«4el|Kr
^^'irir4^e»|eMfc|tt| «fffMk> tos f. } 9libt. t.'- mMMii
i*rbii* b«f «riflf *ft*^iwef4 {Rorbmg« - 6eiler*t
funer Snbedrif ber c^rNKi^«« tit^ciiefib tiiAabeVeis '^te
' erlangen/ tos 4. - Varcir'f {m^t^nMiJi'^ e«lellei ttcf llr
'*ri(W. ÄMenief«. lo|. M^ '-^- -
Um bieg aUti auf eihe t>oirfIänbfge unb lebrrefdje 2Irt {ti
(elden, mu^ eine fdk^e allgemeine ^ir(f)engefcbid)re oOe bie
Ciflenfcbafretii^bfn, tHlctr ^^npterfDbeniiflf tiner ^tbm
itoectmagigen @efcf)id)re fiift« 2^ifM» ge^t aBa|r^ m»
Slii^tfgNil bei $(geben(^etten fel^it, ^^i^tUßmiM^^U^
t ▼
.cd by
0
*fr dueV^tt/ t9diNm< ft^ d^rc(;jpf( t»ertoi, dtSttbRifie jtrfrie
«nb Prüfung 6efin ©ebraud) tcrfelbett, Drbnung, Deutlich
(eit unö SSoQfldnbidfeit in 5er ganzen iSe^anMund^art^
Surammeo^ard bcr lUTacf)eii unO t(»rer goigciif pristnocl^
SarffStttts 5f€ Ctafluffe^ etttjeltteir UmffAib« a»f b«f
(ßan$e4 iDiefe ^rfifung i({ beffo not^menbider^ meU man
fic^ in feiner anbern @attttng ber @erd)id)te fo t>te( €nrf!e0ung
imb ^erf4ifc^ttn0^ erlaubt (at« janjen 33e(^anblung ,
«Nrniftfl um fo mf^r tlii(Nir(MU(4{<it unb ffia^r^eitfttete
(errfd^en / f e hic^etr bef^r{a()Ier ftc^^ Don (Sorutt^ibn unb
©orltebe fdr feine jigne Siellgion^partei jur einfelrtgen Sar#
Oedund i^rer Soriage/ unb jur UobiHisUit flcflen (if äbi;i#
• C toalcf)'« frittfcbe giacSrtcSteti »on bcn OueHen ber Äircbei»/
^ ''«»rcöicfcte} £eip|. 770- «• u»l> ^i^ Einleitung lu 0d)r5crf)'» (trifft
IDa bie Qegenfianbe ber jttrc!(^enderd)ic^te uttgemein
\<x\\xi\i) unb tnattitidbfaUig finb; fo i(i bU SBaftl einer ttttm
äftct^O&e rittet ber t^er^figlic^llen erfbberniffe i^re< aH^emeb
iten !8ortrad^« €^ finbet babei bornc^mlid) eine imiefac^e
tÜRef^obeOeate; bie eine, »elc^/e 6Ug auf bie aSerfc^ieben*
^eU ber ©egenfldnDe, (g, ber Ce^fj^e, ber ^itc^cn, ber
lir<^(ic^en Steele, ^er £e^er, n« f. SKfictfkftf nimmt, unb
Mefe berfc^iebnen JNaifen efnjeln nnb e^ronolosirc^ erirfert;
unb eine anbre^ n>e(d)e bieB aße^ sufammennimmt/ unb b(oS
^er 3^^tf<>id^ nac()de^t. £)ie erfie biefer SRet^oben erlaubt
4tee griieve aSoaiiinbigfeit, bef6rbert ben Sufammenf^ang^
twb f rM4Mt bie tteberficftt betf ®ftn)en ; bie {Ivette giebe ba#
^egen eine frud)t6fttere ^iflorifc^e 2)arf{ellnn9 elned ganten
3eitraumd tn^ ber gegenfeitigen Sejiet^ung ber SSegeben(^et#'
len. £>ie Ciuellen ber ^ird^engeft^icbte l«(rett ftd^ übrigen«
in Urtunben/tn e^^rVifkte, bit «1^ 9e«geii gettin f ^inm^
wbHttreMTbiUer elNCfteiiiii^ ' . :
es; Ä«di.
7« : Stoeif« SIbfcfenitt. '
« VadU Me €it|f<ittiiii «OH e^tiMf»/ eptetler «1^ ^tvak,
W hit fSirnnficn 9tn M Utitm ^tr(f)endefc()i(6ce/ in bet ^üq.
10^ a5tbl. c. e. 47S ff. attc6 vioiTeU'd angef. srnio«irund#
• • ■
Sei jetter (c^tertt ^ße^anMung^ürf if! ntxt tint 6e<)iifmc
tittb auf er()f6Iid)e aSednDfruiQfii gegrünbett &nrt)Cilun9
^et ganieii Ittr^iMg^fcbte in f rf»ifr 3eUr4iinif not^metitigi
Ilm bi9ft lim^ ben <t|f bltd^flen fBerAibcttttigm }ti (iflimmcii^
fattn man taf? ©anje in adl)r ^fdoben cint^dUn, beren er|l<
»on @. bi^ i;ur 3erf!6rung äerufalem^/ ober jum tobt
b€t meide» 3^po(iei, ge^t; bie ftoeUe »tf (ur filcdifc^n Siu '
4fnt)erramm(tttig; Ut btitee MI {um ^abft 6ffg9r bcm Oro#
gen, ober. bt^ |ur (Stiftung ber mu6amraebantfd)en Sleligion;
b(e tUttt hiß oufÄarrn ben ©regen; tie fdnfte bi^ ju®regor
Vir.; tit fed^fte bii ben ^ibfitn in Slölgnon; bfe (Icbente '
(i< )tit Airc^ent^etbeffernnB; ttnb bte ac^te t>oii ba hit auf uiu
fre Selten. Z>(e (elben efjfeni biefer Seitabf^nifte lolrbeti
bann bie d'tcrc, bie fSuf folgenben ble mittUxtf unb ber
le^te bie neuere .^irc^en^efdi^tcbteau^mcuten»
©lefe eitttl)ctlung ftat ijenrc i« f. angef. Sdlfl. ©ef*. b. *rW.
jftrcf^c ium @run^e gelecit. — <5pt«lei- ma*t eine breifacbe
^Jauptabtbcilnnc^ : in bte ©efc^tcbte l^er 2Cu*breituiiö , in tit ®efc^.
b. ^ircftf/ noc^ b(o$ a(« 9cfeUi\i)aft betrachtet; unb in biceffc^*
btefer (entern ali teligiofen QefeUfciaft. 6dn »eiterer VUll ifj^
f jiU m fec(}» iperiobem e* f. ^runbrif / e« xr«
• «
* .
5Dte befonfere Äird&engcfc^idhte 6ebe aaö bicfem ©an^
len einzelne Steile ou^, um fit mit gri§rer mifMtlid^Ult
abtu^anbciii« SSott ber 9ri finb: bie &iWd^u ber er^e«
^iftmt tmb «ttMretamg M etri(inif(mii«i ber ergti
5tMe, ber Kirc^enDleer; ber frä^em 6eften *i ber jtfa^eiM ,
gefege, Soncilien unb ©pnoben; ber J^elIigeni|nbg}Mrti;rer;
ber pj6({(i(^ett J^ierar^ie; ber $ab({e felbß; ber Sieformatioii;
*n bfti i^tutimStm, m» der. frtt im Ibioett 4ri(UU|eii S&tlU
Slotilpm^eieni ber c &i|flricii Ci^rtegrlfe limrltkni; riiii^
»
Digitized by Google
%
nn ^mfä^tnhn QRdmiiisiii itnb iUMimt Nr fbrnfoOfd^m
S{ed)te; ber öe<filtd)cn Drben, ©tiffec unb Äloflcri ber elri#
. Kbien j£ir4eit in t>erfcb,Ubetiiit fanbei^i bcr JRiffloneti i^f« f*
^tt Wihxtin^ bec btel^er §e(6r?itbett 6<br{ften/ tte bler |tt '
, »eitl4uftt0 fep »i^rbe^ f. tn ben iu §. 44« lücr^ atigcf.^ücbern;
Im erßen iBanle 0011 Sdncaiys cf;ti(i(. jtirc^eiidcf(tic6te^ Ulib
iUm ^^tii im Catal. BibUoch« Bunav. Vo!. III. T. 1
Qfeloo^I bA< eeubtum bet 8ieHdiott<tef4t((te übit^
(ati|>t/ ber d^rifiücben Strc^engefc^ic^reiiiAefonbre, ge>
tt)d&rt nicf)t blog bem J^^ologen, fonbertt jebem ©eU^rfen^
tom^mlicft bcm @efd)fc^fforfd|)er/ bem ^pt)ilofopJ)en, bem
Sle4ti(ge(e^rtfa unb SPoIitiNr; mantiic^faUigen 92u^n nnb
f etdi^eit 6lof jum le^mt^eti Sla^benfen« gfir bo« f^f efogU
fc^e @tubfum a6er ifl fte ein unenebf^rlt(()el J^iElf^mtttel,
tooburc^ 5tblifd)e Slviüt unb ^n^U^nn^Hmft fe^t totel Sluf^
fldrun^ er()aU/ bie £e(^rr(!$e unb SRemungen nad) i^rer oft
laf^aigfii Cntfieftung, uvfprAivlidt^en S&efd^afenftctt^ .ASiiid#
li^en Sbdnbecttng, unb mc^ if^reit Cinflüffen auf ba*6ati|e
erfanat toerbeU/ unb baburd) niannicbfalttge bejfeve Cinftc^
unb biülim, bulbfame ©efinnung befirbert toixb*
e. n^OtU'ö tKiiweifittti luc Q^übtttig eine« tito\9$ai, Zi. u.
S. 84 ff.
eine britte ^i(!orifd)e •C>aupft»lffenfc^)afe 1(1 bfe ©e< '
f(^i(|t€ De« ^(TinrctHifMn unb ^änüe. 6it tttt^ bctt
lltf)»fitn9> Me CntMrf rfutm tmb IBerbreMimg mnif^Iicf^ec
Jfcnittni(re unb gcrtigfcifcn, bcfonbcriS iftrec »iffenfdiaftKc^^eii
unb funflmdgi^en germ; fie madit uniSt mU ben eorne^mflea .
&äiUtffiltn unb Seroiibci«^ b«ife(beti , mit ben 9krbfeti#
HfQimb tfbcttamiUhilfii bn amHiNUbi^fieii Ofic|Mfii «nb
ÄÄiifHer, mlt'i()ren ©d^rfftcn unbiJunftmerfm, mit ben ber^
' fd)tcbnen StnfraUen unb J^ulf^mitreln jum S3e(ten ber ©rU^r«»
(amfeUunb be« 4;uniifleig«<i befannt, unb giebl (u^leic^ bie
€4 . airfo^^ett
Digitized by Google
Urfad^ett fener SJfrÄttbewitöeit, mtb Me CtnfUffe an, töflc^e
fo mand)e mefentllctc ober jufdüige Umflinbe «nb 93orf4D[e '
auf bte menrfMtcl)c ©ej(?eäfultur ton je^er gehabt ^aben« lle# *
iriacit^ ifi (^eict)i(t)re Dir Stferotut/ ober 5er 4ugf rti 64^icr# «
fa(e ttttb^ tBerbreffi»i9«aii(fet ^MMtr itmUnifTc/ m 6er
@efcf)tcf;fp ber ^ijfenfc^aften feiofi unb il^xi^ tnnern @e^aU^,
|tt twterfct^etben«
& smtrvtr BiUiodieet Hifloriie Litenriae iel«cti, «c ed«
lim.BRi; Jenae. 7^4 -r ^^ 3 Voll $. Suppleawnti, et Bmeii»
ditionjes ex ed. Kosciuia, Jen, 78 s»
33*
^ Suc^ biefe ^t^i^M^tiv^H Ulff^ fi4f i^rem ttm^noe
nac^, in ble adgcmcme ttti^ befonDre , unb, htSXucfftd^t'auf
hai Seltalfer ber SSerdnberungen, in bie Älfcre, nitfricre un^ .
neuere, e^^cilcn. Sie aUiiememo i(l etgeiulid) ®efd)id)(e be<
iiieiir((^(t((^eQ aSerftande^ unb t9i|fenfd)aftti(|^ir Kultur ibtu
%mpt, unb geioa^rt efne gemeiQfcbdftUAe , fummarifc^e Ue#
terfic^t ber fdmmtlid)en öor^in ertpdbnfen (?^egenMnbe. 36*
re befonbern 0'pccl)ej' Tinb: bte Jett bed Urfprungö menfd)li>
4er/ nod) ^erfrreiucr AenntntfTe bi^ auf bie @rted)en; bie t>ott
tiefen gefcbebene r9(iematlf(4^e@ammbiiig berfdbeii ia^VUrn ^
fcbdften unb f imtHcbe Ailnfie unb bertii IBerbrdeititd auf aii#
bre SRationen, jur großen Silferwanberung; ber 3u(fanb
Itttb 9}erfaa ber £irerarur unb £unfl tt)dt)renb bei ^itte(a(^
ler* bi< {u betber QBiebcrber0e(kint ; uitb bie nettefle 9eri0#
kt, »Ott bicfev SSieber^erfieOuna an, MI auf unfre Reiten«
9. HEVMARiii Confpectus r«i^, liiertrite» ex ed. xYAniotff,
T. 1. T. II. p. 1. Hannov, 791 97. g. nj«l&*0 ®erf«cj einer
Einfettung in bie 9ef(bi(bte ber i^enKtiNffe, iSStfrenfcbafteo mib
(ebenen Glinge; ^aOe, 7S4. t* 5ttf^«e baiu; ebenb. 79^. 9^
£)efr. Ueberftcie b. aagem. £iteratitr* unb Mnl^gefc^icbte, ^b. i. *
i^ile# 78^. S. — iDAbler*» J^otibNiib |um Siebrau^ bei On^
leftaieii Aer bie 0er(bi(bte ber £imfttiir niib £ttti|i; 3e»t, Ttf».
t. — 9«tt9tn€ i^aMbbucb ber oSiemeinen £tteifteie|([bi4t<^
iift^ 4eumAtttt*«N6r«ttbiifs Sürtcb, 789 ff. f Qbe. t. 0^
fd)tn9'6 6ntiibU0e m ei«er fkrc^. ber t5eiiiibimif s «sb ITeiNenr
ie ittei «Rb »eiir a)Mir im bir Mcbffnihiti «ert. t»». t* - "
Digitized by
^illotifc&e «JBifFenfd&afreti. . 73
hit (tferarifclett Mftiir; Harburg/ 804- sfB^e. s. — 23mfi»>
: ^>el.ußabt, «<H. «. — «id>born'6 iMxQiWiU, €r(le Xpdlftc;
I^Stt 799. 8. iDcn: ®ef€6i($te bcr £iteraeur/ oon i^rem Knfatige.
w ttuf neueren 3nten; @ött. loy ff. bl« iit^t 4 Q5l)c. 8. — '
irieufer« £eitfat)en iur ©efcftic^tc t)er @ele()rfamfeit; 9(&tl) i, 2.
. teivi, 799- 8. Cmorin auc^ eine genaue unb ooUflilnMge ^ac^tvci/
fang bieber gebörenbtt aUgemeinet anb fpectcßer ©cbriften. ) —
umMnbncgße ®er! äber bie neuere Siterargefc^ic^te Ifl bic/
* «Ilflil0lic6 unter (Cidjborn'e, je^t u»tet <5cercn*0 2(uff(cjt |u ®Ät/
Ifngeii bcforgte ^efc^ic^te ber Stinftz unb lEBiffenfc^aften fett t^rer
fSieberber^elüing hii arCi €Rbe tc$ acbriebnten Öabrbünbnt«,
^ JCinleitung ba|u: i5icf)t)orn*0 Sfflg ®ef(§. ber j^uftur unb .
£iterttt«r bei neuer« Cöropaj ?5. i. H. (Sott. 796. 99. 8. iTie
befonbern iCbeile biefei burcb eine (BefcUfcbaft von (»elc(>vtcii
; Gearbeiteten SOerfd n^erben bei ben ftnielnea fSiffenfc^afteii aiuei
leigt »erbeN/ bereit 9ef(6i((u fie ent^aUen* "...
> S)te fcefonbrePirerargcfd^ic^fe {(l fo mannl^faJtlö, al^
bie ©egenfidnbe felbfi unb bie ©efic^t^punfte finb/ au^ n>eU
4ieti biefe be^anbett toecbem (Entn>eber n^irb bie @ef4i(tite
lebet einieloett IStfiiiifdMt unb J(uti|i fr(4^(t; ober (Man
fd)r<inft f!(^ 6(of auf bfe {eben^umfldnbe ber ©ele^rteu/ ober .
^auptfdd^lic^ nur auf i^re ©c^riffen ein* SSiogtap^ie unD
S3tbUogtapf)k tperben aber auc^ oft mit einanber t)erbun«
ten. 3ut9eUeii »irb auc^ bie @eU(rteng[erc|)i(bte irgenb etiiec
92atiDll; ober eilte« merftoflrbfdeti S^tPttnfM, befraber«
erii^U. 9lu(^ %\M @efci^ic^te ber ^rfinbungeU; ber ge^
lehrten ^{nilalten; ber Uniberfitdten^ 84u(en, fSiblict^e^
fen, jjele^rter ©efetlfc^ofteti/ ber ^anbfc^^riften, ber 56uc(^#
brutferei/ f« Sttsoetteii tberbeit auc^ einidne Stellt bec
9f(e|r(taife<e> eintefaie {e^rflbe tttib IDtebitinseti , oft andj^
€inie(tte®ete^rte, ÄunjHer, ©c^riften unb Äunjlwerfe ber ^
©eg enflanb einer foldjen ©efcbic^^te* Ueber^aupt i|l alfo bie
befonbre £iterardefd)tc^te ettltoeber ©efc^i^te ber SSiffenf^af«
tm mb Mnfit frtb^, ober ber ecieftrteii itnb jMtii^ler / ober
€ 5 Vfitx
Digitized by Google
l^fit VkOi, 06er ftir fit fUnatm wA ^tittfl ^tvoffmn
'^ie Mte^ii Gtrfe tiefer Zn »et^iii iti id»cr miümn WiiU *
4. ^«mberger'i isoerldfRgc 9la(6ru$tcA m beii «orne^mfieti
6<&nft|lcaerii / •$« Unfauge flBelt M ifcx>^ temgo^ 756 f.
4 9^e. 8» Is^iog tarauly femgO/ 766, 2 ^de. s. — saxh .
, Onomaftteon Litenriom; Uftraj. 7ff'- 804. 8 Voll. 8. Ejusd,
OnomaftiGi Ltranrü Epicome^ Traj; ad Kh. 792. 8. ~ srRiivoit
Synopfii Hiftoriae Literaria'e i»^ — Tabulis Synchronifticis; P.
l-g". Goetc. 78?. 84. 4. — oBERLiw Lireraruin omnis acvi Fatt,
tabu'is fynopticis expofita; Ärgere. 789» 8. — jDeniß ^iulcilUflg
in hit 9üd)tttünbi', «n. 9Cufl ©iett, 79f 96. 2 5)5e, 4. — 0e#
Uhxtti ^Deutfcfttanb, ober £ej:ifon je^tliben^er teutfcfter ©cferift/
dellet/ angefangen »oti ^ambcrger; £emgo, 7Ä7 ff. forfgef. to»
tncufcl fett ^Jl^uefie 21nfl £fmfl», 796 — 806. la 250e, 8.
£>efr. fejcifon ber t>on 7fo — 800 »eiflorkene» beuifcl^eti 6cf;rift/
OeEcri geipi. 80a — 808. 7 8. — ^eii^ ©elebrte* €«g#
-r taub (üon 770 — 90.3 töcrl, 791. 8. ^adjtrag unb gottfe^ung,
Sd^tiin, 804 2 ?9be. 8. — igrf*'» gclebm« SrinFrelcJ C0011
177« — 97. ) ^amb. 797 — 800. 4 55bf 8, — :6vtt>ow*6 tahtU
latif^e MtxMt bcr firerdrc^efc^jicjtej «Itona, 1804, fol. —
lerfarbe^e ^anbbud^ ber befannt«n t^ht)m £e|caMft«Uen in unb
«Ufer X>9iitWMnhy €r(angen« 7S0. 81. % Qinbe. <u wu "
t»p^ (et ber ai(aemciiieti ol^ 6ef0«lKm eefd^icf^re 5if fer 9lf I
ontvciikrii fi^h dt id cnftvebcr (|ironoIo9ird) / mb cr#
{d^U/ ber ^ettfof^e nac^, benUrfprund/ bie @d)icffale unb
Cerdnberungen ber ^iffenfc^aften unb ^unfie; ober fte t|i
fdentififcl) , unb legt bie anfenommeste abfonberuna ber Jtifai#
fle, ber ABiffttfitefiM it«b 2>ifU^ 3ib
ter tOgemefnen $e^anbUin§ lofea fi4) 6eibe 3)tec^oben mit
dnanber terbtnben^ inbem jene jur borldußden unb üoüflaH^
bigen Ueberßc^t bti ®an|en, btefe $ur genauem jfenntntß bct
^nt^taeii Sftfttr »erftUfl» IMfriAabiriiififfmbte^ieii^
• be
Digitized by Google
tifd)/ unb t>orne(mli4) (i^ttffd) Oe^anbeU merbeti; bamit matt
nic^t nur ba^^ t^ai bii^tv geleiflet if{; fonbern auc^ bte noc^
au^lufuiUnbea £i(teQ btt tnmber ober ne4 gat: iti^ft ieariiU
Iften bicfrt fo mUm 6e6ifff< fettMtt knie«
tlcBer tk !Ditt6o^e/ Etterargcf^tc^te |u ^ubireit/ f. mi^t gu/
le movfdU^i in n^l^eiTt tUiilfifilili |tti fMbUH ASB^mM •
3a bett Donte^mflett £lueBm biefer Sefc^ic^te ge^ jrm
#ffeQlrtfn t)onSen(mdUrn berüleeratur unb ^unfT^ befonber^
Ne@d)ciften unbSBerfe ber Belehrten unb j£iin|l(erfelb(t| i^re
^ebeti^bef(4ireibttii0ett onb Srieft , ^lAttb^Arbige Wnitbottn,
Mi^itHtitl^niffe, ^tU^vtt Sagebldl^er jeber Utt, bie SBerfe
icr ®ef4i^tr4^reib6r, in meieren auf Seifie^fultur SXticfftc^e
genommen ifl, manche in ber SCeligtonldefci^i^ee; ent^alme
9^ac^rid)ten biffcrfKrt, auc^ 9ieifebef(f)reibunden, tom\)m*
Udt toemt (ie jUerodtr unb Sirnft )tim befottbem 3n)ect to&^U
tfiti m m* KttSerbcm dltbe f< mfttiitic^faleidf «f)ü(fiSmiN
tel ffir bicfe« ©tubium In ber (Spracftfunbe, in ber 2luöle^
liund^fttnf{ uttb^ritif/ in ben ^Itert^dmern , in ber Srbbe«
fdl^reUiund unb Settrec^nun^, in ber Technologie, unb iit
hm fdmmtU^m Sifmfieftftftm unb 5(Aniieii frfbft/ wtMlft
jre SedenfUnbf aufmachen, unb bem/ ber i^re Cefc^ic^te
StflnbUct^ be^anbeln n^iU, nic^t gan^ fremb feyn bSrfen«
letong m mtüW§ Siirfiibcft (Bef^dti bei 9f(e6rfiunfetl
Mtf ni^t aber b(og auf Slomenflatur unb SDereic^erung bef
®ebäc^)tni(Te^ e(ngefd)r4nft werben, (clfit ftd) ein t>ielfac^)er
92u^en t)on i^nen ern^arten* ^u6.er benSBort^etUn, bie fte
»U )fbir Ooiitti^ ^iiUrtf);^t AennlnifTe gcmfin ^ben# bte^
iiefi
Digitized by Google
76 , ' StDti't« WMnltt.
* ♦
Umfang ber 5öt(fenfct)affen unb Äilnffe fennen reinen, Mc
SSefcftäfÜgungcn mit benfelbcn ju erleid)fern unb ^mecfmaßU
ger jn lenfen, ben fSorurtbetlen unb brm gfgenbunfcl gin#
^nlt $u tl)Vin, t^ergebltdje unb umul^e r>>emi5()un(^en unb Ser^
fud^e ju ()lnbcrn, gielg unb roeitereö 9Jad)benfen ju bcf5r# -
tern, un6 weniger cfnfelflg, gegen jebe 2lrt nui^iithcv S:et\\\tf
nlffe geredet, unb auf t(?re innige SJerbinbung unb Semanbf?
fc^aft aufnierffam |u mad)en. SRur muß bief; ©tublum nie
in mäßige ?D^ifrologie außarfen, fonbern immer nur öuf
bai 5Befentlid;e, 2i3tc^tige uub mvHiö) 2iraud;bare gerid)»
tct bleiben«
6. (PcbicTc'ft SfbftkiitM. über M 6tutiium bcr £[terarl)ifförif/
tn ber 25erlm monacefdjiift ö. 3. I7SJ. ®t. j. — noflsU'*
58.
Sluger bfefen brel J^auprwljfenfc^afrett ber ©efd)ic&te
Qkht ed nun nod) t)erfd)iebne in befonbre Difciplinen georbne#
u Äenntniffe, »eld)e alö l)i|lorifd)c ^ulf^iDiffcnfdjiiften
onjufe^en finb, bereu gan^e 95e&anblung^are ^iftorlfd), unb
teren ©orne^mffer gwecf auf bie (Srldutcrung unb genauere
aSeflimmung 5l(?orifd)er ©egenflinbe gerietet i(!« Dafcin ge^^
iStt juerfl Me Chronologie ober S^itEunDe, mid^e bie 3eie
<int^ei(en unb abmeffen/ unb (iernai^ bie Drbnung unb golge
ter Gegebenheiten be(!immen le^rt* 3lad) t)orau^gefd)lrften
aUgemcinert ©runbbegriffen t>on ben t)erfc<)iebnen Seitf^eilen
unb i^rer gjerecftnung ^ Me ftc^^ burd)gdngig auf aflronomi*
fc^e QBa^rnegmungen unb ©runbfd^e beiie^t, erfdutert ft^
l^ie in t>erfc^iebnen '^tiun unb Sdnbern angenommenen 3eit»
(cc^nungen, bie Cint^eiCungen bti^af^t^, bie fec^ferlei i2ir#
len Don ©runbci^feln, bie bionpftfd^e unb iulianifd)e ®runb#
perioben^ bie@runbdren ober ^erioben^ bie breierlei (Sat^ ^
lungen be^ ^alenberd, unb ge^t fobann (ur befoiiDetn 3eit#
funb€ fort; um bie t>ornehmflen 3eitred)nungen ber ©riec^en^
terSKimer, ber3uben, Araber, Qlegppter unb ISet&lopler,
ter €6afbder, Sabt^ionier unb $crfer, ber ^nbier unb S^ine#
fer, fennen |u lej^ren^
JOM*
V
Digitizcd by Google
^)i|totif(^e gBl|r«nf($off«i. 77
jOH. scAtioERi Opus dc Emcndationc Temporum; Gencv.
fol« Ej. Thefauruf Temporum; Awüt 6j8. fol. ssthi
CALVisii Opus Chionologicam i i'rancof. 630. 4. — inonr»,
PETAVii Opus dc Doctrina Temporum; Amft. 70J. 5 Voll, fol,
usssaix Annales V, et N. Telh Genev. 722. fol. — haltavs,
Calendarium Medii Aevi ; Lipf, 729- 4. UmgcarbcUet ütlb tJfW
nt«f)rt: ^altan^ ^a\)nm^ü(i) ber ^mftbin t>ci ^amkUitii '
^rlalt^en/ 797. 4. — L'Art de vciificr les Ddtes des Faitf hifto"
riques , crc. Cp*r Dom. clemx.m: et autrcs Religieux Benedictins!)
Par. 7ro. 4. t>crmef)rt 770. fo). 3««t Zh<iH, nnc^ Der dlterw
$(uö(i. überf- unb »erm. (Dorn ?)rDf. 2iern iu Ulm) unter b«nt
g:it.'l: Stttfiemeifle e()rono!ogie für We S^m nad) ^ 0 u, f. f.
Hl). 1. £eipj 779- 8. — (^«ttcrer'e 8tbri$ ber d^ronolo^ie; ©5tt.
777. i. — rAANKii Novuin Syfl^aia Cbronologiae fundamenta<*
fis; Goetc. 778. tül.
3" fo fern We S^fonologfe fcie genauere äelHmmung
h^v Seiten, worin bie SBeltbegebfn^eiten tjorficlen^ jur 5lb#
fic^t iat, uirt> lu^r ©ewiß^eü berfdben nic^^t wenig beltrigf,
f(? fle ttl^ f)ijtorifd)ejP)ulf^tt>tffenfci)ofe unb befldnMge ©ef(J&r#
<in 5er ©efcfjld^re on^ufe&en* ©te Mßt (ic^ über and) a\i föc
^ ftd) befle^enb betrachten; unb bebarf fobann ber befldnblgett
jp)ulfe matbemarifc^er unb a|]ronom(fd)cr Äenntniffe» €«
f üben Pc^) Äbrfgend bei ber gefffe^ung ber ^dtpuntU, bef^n^
ter^ ber dten ®efc^ic(^te; mannid)fa(tl0e (Sc^^mlerigfeiteit
Isnb ^iberfprtict^e , toel^e t^etld t)on ber S?erfd)leben^elt bei;
gr5§ern unb fleinern 3el(be|iimmunden; t^elld Don ber Un^
gUid)f)eit tbre^ ^nfanged, berrfi^ren, unb bie |n>ar burd) bie
an^aftenben S3emu^ungen ber neuein (Ebronologen unb 9tß
fd)id[)tforfc^er t>enttinbert; aber lange noc^ nid)t geboben^ unb
|um 2:^et( auef) n>o^( nie t>iüis |u ^eben finb. l&IQIg foQte
rjan dber^aupt bie ©efc^ic^te eine6 ^oiH ober etne^ 3^iu
altert erft la anheben ; m i^re 3^'^i^^^nuns juDerldßlg {u
mrben anfangt*
Unter beif vielen d>rono(^glf(f^eit 'Cafein i3(er bie Univcrfalge/
fcbid^te finb tie brand^bar^en: oattsrsai Synopfis hiftoriae uni-
vertalis, fex tabulii cpmprehenfa; Gocit. 769. fol. j^ierjU fl«/
. <» r b^rt, (Harcerer'e ^iRleitnng in bie f^nc^roRlIlifebc Itsiverfalbi^o/
XU, iur €((<(utccttaa feiner ZüUütn; Q)(tt. 771, • tl^be. $•
Digitized by Google
• a^n^« fpn($ro«Wtf<6e UnUixWilftütit in ZttUUex-, Coburg «.
f erVj. 7>^* ^* — ^ÄWer*« foncjroiiijtifc^e Sabeüen ber ^^olfm
f. Mxwwmkn Kblioih. Hift. Vol. 1, P. I» p. 343 fl^ - ♦
. . ' f . • . • ....
' &en fo unjerfrennlic^ Don bcr (StWd)U ifl bit ©CO;
flrap^ic ober Sröbefc^reibung ,H)eld)e, in iferem allcjemeiri^
f!fn Umfange Qenomm^, tkScmtnii Oer Sd^Oe^^ in
«g^t 1^ 1^ 6f 4ti|iti, SattirOeMaffen^eit; Vrobufte, {«#
4ifre iirili tefliri «trfoffVmg »trO aSer^iltniffe ; unb bie Äennt^i
hig bcc ^6lfet, aW^ewo^ntrbieferJdiiber, In t)lelfac<)cir
^)in(!c^t, ju ©cgcnflotit)« SRan fJietU jte ^w6f)t\i\^_
in bit pb9(ii<fye: &iOivap^€, mU^t b^t^Ratht m CtOe äbw
J^aupt mb i^rer (efatineen eitttfbten t&ubtt muvfud)t ; fti bit
fimthtxn^t^d^f mUt^t pcO mit au^mefiung Der €rbe unb
ber ©rdnibelllmmHng {beer £dnber befcfjdftigt; unb in bit
Jbi|totifcf)c, n?e(c()e «ugteic^ .Q361ferf unde t^tM bit
ppmmnk^ttiiibttmmt CiotMIttnden,; «rr^iffiindf n u»»
SbtnmmMtim bkftxitiaibttp üttb ter barin beiegenen Detter,
Serge, glSffe, u. f. t^eil^ ble a5efc^affen()eU i^rer g5e#
4»o&ner, nft((^ i^rer ga^I, Sprache, Äultur .n* f. angtebe
titi^ befc^^rfidiji, aiiir m j^foferje^ni (() |tfv «Ii gtf Oe, ob
4{e«f<r((^ «Iii «en iiNdeti ergcm W gMiiitterlSefMHbtind flt^t,
ttnO wnigflend bie 3leful(afe i^m ünHvQ^f^m^n niiiit utui
itnüfitxmMnbtv&^ttliStnmf^n-. • ^-^
$ögrflpliie, par »ob. dk tau-
* oöiH»r'; flir. 75>f . 12. — -^S^u^efe 2J&nf unt) SJerfud? einer
frrl« b<t totbffltten unb ©eo^rapbie» UltU/ 734. 8. — evvtm
Jerr;0efc6i(bte bet wicbtiöflfii geograpb. CntbfcfuHöenj /palle,
. 79». — €ine furje ©efcjictte b« ©eoßwpbie unb ein c(?ronoIo(i,
a?erjei(^ute ber geourapb- eiitbeerunge'ii f. in ^afpari'd ajpUjidnb.
^jaiit)l)uc§ ^er ncuejlen CrbbeTcbreibung , C®eimcir/'797. «.) 55. i.
' I?. 37. f3. — ©ergr. JDciT. mf), übit ben wct^^bifcien tt»*
<w«*t. jn,bei 0«WÄfifCi^?i8^y^. 791. «• . .
tHiiil^ Nr 9tmm* f^m, iftfMl •«« Me »iMÜt«
%oflrapjiic^ »ic alte/ iRttttine unt> neuere. S)ie alte
Digitized by Google
•g)iflorifc^e QBifienfc^afftn. 79
Crtfunbe ^t^t hii ^ur großen SJolferwanberung, burcf)
d)e t>ie Ördnjen, bic ^'trneununfj, S^emojniing unb SJerfaf^
fuHtj ber niclftcn £dnber eine betrdd)Htd;e Serdnberung erli(<f
ten« £)te miniere reid)t t>on ba bl^ ^ur Srnbecfun^ i2Ime^
rlfa'^» 95eibe ^aben nod) Immer i?lele Sunfel^eU, unb |tn^
ton gleicf)|eitffien ©d}r{ft(?eQern nur fpai fam bearbeitet n>or#
ten* hingegen ^at bie IKUeiC @eodrap()!e ben gleiß tielec
©ele^r(en befd)afü^t, unb fomobl burc(^ ^ülfe ber ?anl)Eac*
teil/ alÄ burd? ^äupö an^eflettte ^icifcn^ unb beren S5ei?
fcf)reibunflen, groge gortfd)ritfe gemacht» Unb burd) iftre
jP)illfe üorne()mIic^ iat axxdt) bie alte unb mittlere (Srbfunbe
an ^luftldrunö cjewonnen» Sefonbre 2f)eile ber (Srbbefdjre^
bung finb bie (il>'-^rö(^rap[)ie «nb ^^opograpbie^ ober btc
S5>cfd)reibun9 einzelner Mnber unb Derten
®coörap!)ifd!)« ^d)xiftftzUiX bei Ä(tmbura< ffnb: Gtrabo,
paufantas / ptoIcmÄue / pitniue / Pomponitif tlTela unb
Soltnue. ^ Geographiae Veccris Scripcorcs Giaeci Minores ex
ed. uuosoirx; -Oxon. <9g iT. 4 Voll. t. — cxllakxz Noticia
Orbis antiquij Lipf. 791. a VoU. 4. — ttlÄnnerfö ©epgropble
ber ®rtecben uNb iKömer» ^äxnh. 7ts jf. 4 ^be* t. — obm-
Lzorx Orbis Antiqui monumentis füis illuih^ati Primae Lineae;
Argentor. 791, 8. — t>'%nviUe, JJanbbucJ ber «Ite» €rbbe/
fcbreibond oon :t3run6; mit bin batu gebirigeii j^arten, ^&xnb.
781. «2 ff. foi. uob 2 $be. s. SDelT. ^anbbucb ber ntittlertt @eo«
gMPbi«» ^flrnb. 7t«- 8 — ajufcbing'» 9leue Crbbefcbreifmitg;
Jtb. I — 4. «te Stufl S^mh, 7%7' s — 9- 7te fituff. ^)amb*
789. Zf). 10. ytf «Hfl. f. b. 79». 8. 2b. I'. «btb. 1. 3te 2(ttff.
792. — 5(1« i?r. unb ff. JIM«: «bcling'e €r^brfcbre^bu^$
VOR KraeriPa; ^)Ämb. 79? ff. bi« ie(|t 4 !5be. 8. — Srun*» ©er#
fucb einer fp^. ^rbbefd^rei^ung ber entfernte^eji ^elttbeüe (biit
ber oon Stfrifa); Sranff. 791 ff. s ^^e. 8. — <5«cterer*« iHbf
ti§ ber ®eoftrflpbie5 ®5tt. 77s. 9* t)e(r furier ^egrif ber ©eo,
grapbte» ®dtt. 789. ^ iBbe. 8. jabri*0 ^anbbucb ber nette#
flen ®eogr«pbiej ^üUt, 79?. 8. — JDefT SeogropMe för aDe
et^nbej £eip|. 786 ff. btl ie$t 4 ©öe. 8. — «afparfe S5oUft.
«^anbbuci ber oeuefieR Crbbef^reibORg/ 05. i. tOetmar/ 797. t
^Die beten is.ant>f Arten finb t>OR Qanfon, bt Witt, ^aiüot,
^e e.\9U, b'^tnrifle, menteUe, Dcfferiea, g^^n, tvvowt
fmitb/ flennet, maytv, i^owiii, :öot>t, eosman, (Buffefel^
0. a. ni. — ®eral, ^Ämrer'* 10erf«c4 über bre faubfartei;.
Digitized by
f
*
— 6tuci:'0 5^erjeicf)in§ ton iXmvi unl) neuer« 2lei)cbef«i)reibun#
5cn, fortL^ef. vcn lücbctr; Jpallc/ 78+. t7. 2 $be. 8 Untet
teil allijcmeiiiett i:opogtßpI>iccn dow ^eiüer ttnb lllertait '
om bffAtinteilcff. 6« §{)ef|ei((nii im Catal. BibUosh. Biuuv»
V « Vo«^ p. I» Ä . . • . ,
^tt ttcuf m Seiten man/ borne^mtic^ iti Deutfci^Iant/
We DarllcÜung tcr ©tat^meriwörbigfeUen einc^ SHeld)^^ ,
unb ade^ beffen, bcr SBo^lfa^rt beffelbeti befärberltc^
«Dber nac^t^eiUg ig, al^ eine befonbre ^ilfenfc^aft be^anbel^
ttsb i(»r bm Kamm bctr @iaftfltf oberigtottfunDe gcgtbctt»
eie f{e(;e mit btr Geateo^efc^idiee, btr ^olitif unb benr
<Sta(^i'ec()t in na()er SBerbinbung, unb ^at bre ganje ginric^s?
tung/ fon?o^( bte imiece aW dugere gegenmdrttge 'i!efci)affen^
eii|et$ ^latf (um OegeniloiUie, uttb befc^reibt bt« gati^
4eti eident^flmUfi^ti €(arafler beflettettf to SjMMü tXnti
$anbe^, beffen SSerfaffimg, SÄeHgion^juflanb, n>ijfenfc^aft#
lid;e 5vultur, unb SSer^altniß gegen anbre fidnber unb ©(a*
len« UeberaR mu$ (te babei auf bie @erd)i4)te unb bie metf^
.'«»flrli/^fieii Sevlnbf riiii0tii efauif 6tot4 9lAc^(^t tuftnien , te
'fo fem ber gedetimirttge 3u|!attb beffeOen ili bem ftinnaUgett
gegtAnbet i(l* ^ucf) biefe fflifTenfd)aft fami enimeber all^^
min obep t)efonDei:$ abge^imbeU »erben«
< - ■
(0atterer'0 ^Deal einer aUgem. 9BcIt(lati|iif ; ®6tt 77?. — '
maDeiT/ ütJcr ^Begrif unb eel)rart bcr 6tatifiif ; ?taö unb Imu
/ - 79h «. — meufcr^ £iteratur ber 6tati(liP/ mit mi ^Racfttri«
». §en/ £eipj. 790 — 97» 8. 8la(l. e. b 80^ u. 7- « 8. —
31d)entt)<iU'e ©(öf^uerfaffung ber b^wtigen europ. SXeic^e «nb
. fer; 7te Uufl. »on ecf)I^3cr unb Sprengel j ®ött 790. 98, a
f5be. I. — tCoie'e (2;inl. in tie aüg. unb bef. europ. Cfat^fuiibe;
,\ ^Buijon)/ 786. a 55dnDe. 8. neu bearbeitet »on <5^«"5c; S:b t.
. . ©c^roeri» unb SBi^mar/ 790. 8. — Hemcr'e £«brbuc^ ber (5ta#
tenfunbe; 35raunfcö. 7^6, g. tneufcre £e^rbucb ber 6tatf/
^ (lifj fefpi. 792. 5tufl. 794- 8. — Hueber'i Einleitung in bi«
6tAt^funbe/ nebfr einer ^taüfif bcr t)orne6nif!eK europ. 9let($e;
J^^. I. 2eip|. 793. 8. — eprcngel'ft 0runbri9 ber 6tatenfunbe;
Äb I. J2»aiie, 79?. 8. — normann'e @eo0r«pb- u«b 6tatift»
i^ftd^^uib ^ec jedobeii S^Mei' iQMcJifiwbei J^omi». rsi ff* s
Digitized by Google
hü im f mmtmm M am «nb 5 mtUlinn^ hui tmb
®ötf. 790. 8. — xnannevfQ etatiffi! l)er euroj)ttifd5e« Slatf»;
^Bamberg unb mnbux^, goy. g. - r. ed?ra3er'6 i^5eoric ber
etatiflirj erM Mt; ol^ jmctter feiner @tat«»®cftt|)rrOett|
®ött. 804. 8. «Dcrgr. feine SXeienfion mehrerer ffatfffifcfier. i^toi
. wen la m &mm. %nmtn t>. IM. 14. aiJ, ♦
llmfanö, glÜfTe, ©rtir«;, . sptoMte, S»l»iueNge, «in*
«frriluttg, Sit9ieran0<att, etft^tims, @ttid)mttmh'
m», Stit^m»(S)t, SRatnmjifianb , ^etrfc^enbe unb gebuU
Mt Slfliflfonen, 2Bi|fenfcI)af(fii, ^önfle, unb ba^iii ö?!)^*
renfce SJnftalff n , innere 6(ürfe «nb (BdliW&dit M ÜMbti,
efataintereire, unb barc^ Dieg aOe« «ntflteettbc 9!}»rt^eUe
»b« 9»4Rge(. 3« mr^r ftie efoaföge^eimnJflrf in neuem Sei*
tta bn immer giägem <))u&licitdt rocicf^en, bejlo' nie^r
»innt biefe aßi(rcnfd;aft an Umfang, Spflpanbigfeit unb ?5w
(ttinmt&ett. ©ie bleibt inbeg, 6<Uf m ««Dg« «inpaffe mau* *
«tdjfaltrger unb öfterer Serjukniiigen , beWnbffl neuer gu*
fiHt, SIMnbetoiHicit imb <Be«ld)tfgungen fa'^ig, unb bebarf
Witt btt IBei^älfe mehrerer 6tatäburger aüer Äfaffen «nb
6tdnbe. 3(>r »ielfad^er SJufjen fdt bfe @f fc^ic^te öber&aupt,
t^re einjclnen 56eile unb ^UfitotiftumUn, nXb fettff fär
IwÄSBefte unb ti« i»etfmif ige Setmaltena bts ©taten, III
iintKtteniiban . « > ■
Crome, a6er bie ©tije unft «ctifrefni kt €t«Mi Wpitl,
?i 1' J^f' •»» ««»#«; (nebt fftem «an»,
bu^e J «amb. ^gy. fol. «ib t. - Serf. ifer >fe «H(Nnt»<rb(Utr
»ifle ter mtop. CtMtt, mit if ttMt» w» cill» <Serbtt(tni(i/
Mt b« 9lei((e aab a«tea •»«eiirfpa, in Z^tUm (hci. r.««/
• II«,®" »I* ; "t^'T.^"***'» *« et«t^fr«fte »0.1
€aroM, ii.i.(att »mfHimi) f&nl. 79». f«l. - Seme- »
lUW lOrct edle, QtsWniing, SuUmttmm]*, it>r«^
Digitized by Google
3ur ftemtfnif ber »et @€f(ti(^fe jbor{tlgIt<^ mettoSi^
Wgen (!)efd)l€c^ter, nad) if;rer €ntf!e()un9, 8l6ffammung,
golge unb 2>ern)anbtfcl)aft, toer^ilft ble Ocncalogic ober *
. .©ef(^l.C^tef'unDc. eiud) bicfe xoivb in bie aUscmemc unD
befenOre, itt bte jsilte, .mittleu unt) neuo^er üHtti)ei\u
9Ran mUtfd^eibH M bm ®tWtiit€tn bU Jf^aupttttitetf , SUif
' bfnlinien unb ©eitenlinien, bie aufllelgenbe unb «bffeigenbe
©efd)led)t^fol9e, ble abijeiTorbencn unb noc^ fortttjd&renbett
Stillen, unb bann aud) ben t)erfd)lebencn Üiang bec @efd)Ied)#
let, in fi» fem fie faiferii^e, timgU^e, fiir(iU4^e, sciflitt^r,
«Ite ober neue ü* finb» Sn neuem Sutten maden bie
abliefen gamifien einen n>ic()ti3en ©egenjlanb ber ©enealogfe
au<; unb fle bient nid)t nur ^t|Iorird)en, fonbern aud) ju
rechtlichen Unteifu(6unden/ ^ufpruchen unb fBorrec^teni ta^
, M e< auf alee unb echte Sibfiammund anftonte, a« noth#
»enbfge J&il If^ciuette* 3n ber ® efc^ld)(e bet i Item unb ml tf#
lern Seiten aber ^ox biefe äBiifenfc^aft Diele 9}vdngel/ Un^e^
I9ii6eit unb S)unfe{^e(t«
6. REiMMAWNi Hifiorla Lireravi.1 de fatis Studü Genealogie?;
LipC, 710, 8. — <5ubncr'6 ßibliütheca Gcnealogica; Hamb. 729,
f.— 2>eif; 0«ncalo(^{fd)c SrabeUen; £eip|. 725 — 9?. 4
Quee foi. — (Pcbbaioi'ß ^tflot. unö genealog. €cl<luterung bec
curop. ^idufer; £üiieb. 750. fol. — (Bebl^arbi'e Cbe« günjtern)
©enealogifcfte ©cfc^icfetc ber etblicjcn SXeicl^^Wnbe in 2)eutfd^ran>;
• ^ttUe, 776 — 8f. 5 <5be. 4. — TriU'0 £e^rbttcO einer (?atiff.
©eneatogte; 2(Uborf, 777. 8. — (Batccm-'ö 5it)ri§ ber ©enealof
fiie; 788. 8. — ^t^- 6tammtafeln jur S?3e{t9efcöic&te 2c.
. Saf, I — 92. ®5tt. 792. ör. 4- — tpiarb«/ üt^ec bctttfcfe S^or^
Jiamei} unb 6er(^U(6t^nAmcji i Qerl. 900,
\
8Rif ber ©enealooie i|l bie ^erafbif ober 9Böpcnf unDe
t>em>anbt, »eiche bie SSapen^ .ober bie bilblic^n Unterrchei^
titiiB<ieichen »er merdpftcMg^^l^im» m^ffi^w Sef^ie^^
•ter
Digitized by Google
Reiten unO abdnbrungen, angtelbt, erfldrt unb fdfifef) untere-
fud)f» ©tegel, SKün^en, fe^nbricfe unb anbte Utlunteit,
fxnb bte t)orneJmgen üuetten Meftr ffliffinWa^; mbUt^tt
fcfl)4fU0e ftc(^ ^au|iir441f4 ^eiiaiter ^efd^reibung ber IGa^
|>etif*ltee, ttrer gormen , garben, Selber unb giguren, i>
m anorbnuitg unb ^ebeurnng* gör bieg aOeö l^at fie ij^rc
efgne Äun(?ft}ra(*e* Die Unferfud^img unb aSeurt^iin«». 5er
SBapeit betrifft f{»eil<$ Die »<aebi iftrtr 3«tAmimeiir«$itti<i,
mm^f Me^ii||y(^2>(olttiig ter f iniefnen gfgurert; ba.
♦♦r tttd^ Me tÄfd^ «üjttwenbenbe Äritif rbetW J^eralblfch,
t^el« Jlflorif* i(f. Uebrigen^ ift bfe ^eralblf , mfe bfe
ptn felbP; ncucrn Urfprung^ , unb f)<it i^re erjle emflel^utta
ben DeutWeii, i^te mifTeiir^afiiMe Sorm a6er >ortie6mi(c6
»eil. grpiofen SU bantitu -
1 .
i^. SPENÄRI Hiftoria et Theoria Infignium niuftriitin; Frfti «So.
' 90, a Voll, fol f/;/j^. Opus Hcraldicum; Prf. 717. foT..— <D«r
^ gtifc U)eigelf*e fSkmhuä)i*mxnb.,TiS. ^ We. fol. ioettyi
Vi>lfmi»tc baiu, e, b. 7f9 — 90. . fol. — Hdifbav»^« »oOMnHge.
föttwftwji snurnb. 77t. t. eattmr*« «brU Nr Jperalbif;
©ött. 779. S. 9lilr«**i^4. 9. - Der. wfti««; jjerarbrf;
tflurnb, 790. f. — eietofeetf'« €rl<ittcrttli]geii ber ^mlbif, aH
ein «onnttciiae 4Nr e^er^t «IrM Mefer mmmt-, mxn*
gar Ue «ifftltr« unb neuere ©efc^fcftfe i(l ferner bic
4;ipioniatiE, »el^e Sipromen, ober «(fentHAe Urfimbm,
bie Äber einjelne gBegebeoJeiten, ober (ur enftfUnng «nvIT«
fer SÄe(^tt unb S»i^ei(rit, üuittftrtiit ffnb, hnatn, lefen, •
;»ct(icft(n/ munfiittnt unb na« fiebern «Kfifin beurf^eilea
leM. 3« biefer m^t U^tt fie offe bei folgen Sluöfertfgun*,
gen in S5etrad)t (onimenben Innern unb duffern Umft4nbc bn
gorm unb btß 3n5QW; etHitt »Mt Jeft |tt Jelt abadiM
»«rtett 3ise »er 6*rtff, Me 6(«rt<6arf, »ie an ben ©ipio,
mm 6efiRbN(^n ©iegel, i^rt Unferfc^riffen iinb eiQtntf)im!
Heften gormein, ^»emi/ »erblnbet (le ben Untfrti*f eon ber
*in«rii unb iuim S&ffc^afftutfK ber Mw»bm S<r^4«.'
r
Digitized by Google
Dig btv (Se(d)Sftt unb bti Sitd^ti^At(Lud^ t>tt i^ttfi^Uhmn
fSiltfr nnb geitraurae* 8obann giefct anÖ) jur ^riSfun^
ffittti^« Sie tH^bitmn, fitrSiptoiiiarif ge^eti^ctilteitiil»
ttiffe f!iib: Me biphm^imt dfiäffM^, esptadj/etAtbrt,
gc^mf^nf^^^f, Sc()nf(funbe, ^tidftnf Seff . unt> £dnber*
fun^e. Sur bfe ®efd)td)te fiberl^aupf fßtt)ol)(^ alö für bit
Seitred?nun.i), (Sigblunbe, Literatur; unb 9ie(^t^t»tf(nf4|aft
C Bibliotheca Scriptor. Rei Diplom, in barikoii Clavis Di-
pioraacicii Hannov. 7^4* 4- - ^ucb'e SJcrfuc^ einer £itcratuc
ber ©iiHomottfi Erlangen/ 792« » s. — mabillon d©
, < Re Diploinatica ; Par. 709. foh — Nouveau Traite de Diploma-
tique, par 4eux Religieux Benedictins (toustain et tassiw)
; Ptr. 7SS ff 6 Voll. 4 uberf. »0« ICöelung unb rvttbolf; Crfurf,
759 ff- 9 4* WALTKEKi Lexicon Diplomaticum ; Goett.
'747. 9 Voll. fol. — 3o<;d)im'e €inleltun0 mr bcutfd^cn ;D(>Io/
mattf; J^aQe# 7Sf. 8. — oattbreäi Elementa artis Diplomat.
Univerfalis; T. I. Goett. 76f, 4. IDeff. 2(bri§ bet iOiplmutlf;
06«. 798. t. JDcfT. 9Jrafttfc6e ÄJiplomfltif j ®5u 799* «. —
jjs Moi?i«, Diplomatique Pratiquej Metz, 76^ 4. Supplem.
par battenky; Par. 774. 4 iibcrf. ?Rurn5. 776. 77. 2 Q5t>e. 4.
^ Dictionnaire Ralfonne de Diplomatique par Dom de vaines;
Par. 774. a Voll. |. — (gruber'ß febrfp^ejtt einer allgemeineii
iCiiplmatifi SGOlien, 78^ 9 ^be. 8. SDeff. 9(u<|U9 ani { gr5#
iern biplomatlfien EebrfpSeme; ebenb. 784. 8. — oberlini Ar-
tis niplomaticae Primae Lineae; Argent. 788. 8. — Xtttttau*^
_ j. JDfplomatifcbel ^efcbud), itb. I. Scn^/ 79i 4. — 6d>^^
ncm<:nne, über ben Umfang ber ^iplomatif, öll f©ifffttf<6afl#
/; »nb fbr ^erbttitntf |u onbernj 798. .8 tOevf. über bfc
; ;;,.l5e|!tmmung M ältere ber Urftin&en tinb ^anbfcbrifteii auf ben
' ' 55(icr unb Uber bie CDiittbeilunö biefed ^Micf«; ®6rt 799. «•
,^ SDefr )fcl)rbuc5 ber allgemeinen/ befonber* 4lter» iOtplomaHf»
'' v't fNm4 b«r alidemeinen ^ipimatiti ebeHb. 801. tinb 803. 3 $be»
' s. — V, ed>mi{>c pbtfelt>e(f/ Sliileitiing fdl 9Jifil«lf i«
Sfiumi^matif ober ?DlünjfunDe, im miuflm SerfMiM
fc^lutit fambi »iiJSciuiMtf. netter aiU( uob mtttrU
leUtgir
Digitized by
I
♦
Spiftoxl^dit <3Bifienfc&afifM. 8 s
idtic^tt 5Ü?5nifii, fomobl beö gangbaren ©rfbe^, M Ut
Senfmunitn, in (icf), 511^ ^ifforifct)e J&i3(fött)ifltcnfd}aft be^
Uad)tet, be(d)afUQt fie fid) jebod) t>ornc^mlid) mit ^ö?fltt*
3en unb ^Rcbaillcn be^ SlUert^um^ unb bcö 0)?ittelaltenJ/
oud) mit bell Senfmunjen , unb feltner gcttjoi'bncn gangbaren
©elb<"irt n neuerir ^^iun. QBcniger, olö auf i^re ^larcrie,
fiif)t fic auf t()re gorni, auf bie SarileOung unb £unfiarbeit
beö ©eprdgeeJ, fbre 5luffd)rift ober £egc«be ; unterfct)eibct bie
Dcrfd)iebenfn (Stoßen, orbnet pe nad) ber Jdrtolge ^cr bar^
auf abgebilbcten ober angebeuteten 5:>?gcfceni,)eiten ober ^cr#
fönen, unb ber Solfer unb ötdbte, filr bie fie geprägt tvur^
Den» ?5ci ben gangbaren ober gangbar gemefenen ^Kun^ert
beliimmt unb loergleic^t fie auA i^te @e|tun0 unb t^reti in#
Item ©e^alt^
S> BXTfnünix Bibliothcca Numana; Hamb. 4. — HiK-
«cuii Bibliocheca Nuinisinatica; Noriinb. 760 fol. ez. sfait-
BCMiz DiHercationes de praeftantia cc ufu numUmatum anciquo«
luni; Amft 717 1 Voll. fol. febr furict Slu^iug ba»««:
2>s BZXL C'BOELicu} Utilkas rci miinariae veccris; Vicnnae,
S. La Science des Medailles antiques et modernes par
jOBERTi av. des rem. par bim.uvd; Par. 7J9, g Voll. 8- iibcrf.
lUtb verm. öon :i«fd)e> 9^ürnb. 778. 3 ^be. «. — (pinjwr-
Tow's) EflTay on Medals; Lond. 789 2 Voll. Äberf. tt^H tmt
lumt^matifcbeR @«c0rai>bte# »on Hipflue; ^retben^ 79^ 4*
ivAscHix Lexicon univcHae Rei Numariae ; T» I. — VJ« LipC
7%S — 94. 9 Voll g, Suppicm. T. i. a. cbeilb. Spa «llh 4- «•
xcKiiXL, Doctrina Numorum Vctcrum; Viennae, 791 fl*. S Voll,
4* — MiLLiif , Introduction ä ITiude des Midaincs ; Par. 79^.
f. — edjiidTtcgroU'e ZmUn b«r gefamtntett f?»mi<t»atif5
3vtz (&ef jrberung tiefet Aennfnijfe ^at man feit ber 9Bie#
tet^erfleaung ber ^iffenfc^aften mehrere ^unjfammlutigcn
angelegt, beren SSer^eic^niffe unb SJefc^reibungen bejlo(e()r^
teid^er iverben, menn fie mit einer ()if!orifc^en, anfiquari#
fe^en^ Seograp^ifc^en unb p^i(ologtfc|en Erläuterung ber
SRSoien, i(frer 2»ilbcr mb 9Iuffc(riftetv begleitet ftnb« iDcnn
S 9 <^'^
Digitized by Google
86 . Sw^ttt ^bfd^nift*
aü ^ffenffkle t^mtmikt Mtad^ut, Umteti Me 8}<lit{eit itii^
gngabf, (Erläuterung unb SSelldfigung ^i(Iorifd)cr 2&atfacf)eit
uab atittquarifd)er Umfldtibe* Die gRän$funbe mug aber mit
(bt^fiUtder Xrtttt t)crbundcn weeben, um bca ()ter oft t>or^
(bmmeilHti ^ttruj (o t^ermeiben, unb edi^le «iiit|eii i»ott bcii
foird)en au^5ufennen. 0et96bnlict> t^eitt wtfn «udjf bie jRit#
ttii^matlf in bte alte, mittlere unb neuere.^ Die befonbern
üblftcUungen n^erben bann naö^ ben t^erfdbfcbnen @e9eniiätt#
tw nnb bm cbttttaeii eaattngen btr SRibiieti gemact^
SJo« bell »orncbmflen mun^fammfunacit unb ibren ^erj«cb<
«KTc» f. Ä^bler'ö Slumeifung ;uj Sveifceiugbeit/ neu überarbeitet
«on Äinberling, «jTJaöbeb. 788. a ^be. 8 — iäivfcbing'6 ^flacb/
fttbten «0« feben^wurbiaen ©eittdlbe/ 9^atur«lten/ Äupferjütb*
. itnb sOiätiifammlui^cn in ©eutfcbUnb; erlangen/ 787 — 93.
€ We. S. — »EAUVAis Maniere de difcerncr les Medailles an-
'ttques de celles q\ii fonr con
• , '
%
~Su<l( bie €pidtapl^if/ »ber ba< 6Mbhtni bir gll«
fd&riften, ifl efne t)on ben JP)aif^»i(renf(*aftett ber ©efc^i*^
U, in fo fern jene aii öffentlfcf^e ^if?orifc^e Denfmdler unb
Utfatibm {it betrachten finb« epracbfenntmg/ ^ritff, S^iU
fiiQbe walb CrbfeMrtiibuitg ir^atten bttnft ti$(e Siinmi9
gleic^fad^ manche erflttterung ttnb ^Selidtigitifg* Somt^m^
lieh linb bie 3nfd)riften au^ bem aitert&um an ©dulen,
@ra!bm4lern, Tempeln ^ 9(ltdren/ ©efdßen, unb bergletd^en^
ein (Begetiflaiib (rUtfc^ec Unterfucbiuidcii/ t^obei fomtiilbie
6(^riftiüde unb beretidMdr^ttttsfti, M bie «bfaffttng uttb
ber 3n^alt berfelben, In SSetracfttung fpmmett« SRaii M
in biefer %bfiö)t aagcmeinere unb einjelne ©ammlungen boir
3nfc()rifteti, borjfiglid? bon gried^lfc^en unb rimifd^en, t)er^
mfiaUit, iittb bif Sonn berfelben gat oft Iti neuern 8efi
feil )u mftm i^nibütt Ömtadler tmb^be« fbt^ilMMi*
Imrodtisione «Uo St^o ddte' warn Uunm> havuMi Komi»
779»
Digitized by
• Tfo* t — tte i^ral^mllfii eiimmlttityeii «911 g~Hc4tf(^eit 3n/
firlfleil fülb: Marmora Arundeüant; Oxon« 763. fol. chi-
«avixx Aml<iiiit9tes Afiiticae; Lond ~faf. ibi* xcsAm^LBAx In-
icripdones AntiqvM; toAd. 774. foI.rtt«| «en tSmifAcit: jAivr
•kurani laicriptioites tmiquat to^tn orbititointni, c. n. oudii,
cbra omASvix; Amd* 707. fol. MUHATOiuf Novm Thefaurut
vett« bifcriptionnms Mtdtol. 799 — 42. 4 Voll« fol, von au
' Sufpltmmtg^ä TlieC »nuiToa« Lucae, 764« fol,
• "* / • • • . •
I • • •
". •• 50»
Sfe brel teftferti SBIjTenfdjoftctt fantt man öud^, tt>u
«fgf!en^ t^elhtjeife, jiir '^ICcrr!)Umi5runöt rcd)ucn, tt)eld)e,
im wcUeilcn 93erfianbe, alle f;ilTorif(<flijteerftt>iSrbigfcttcit
M Slltm^um^ in ©e^ettficlnbeii ^at, itini^mUd^ abtt bi$
tei* Dieli^ion, ber polilifdKti unb friegrlfc^en SScrfaffung,
tinb bc^ ^riDatlcbeu^* 3fber biefer @egenf?atibe lagt fic^
otic^ Ufonbttt bt^anbtln, unb deniemigUc^ pflegt man bie"
•(tcrt^imer ftbtt merttofirbigcn ißaliott 'Ser Mft^ 9titm
fiitieht vorzutragen« 3(m mdi^en ^ntereffe niib Sinflug auf
bie @cfd}lc^t^funbe ^abcn ble jubifc^eit/ dgi^pttfcl^cn; grU^
c6irc^en> rjntifcf^en; 6eutrd)en; unb überhaupt ncrbtfc^en^
«litri^diiim SB«« tarunter f Ac £üeramr onb ^unfl mer&
f»itb\i Iftf t>f(e0t mailtttifer bim iBlameit ber SttdNiotogie;
tm <ntjern SSev(!anbe, abjufonbern, oft auc^^ iinttv Mefer
©cnennuttg blog ble dUcre Äun(l9ercbfd()tf, ober ba« ©tu^
bium ber ^ntife $u t>er({eben« Siefe d^^^frt aber meftc {u
beir |)^itolPdifc&en ®tffctif(^fteiit tititcr mUtftn 9t aucft
iftif r Umfang , Sntd mb ; in feinem unb o^uttmann't
^ fKKffam ber 9Cliertbam«'fil$ifie«f(iftft/ ^b. i« eu h ^erl. 807.
*% mJ wjLMAxcti Bibliogniphit Antiquaria , aucn a ?• schati
«junkir; Hamli. t^te '4. tUlb Catal« Biblioth. Butiav. T. II. p*
asf ~ at}* (pt snwürf'iii fUimibiioth. Hift. bu edjxiu
^ leit (ttfi bb mutHimx (ebcr 9lfttii« mübHVtifui« — €im§ß
bir «mi|«(Nii (liib: Abtr bit iAbtftben ifttM^umer: 'zksku
Antiquitans Hebraieae; Bremae, 7^9. S* — jabera 9fr((Mo#
ffe bff 4^iM«ri SiOt, m« t* — Aber bie Bvied^tfcbcii: vot^
8 f
Digitized by
TSR'« Arcliaeologia graeca; cnflÜfcf), Lond. 740. 2 Voll. %. ht
tmif^f Venct. 794. 3 Voll. fol. Uüt\d) , mit einem t:\tm
55flnöe ard)(lologifd)er UntevfuAungen mnH\)Xt, von Jlaim
tiad)i /palle, 77s ff. ? 55be. flr. 8. nitfd)'ß ^Bcfd^rcibunß tcr '
tuiffenfcftaftl. «iib fiüf. 2((tert^ömer t)cr ©ri€d)fn; fortgcf.
»011 <f)6pfncr; drfurt/ 791 — S06. 4 ^fc«. 8- nn Furien
Entwurf, c. ^, 791. 8. — über bie vömifd^cn: nietjport Ri-
tuuin Romanor, Explicatio; Bcrot« 7^1. 8. ITlÄtcmne ton Ci^
laue SKömifcfte 21Itert()iimer, ^eraii^g. «c« 3(Mer; 2((tona/ 77J
ff. 4 53^e■ 8. nitfi1>'0 ^efc^rei&ung bc^ ^5u3(. »iffcnfc^aftl. fittf.
gottcöbienfll. poltt unb fdegrifcjen gufianbeö ber $R6mer; €rf,
790. 2Q5be. 8. 3tc5tufl. »on ffirncfli; ^rf. 807. 8. «nb im 2lu^*
juge, e. b. 791. K — 2l^amö•6 .^anbbucö ber rem. 2(ltctt()i5m?r/
ouö b. €»91. mit jjnm. t»on C?. ^. meter; Erlangen, 794. 9f.
a ^bi. 8. — n. meyci-'6 £el)r6uc& ber r5m. SlUertbümer für
©umnöfi«« «nb ©c^ulen; erlangen 797. «. 21. 806. t. — .
Ueber öeutfdje 2(Uerf bümer : jolysleri Antiqq. Septentrionales
et Celticae ; Hannov. 720, 8* eccard de Originc Gcrmanor,
Goett. 7^0. 4. — -kümmere ^Bibliotbef ber beutfc^e« 2(I(ertbiU
mcr; ^Riirtib. 7«7. 8. — jDcjT. Äompeiibium bcutfcter öUerttü^
meri ^ürnb. 788. 8.
CnMfc^ ge^ire bie ?0lpt^ofoflie, ober b(e ©aßcng^
fc&id&rc beö Slltcrt^mn^ ebetifatt^ ben ^iponf^en SBIf^
fenfcl^often, in fo fern bte frü^effe Sölfergefc^l^te jur»
26eU i^re ©runblage au^mac^t, unb bir gorm i^rer
tfeeilung g^Wc^tli* tff* augerbem finb in ben fo^tnam^
(en «m^tf^en bie ftnnlic^en Seligtonöibeen, bie erflen Äeimc
ber SRafurfunbe unb ^J^ilofop^ie; unb reicft^attlger ©tof -
fi5r $&an(ofte, Dichtung unb Äunflborflettund enthalten*
©ewi^nlid^ pfii^t man ben S^amen biefer siBiffenf(*aft auf
bie ©agengefd^ic^^fe ber 9legt>ptcr, ©riec&en unb' 9l5mer
einiufd)iclnfem SReuere gorfd^ungen laflVn in^eg eilte xozU
tere Surflrfffljrunö biefer Äenntnifle/ bcfonberö tu utori»
oenidnbifcben üuetten, ^offen* 3luc^ bebarf bie notDlfc&C
* ®?i)t5oIocjie nod) grigerer Sinfffdrung unb ^^röfunj* He^
brlgen^ n>irb ber Umfang biefer SBiffenfc^aff burcft Hi,
tt)aö man ©öftcrfc^te nennt, unb bie Verleitung, bie^^nb^
langen, SSegebeni^eiten unb bilblic^e SSorffettungen ber ^ott^
5ei(en
Digitized by Google
I
ItttM hHfifft, bei totUen^^/ß^ erfc^^f^ ipte StUfolge
Ij§e (!c^ M hm Sotfrag^r gabrigefc^rii^e nur tioenid
mb mangelhaft jum ©runbe legen; imb matt pffegt ftd)
ba^ei* mit ber Qlnorbnung ihrer einzelnen J^eile uaä) ben
i»erfd)iebiKti |^(^em unb gevingetit 4i^tTen bei: @£(tec unb
^ftlffgitm tiii^^ ltt fr#f
ii^iett ^tib<'t<^ erlaut€tii> mi bte 9)6funff, iftie J^itMii^^
flen «nb 5öe9c5enf)eitctt, bie ^Ramen/ bce Slttribute, ble;
SerebruQg^Mt unb bilbiic^ S3or(ie0und bicfec @ou^d(ett;
.IfiSoria« Foeriea« Scriptorcs Andqui; opem tbq« #AXBi Ptiif^.
'<7f» %p OpufiaiU Ifytholp^ca , Pbyiica et. Cdiic», op. rmtK,
• 4AX.E; Anjft« 6%Z* Aj»'aix6i^oiu BibHothect, -«x «dl lUTkzi^'
Goeet'i fti «?• j VoJt 8. 91. t. Gocth «o^.«a Voll. t. — *
. AttttciMs Mythognyplii .vecett^ iflrim» ex ree« Avo* Va« sta^.
wuur) L. B. 743 4, — o^^aüxiu Hiftoriti»: P^pra» 0«ndlwai
' SyrntgoMit XVII. Ba£l« f4h foU — katalis cokit» Mytholo«
gHi; JGiMv..4f4* t« -r TXMSu do Thiologift GenollLI^
. bri UT.' Amft. fol. — . it Mykologie et Icf Fablet esplt«
qu6es par THiilpire , par TAbb^ hahob; Far« 740» ,f Voll,
iberC unb ocYmeOrt von 3. 9. ed^legel unb 3. n|«,6<bi^^l
^ teifl. ~ 6f . f ^be. s. — ^Damm'» €iil<fitiUl0 ta bft 9kf
ttrle^re; t&er(. 7S6. s. ^1. 2f* i»oti Hevesoi», tBerL $64* 8. —
6eybolb'0 ^Rkituttd in bie sviecl^ifcfte unb fSmircSe CfTlpt^ot^r
8tej £etpi. 797. 8. — «^evntann'e /panbftud^ bit 9KptbolP9tf
on< t^omcr, ^e(lo^, ben l9nf4en unb ajircucmifcben X)ic6teri
ber ©riechen; ^erl. 787. 90. 9^. ; S5be. 8. 2De(f. sSJtptboltgl«
bec ©riechen j ^crt. «01. 3 ^^t, 8. im 2(uöiU(je, e. b. S02. g.
— :\amlcr'0 fur§9cfa§te 5))ir)t^o!oaiei 55erl. 790. 5 35bc. 8.
mortB 05uer(ebre/ ober dTi^t^f^lo^i^^z ^Dicbtunge» Ux Slten»
55er(. 79^. 8. — VtitWi ^Izmi ^SJiPtbotosifc^e« S(ö8rtetbuc^l.
feipi. 793. i. — vrrater'ß unb :ö6ttiger*ß 5(U8emeine« Sjjptjor
logifc^ciJ £e;:ifon; fficimar/ 80?. 4. bi< leftt 2 55be g. — bche»
Dil de Diis Germanis Syngrammata » Hai. 728, ^« §0{|^t|^Ol(M
b(( ^sbif(6fn IQiifePi £eii|.. 794* ' . * - '
52.
• • <
Sit £im8eit, toorem« ber 6fof bfefer SSiirenfc^afe
tUfdtihf^ mt>,^ Pub bie SS^ecfe bec £)i(^le( iwb cintd^t
8 S I " &tf
Digitized by Google
90 ^ ^miUx atfcl^niff.
(jrap&en, unb ber bilbenberi Äönfller jebet 5Icf* Scr
«Som-ag i(l enfmeber bloß ^i(?orifd), tvobci man jeboc^
biüiQ bie frühem unb iltnn 59ii;t^en ton bcn fpdtern/
burc^ bie 3lu^bi(bun9 ber bid)tenben unb bilbenben Sun^
^fn^ugefornmen ober t>erdnberten ^e^anblung^arten abron^s
bern foürc; ober f!e ift jugleic^ p^ilofop^ifd) unb {vitifd),
inbem man ber Qntiic^m^ unb 516|td)t jeber Sid)tun3
md)fpuvtt mb, fo t)iel migltd^^ ba^ ^a^ve barin |u
fd)etben fnä)U J^iebet muß iebod(^ aKe einfeittge ^urüdf^
fu&rung auf irgenb eine flemeinfd^aftlic^e ßuette toermiebeit
werben^ 3ur Sluffldrung ber altem ^6lUvQtf(S)iö)U ,
lofop^ie unb Sieltgionöbeörijfe/ jum SJerftdnbniß ber alten
©d)riftf!eller^ Dorne^mlic^^ ber Sicf^fer, unb ^ur Deutung
ontifer funfimerfe, ifl ein {medmaßiged @tubium ber
SKt^t^olocjie ungemein bel;ölflic^*
^cr^f. ^te Einleitung |um btittcn Slbfcljucfte nietne« ^anb/
biut» bcv fla^ifihin Literatur. — ^>ici<r gehören «ocfe: brt.
ant's New Syftcin, or, an Analylis of ancient Mytholog^-; Lond.
774. 2 Voll. 4. — dell's New Panrhcon, or Hiftorical Dictio-
nary of the Gods , Deinigods etc. Lond. 790. 2 Voll. 8. —
jnanfo'6 5}crfuc^f über einige ©egenWn&c ou< ber ^it^th^lnk
ber ®rlec6en nnb Slomerj £eip|. 794. %. — rci's SÄptfcolcßifctf
• ?5riefe} Äönig^b. 794. a iDbe. 1*
8 . . .
t . *
fe(!t un^ noc^ an einer genauen unb Donftdnbt^en
©efd[)ic^tc Der I)i|lonfc^>en 5Bifienfc()aften/ worin nid^e'
bloß bie Literatur berfelben^ fonbern bie gan^e S^ei^e i^^
rer ©c^tdfale unb bie a^erfc^ieben^eit i^rer Se^anblung^^
art bei ben dltern unb neuern SSilfern, bargetedt n>Arbe«
J^ter nur einige gatt{ fur|e (Srunb^üge berfelben« ben
Üreften Seiten, t)or grpnbunft ber ©d)rei6efun(l/ erziele
man ba6 SInbenfen merfmürbiger 9&egeben()eiten burc^
edulctt; Sempel, SlUdre, ©ieg^jeid)en^ unb anbre
fentlicf;e Denfmdter^ unb burc^ S^ei^älfe ber münb(id}eit
tteber#
Digitized by
• . ' ' ■ ■■ '
Me6frneferutt(j, and) btirtft Bieber, looriii tettfl^tf Mge S^a#
Un utib j^re Urheber bcfunöctt tijurben* ©elb(l bie 9la^
mett. mb ffielname« ber ?^erfonen, Detter unb ©adjett,
(rttgett }ttf Cr^attung M mbtnUü« »er Sor^eU bei* 9la(&
grfünbung ber ®cf)rift toaii^ee man biefelbc 9^? balb
tiefer 5lbftct?f an; ^(nfang^ atfr nur jur 53ejeic(inu!t9 ber
SDenfmdler mit ^nfc^rifteiii jobec jum 'jlufbe^aUea. jenet^
6i(ii>rif4eii ©efdnfle. \ ^
. ein .«Wtttfiener ^erf84 bitfer '9(t tvar bte Hifioire des h;.
ftoires*, pff 'XjkNCELOT DK lA-POPWtiNiÄHE; Pir. 9. ^üxi
' - H ClIWSfN ffiib: t. M. HSrnsttOU fHÜbria Hiftoriae; Helmft«
' 'W, 4, !• ll^MBACHIt Fi^ 4t filM rtudii hiftorici},. M«gdcb.
' 7«|. 4» — ^ jttmntdiififr it eiB fol^ftcr ,^mm 7«
Cftn0/ in Hemnlnttu Con(p, Hift* Ltt. Cap. 4f;
' «erg(. iet(:i)^öirti'0 eeW^t« Wr' tberotttr^ «anb^lK etile t|t;
• • •
.....
S5ef be« frS^ern morgenlanbifcftert S5Jlfent mthf .
Wriftlic^e gr^alfung i^rer aiationolbegeben^eiten nic^t t^er^^
»ac^Uglge« £)ie f^ifioriMen fö&i)(t M finb bat^
ton ein »etoeUv Üq^ fi^ ^or «tt<(^ M MI ^Imm^f
CftolDdern, ^Babplonicrn , ^crfern, ^I)5ni}iern, u. a.
bte gö&rung ber 3a()rbilc^er U^rer ®efd)i*te eine öffentli^ .
setDf^itlid) beR ^rtefiecn Aberiragene, ^n()e(e9en()et^
Ißik fetineii tnbefl nur «mite Don^ fl^eti ®^fc|M^c^<6eni '
(em Stamirtr nadj , nii5 iii^^i' ftmtf^ete imi 'AUÖf dtMleM^
Bell; nid)t burc^au^ ed}fen, S5rud)rturfen* €me ^öorjäglf* ■
^e ©orgfaU wanbten befonber^ bie €()imfer t>on je^er
auf bte getiaure Stufbe^altutig i^ret ®efc(>tc^te in fel^r um^
t>eranOaUeten ^a^rbüd^em, bereti ©atemlM^tl 4)ilt m#
. f4)iebn€( Slangorbnung pttb« * • '\
JDie i« tiefem unb ben fofgenben §§. öeßSrfdctt <5<6rtften fiä/ i
• let man in mcufer« Bibl. Hilt. nttd)8en)ieKn. — aucb (Satt
lerer «, .^b^iul bei Uiiii»e(f<(ltj|»m# ^.U 6*.|o. a 6«
* ' - 55-
t
Digitized by Google
isirf Ntt ^tiedN «Mir Me 9^U^U anflitftKd^ Mof
wüittMtc^ie Uefeerliefcrung, auc^ ta nod), aW fie in grJ^*
fern ©efdngen t&rer ^id^ut t>orgefro9ett würbe» i3a#
' (cc t^re aRifc^ung mit ter SSoINfage wd^renb bed m^t^ii'
If^m ttttb ^oifcl^eti 3eU«ttf rf« Sa ber Solge ab<r «Muibte
ff in 93ott fe drcgm onb glAtflMint Steffi auf biefe OBfr^
fenf*af(, al^ bie 0ried;ifd;e; feine ^atu @ef4id)trd;rei^
bet; bie aüe latente unb aSerbienjte biefec ^tt fo ood^
fonpten iti fi4^ vereintem 2>ie Siömeri beren ^i^cifc^e
IbtofiiiAer eiiiffe Sa^r^ttttbcrlf ^urcl tt^^M^ Mis#
Sel^aft btieM , mürben in bet ^^^9^ binr Sele be<
britten punifd)cn Kriege^, auc^ |)ierm tre|flid)e SRac^aj^mec
ter ®ciec^en; unb felbfi bei'm SSerfaa be^ bidf^trifc^en unb
febtttri|c(^iii etfätmdi erhielt fi4» bocft no((^ ber Cifec
fir Me eefd^id^tt 6W {ttt S^eUttttg be< »olftttf^mii mtr
bafii bie <B(S)in^tiUn ?ßHtxai^ immer me^r mi$m
j « . .... ♦
®. Creti^cr'ß r)WorfWe 5tö»(l bcr Öriecbeit/ in iftret €»tfr# '
bttni unb Sortbilbuitg; 2mii, 80;. t. — Serglt iCiftb^rv'i^
• , .... ^
e^oK bie fi^ikern gtiec^ifclien ®efc^i4)trc^reiber tttU
ftorMr bH^ tnilttint Seitotttr«^ entfertiM fi4 f*^^^
Don bem SRafler IJrer SSorganger» Sie boftialisen Oftj
fc^ic^^t^bfl^er mären meiflent^il^ bdrfdge arbeiten mturtp
fenbec unb Ieic^>t0ldubtger ^sSnd^t, unb fowo^l »on ©ei^
ict Ht Cbifleibiti» »ttb santen «e^anb^ .
l^tef (jc^iliiiMdmaßid, blegMtfiiee^^ Gett
ber gBieber^erfieOund ber Literatur ^inaegen i(l IH Ki -
aufeeHdrfern Siieern auc^ biefer S^ei{ mifienWaplIcfter
;Rcnntniffe fruchtbarer unb |mecEmd(iiger bearbeiten t>or#
> iAgUift tabm; bfe 3t«Hiii«r/ erftn|pfhi. tMi»-i^^
Digitized by Google
I
unb (dt ber ^atte bei tjorigert ^af)V^wnbevti auc^ hlt SeuN
fd)en, tfcle iiiu(?fr6afte &!|!orifd}e 2ßerFe gelieferr, uoti
tveldjeii Me öoruf^m(?en fc^on oben an t^rcm Drte gro^
fent^eil^ angeföbrt finb* €6en tiefe beffere ^Searbeitung
f(! Äud) ben tjerfc^iebnen ^Iporifd^en *&iilf^tt>ljTenfc^af(eti
2^eil gcnjorben»
55^, I. ®, 499. <;o5, 8ji,
Digitized by Google
94
^ , I i j
^j&itofopöif^c IBiffenfc^afte.rt,
©<«b<m bit ©i'iec^ett ba€ SBore ^f)i(ofopf)ie, ttjel^e* •
. eeubittttt bet fSetö^ctt btbtnut, iurSeietc^ttttiis einer befon^
bfttt SBIifenfd)aft etndefu&rt ^aben; bie man im 2)etttf(ftett
QBc(rn)ei^l)cit , ober, m fo fem fte apobiftlfc^ed ®iffeii -
gcunbeii fott, Dorjug^weife <2BijTenfct)afte.lcl)re nennt/ ftnb
bte »eariffe, fotoo^l in Htm M neuem Seiten immer
fe^t i>err(^iebett imifen, toel^er man 9tit biefer ^enennmig
tetbttRben (ae« Sei bet <)ro§en ä^erfcbiebenMt in ^er tbu
(limmung ber ©egenflinbe btefer aBi(T^nfd)aft, iftre^ Um^
fangtf, i^rer ©ebanb(unci^ar(/ unb ber aufJ t&rem ©fof ge^
btlbeeen £e^rdebaube, lafilt fi^ ba^er nitS^t eine überaB
jutreffenbe CrfUrung beifelben feftregen«
e. mberbatb*0 ^b(>a»Mitvg »Oll bem fSedtif ber 9hWopVtt,
• «nb t^re« SJ^eile»; «erl. 77«» «• - Si<i)tt , nhtx ben ^cgrif bei
Sßiffentcbaft^iebro »bef ber fogeiuiiiiiteir Vbilofopbie: fSeimar/ 794*
S. «fl. tL 3ew lt. £ei|>». 79«. «. — »einboI^, ühet ben «esrif -
bir 9baofb|ibCe# I» ^DefT. fBeftr^den lue fBencbet0itii0 bi^bertder
mtHtim»m^^ 9W9i99V^ß 9b. V. - i^eY^em
reicb'« «levfloyibifc^ €tafcieiui§ in Membinm bei 9f^omi^
na« bell ^cbÄMffe» Jnifeeer Settel} tü»h 79h — ^euliiM
9er*« srerjb« einer Oieydoylbie ber 9hW^V^i »etmar« 79^.
^ 8. — :iM<bf0 fnepefoylbtc ber mWtpiiti frftiff« to«. 8* ^
^ • . 'Sir
«
Digitized by Google
$m ^itcvatüv ^(efc^ %bid)nim f. xahlii Eibüotheoi PhDofophica
$truviana; Goert. 740. g. i^i^mann*& Slnlettuttg |ur Ä«nnti;i0
t)tt amxkfmn £it€rtttur in allen Zf)tiUn ber !p()ilofop^iej ®5u,'. ' '
«IIb Semgo/ 778. «. — ' (DnlofT« ^»anbbuc^ bet £itcra(ur bcf
9W9fojfyit,,%Hf^,h ober £t(eratur ber ®efc|. ^tfWW* €Han«
798. ». — Ärug*0 encpclop. p(^i(of. £it€rflttitf, im zm STb. f..
encpFlopdbie/ 5)b. I. ^eft 4. — iernc(li*ö €Bcpf(op4bif^fj|
^anbbucO etiiff «ttgcmc^netf «fefi^^ic^Ce ^er 9^}^99ffi$ tmb i(»rer
£itn«t»r; £em09/ «06^ a 15be. t«.
• I
Um ben ef<ienf liefen (?5araffer ber^^trofoptieunb berpfi^
lofopbifdjen 5ßa&r(;ciren Jennen ju lernen, muffen tt>lr jundd)!!*
oitf bie oerfd^iebenen '2(mn Oet menfc^Üc&en ^Cenntniß
^ tWf 9ßixtlid)Uit be^ ^in^eluen, mit bem ©ei;n unb $lö«rbeti
htt 2)m(}e; unb al^baim ^ijtDrifcl)e (£vfcnnmig* Dbiix
- fte betvadjut bu M{d}a\iiid) batfleübattn ©rögen unb SSer^ .
^Itaiife Verfetten; unb ^eigt oi^datm mat()ematiTcl^« , Dbii^
ft nn^rritc^t Me &xinbi i^re« &tt)n^, if)ve €nt(?e^>utt9^art
unb innere 35efd)affen{^eit, befonber^ auc^ i[;re ^^o^MjUitf
unb bie.Qlre i()rer €^:l|?enj; unb in bicfem le^tcrn gaUe ifl bie
erfeuatnii pl;itofopI)ifct>, inbcm pe bie .Urfacfteit prfifte .
. moruitt unb mburc^ bie S)iitge mj^Iic^ toaren, unb fol^^
Ild^ tofr(«(f) loerbCR fonnfeiu ^an erfldrt ba^er bie
' ^l)ilofüpf)ie fel6(l am förieflen unb bejiimmtejleii al4.
^e«;nunftu)i(fenfc&aft au^ ^eguffem . '
S^ergl. bie Cinleicung iu ^ietmarue*» uttb23ufi»'e €ncQf lopdbte.
BiLPiKGERi Diir, de tripHci rcrum cognitione, ,hiUoiic|jj
philofophica« ec mathemacica; Tü(bin]|. 72», 4.
<
©le |)^IIofop^ifc()e SSe^anbrunö^art Idffi ba« «injelne/
SttfdStde unb bloß etnnlic^e ber ©egenfijQbc unbeacf^eef,
Mb kM^füge M Hpf IHK i^rm Ul^nnen^ notl^en^
biflen unb üb€X^\ml\d)tn €fgenfcft«feen. Siefe attgemein^
ffiit, fSlotimniigMt unb Ue6err(]|9jic(>|eU.uiactienba6er bcn
Digitized by Google
$6 . j&nrrcr ^bfc{;nitt.
fmje(ne SBa^rnebmungcn ober ESemerfungcn, fonbern XtilH
^ernunfcn)a[>rt)circn finb,,b^LaJä$tmtint^t$xl9€, mU^t
(ung i5)rer €l3enfd)oftfn nnb Serinbenmflcn fd)äpfen, unö^
nad) biefcn 53eflii|feii a\ß ^af)vf)t\Un flren^e bmeifert fann»
SU aUgemeineu S3e9riffe, tt>elc^e bfn eigcntUc^ett ©egenllanb
^(T p(iioro|>(»if4^ii Untttfu^vmi audmac^en, fiiib foidlk^
l^fi tfii.GimicQ tttib bct (EfatMbund^fraft iina6^{ndig>
wenn ^glelc^ 5lnfc^auunö unb €rfa^iung urfpruuc^lid) alfj
tie etfie ÜueHe oder ^er|!anbe^6edriffe an^ufc^ea fiiib/ uat> %
@wrai((r€ |ttm Uetofbmttcfteii iclt€l«
. , » . ■ \ . . ^
i6itbfo\Q\id) ein ^errfc^cnber J^ang jur Sluffud^ung, 2!ufflii^
tttng unb 5l6fonberun3 betJ ülügcmeinen fei;n» ©ie gaf)i9!eu
t^n, mld^e f!c& aujTerbem in bem iP()ilofop6ett »cremen miif»
fm^ flnb: ftwcM &tf&^l, 64iatffiiiit unb SBe^etibigfeU im
f>fntm, Van^tttmmb ^ol^nn, eifrige Siebe fflr bie ÜBa^r« ,
f^tit, unb unermäbefe^ Se(lreDen, f?e ju erförfd[)en, burc^i^
benfen^ unb anjumenben. Unb nic^t nur für bie g)()üofop&te
felbfi, fottbetnfSr }ebe tDiffenfcftaftUct^e fSefc^dfltgung^ unb
frib^ ßt bai tä^ÜdlH {eben if{ folc^' eine Rfc^fung ber Z>ftt&
«rf, bie im a5eobact)ten unb Sßac^benfen, in ^inrel&ung unb.
grinbllc^er Serbinbung ber 3^^^"^ gegenfeitiger '^nx&d^
ftffinmt bU SQgemeincti unb ^efpubeu/ geübt ifif unge^f
nein i^9tlitifMt*
6. oerard's EfTay on Genius, Part III. — 5?er3l. ^ScY^cn/
^ enibium btr VbiCtfofbiel
• » ' » ■•• • •
. » . • **
• * ♦ ^» ♦ *. • * • *7
Uttdreieig ifl ba^er ein grfinbrid)e^ ©mblum ber qj&tfo^
frt^^f boii fc^c grogem 9%U^en. £)ean auger ben ^ort()et^
1^11/ mUit (le nnfree 0lf|M6Ubang gemi^^ci, fiiib fi^^n^bM
Digitized by Google
^xhM\Mt\u ©er ?9?enfd) wfrft 6nr(?^ jte mft ftc^ fel6(?,
mit feiner g^afur, mir feinen %(i{)\<\U\Xm unb Äraffen^ feineit
^fitd^un, unb mit ^er ^an^en $e|?immund feinet £)arf9ti(
MMir. ete Ubre t(^n fein |f<^4l^ {u dem Ur(e»er ber
tBelt unb ftt feinen fßebenmeäfd^en rfä^ttger ttnb ti^r einfe^
^enunb ^ur ^c^orbeninq feiner ^Jiücffdicif.tr bte/e 6effern£in*
(4d)ten bcnugen* 6ie bient allen anbern 5jBifTenfct)aften juc
federn ©runblage, unb ^iebt ibrer ?3ef)anblun9, n>ie bem
Sfofcn fiaerbaupii 9rfinbltd)Nii tmb innem 3ttfamiite|^ng*
SIbft Qt(f brauA ber ^:pbt(ofopb<e tf{ ed, toemi man in mfißlge
©rubeleien oerfdllr, cber einer ffepfifdjen 3wetfelfud;t nad)i5
^Augt/ ober ftd) ntit b93mat{fd)er 3uoer(;d)( burcb Öe f4^tg
biin{r/ aOe^ m(4>etberi/ erforf^^eo unb bemeifen iu f tonen«. .
79^. 8. — Snig'ß ^orle^ung über ben €iitf!uf ber 1pbi(oi>|»bie
.' ' ■ ' '
60 ' ** »
Cbett f« aBtbelc^ettb ^ bfe Srffarunden ber ^^ffo^
(op^(e, finb auch bie €iutbcihuuicn, n>eld)e man Don biefeir
SßiiTenfd)oft unb ben lf)r angcWrenten Siftfplinen ju machen,
ppegt* ©aruber ift man jumüd) allgemein eint)er(lanbett/
bag man^bie unb SKai^ematil^ fooo^l t(fre^ {u gro^' '
fen Umfanget; a|g tbre^ eigentbAmllcben €^arafeet^ toege9/r
i)on bcm el)ne()tu ijielbefajTenben ©ebfete ber aBeUtt?et^^)eit
au^fd)li?ßt, unb jcbe berfelben a\€ eine befonbere J^auptiP
»iffenfcbaft befcadjtet, Wfnn gleid) i()re ^ebanbfunf^äarr'
im eanien genommen, p^ilofbpbifct^ unb i^ie 4ffiabc>
(eiren ottgemefngtKHg (tnb. tAt iluflt unb gem^bnlM^ffe
€mt()eilung ber «pr)llofopbie i(l bie in ble r^eorct!|cl)e unD
prafiifd^. gSeibe Icbveu ben rid)n^<n ©ebraud) ber 2}er#
minfl/ iene \n^ba$fbt auf benSerfianb/ ober bad. (rriictiuen;
bjtefr hl Qfeitebung anf ben ®tSen, ober bai «g)i^uD«kl »e<
Äenfdjem 8egt man ^fcbei bie 6elben^^>aup^bcgri(fe wn
ben ^i fti^ipten ber ffliögUct/teU aUer ©tgenjtdnbe ium fön;n
ff^Kti^iirg'l tH «ulk
Digitized by Google
^8 X>titMt St&fc&nitt» ^
€tiif M^iff tSfWflmtliiid Wh ^IntiHtm i^t jKant i»
«NftW ieiiift fiNldtmn i« Ni,Mltf »er nftMüfrart — 6.
«u^ <Scybeiiittd>*9 encifloi». €M. 6. to ff. — Snig't fofeniAt^
ei^K. «Ufr SDiffcnf^ (t^ K 0» i4l. ff. im (4er eiMfteüutid
1^9^ Ne fpltrre fvflematif^e ^r#cauiig bH mW BtbiitH btt
9bM9i^Ü9 9nfiitb^ {#/ mtUb9 er in btt AHrerisnenng ium
•ierten i^efte M crfteii Mii ten Mtiet ibtUt bi^W
fiKpf Upitie/ 6. vm. f. ge^elei tat . •
Unter btt tftccrcfifd^en gj^itofopftfe »erbe» aUbann
tiejenigen efnjelnen ^Blffenfcftaftett begriffen, n>eld)e fid) auf
.Srf etuien be^ ^exüanbti, mb auf beifen @ef<;tg«btttig
terd^ SlAturf^gfife beilegen tmb folgü^ f^m^i bU $maut
Xtnntn\% al^ blt {me(fm4§ide Sfu^bifbun^ l^er %ifyiqUiun
unb Ärdfte beffelbert jum ©egenflanbe l)a6en» @en>6()nlic^
»erben nur bic fiüfliE unb bie 50leC()ap()i)fif in biefe Älajfe
$C9e4>itet« einige- abjer^iünlen auc^ bie S(nt^tO|M>lodi<#
0ber Me $e|te m 6er tnetifcftltdi^eti Siatur Aber^aupt^ fi^
fevn fte nic^t auf bio§ mebicintfc^en @runbfd^en beruht, uub
tu SJeil^cttE^ ober bie Jf)eorie ber ©innlid^feit unb beö ©e^j
.ffi^lDennJgenö ju bie fem tbeoretlfd)ert S^etie* Suc^ Idfft
itoc^ eine .^i^ere glementade^l^eabfanbem, tt>elc||t Me er#
ften mb rein^eti @runbfd$e be< fBot^eireii#; anfc^auen^titi^
S)enfen^ ent^dU, unbbi^^er aOgcmeine $()l(ofop()ie genaniK
soerbeti tmt^ ^
» •
suttc*» 9»reg»tteMi in einer iebeit IteMici f)SilAi^t9filiu
. bie «tf ®tffciir<(Aft wirb ottftrefeit fisneii^ t*
3ieiitbolb/ über bo< Siinbament be« p^iiofopbtftben SDiffeni; 3ef
Ml 791- 1« -* iDeff: f^erfucb efiier mitett $:beerie bei «teifill»
• 9frlieEiii9itMmi6den«; Vrag mt> 2^n$, 79r* f* Qieii Mtim
bm^i f. in ^cY&enretd)'» €»e9fl* €t«feitsii§, 6. 98 ff.
ed>iil5e'0 IMttt ber tbeoreäfcbe» Vbtlorppbie; J^amburg, toA*
• 9. iDeff. ^eneribemuii ober äber bie gimbaweiief >er i9$B*
2icinboi^ geUeferteK CifmetttarpbitoropOis : ^eim^. 792* t«
Digitized by Google
JDte praFrifite ^hHofophie bat i)crne6mltc^ ben
ttn eb€t 9&e$e(rund0t>ermi(ieii bei SRetifcftett jttm So
Qet\ftanbt, mb btfdiifti^t fid^mitbi/t^t^emn^, SUc^tunS
unt) Senfung beffelbcn, inbem fi(? hie ©efc^e ber freien /:)attb>
langen ober ber 3mecfe üernunftigei- Meftn Uf)vt. Oad
?lßajre i(l ber ?a>ccf bcr tbeoretifd^en, unb ba^ &nU bai
3ttl ber ptattiiä^m ^bliofop^ie» 3a tiefer (e^lerti red^ttet
man aemeinf^Kcft Me^otol, &W obtr eitttnlt^tt, bat
fRcd)t Der 5^atur unb bie ^otitiP. ^ 35on ber erflern biefec
brei SifcipHnen f)at man itod) 6le ^^^ogl^glf , ober bie (Er#
^Ite^utig^funbe, ol^ eine eigne ^iffenfc!>afe abderonbert, uq6
flc attf aO^f meine Stnnbflle {urdtf{ttfii^ren itefitd^^ (Hi'«
^entlief) a6er gfetf ei auf er berSRordI fetae auf prof(lfd)en
©runbfa^en beru^enbe j>ftUofopf)<fcl)e 5ßfflrenfd?aft; unb bai
^Slatavvtdit ifi al^ ein Swelg berfelben anjufe&en. 5^ne le{)r(
bai, mi in flttU4^er ^inftcftt gefcfte^n (tyll; biefei^ toai
i^e^etr Darf« ^{be befielen ffcft a(f0 auf ^Hlä^m
EBefugniffe* ©ie fibrigen praftifc^ genannten Sifciplinen &ln^
gegen b<ib< n imt menfc^(ic{)e 3t9ec£e |tt 6)e0enii4nben, i^re
erunbfd^e aber ßnb tf^mtüf^* \
• ■
« B^ftfT* 2umf« itrrt» b«^' mweirimfi/ «m. e. xt ir. ^
\ Swg'e t^irlefimg ttei^ btf «i^iiai^tii 9MWR(tti
S)ie ^olgC/ in tpel^e biefe Steife bei bem @mbium ber
|^({(ofop»(ie felbft {it-orbncn ftnb/^Idffit f{(6 um meni^r
semein beftimmen, ba (!e nfc^t fo fcbarf abg^i^ran^r ftnb/ bag
nic^tginJbetlber J^uife be^ anbern beburfen fcdr^. SJlelme^c
(leben (ie fammtlid) in gegenfeitiger SSe^t^bunq, 3» l^^^*" -O^«^
fMLaber ig bie £ogif ali borbereitenbe ^ßtffenfcbaft nidyt nur
attf boiganje pbilofopb^^c^Gtubittm; fonbern anf bie grdnb#
lic^eiBeb<i"^iwng aller (^' fenntnift anjufchen, weil fie ^ur 5Ser^
fA^rung^art bcc Prüfung unb Unterfuctjung iiUed £)en^
& A f cni
■
Digitized by
f
*
t^tni 2(nUUuttg a^UiU ©ic attcin he^vclft man haftet ^tüwo '
itt untn bm SSameti t>ec formalen ^(^Uorop^Ur fofertt fie
tki Me %om M %>tnttni httvi^t, unb blt Uti^f
welche befonbre ©egenflinbe bti Sent^nö tctpeffen, uiiup
.« • • , •«
tiEurit>^anoni£; mt> fie tf{ eiti miiTeofc^^aftlic^er ^nbegrlf
«er Stegebi ito tif gorm U^SM^fli mi5,(Kf.^fgiif]inieii
In fo fem Utfelieii a«< «eii ttifiNrittgnc^eii Stiloiim bt^
pnfir^ö hergenommen unb abgeleitet werben« n)ar fonfi ^
gewi^nlid), ben tI)Corctifcl)cn unb praEtifc^cn Z^t^txH^
%\t fo unterfc^dben unb |tt be^anbelo^ ba§ man in ieoem
iiicrf{ bif SRatiM? bei &{€iiiifii$iMniij«^ fiifrjMWt, tmb
tami bie Sefbitbeni Cmeifungen beffeUe» in bet f&tfbung ber
aSegriffe, Urt^eife unb ed^luffe, f ennen lebrte. ^nbempraf^
i\\dm Steile njucbe jucrll bie Je^re bon ^a^r^eit unb 3rr^
Iftum borgetragtn, unb bamtl bie älnicitimg befbunbett, n>ie
icor |it finbeii/^ttttbbieferiit Dfiwftbnifeis Suglefa^mf» .
^(eft biefec t^t\l SXegetn fdr bie «tidfegung, für eignen tinb
fremben Unterricht, für bie SJertJ^eibigung angefoc()tenec
SBa^r^.eitenr unb bie S&ereictierung unfrei ^enntniffe«
JDic [0gtfcf)c» ©c^riften be< Tlvi'flocelce fiiit>; O Catcgoiiaej
«) De Interpretationc ; g) Analyrica ; 4^ Topicaj De fophiflicis
Elcnchis, ;t)ccfe lufammeit b^'ffen: (Drgaiton. — loke's EfTty
" concerning Human Underftanding ; Lond. 726. 2 Voll. 8 uberf.'
.»an Cennenmnn; £cip|. 79^. 3 55bc. 8. — wolfh rWKfophit
Rationalis, f. Logica i Frfc. et JLipf. 728. 4» ©eflf. @eNlfea VOn
^ bell Äräfteit be^ wenWfi'cSe» ?Derftaiibc<; ^>aKe/ 71J. e. — leis-
KiTZ, Nouveaux Effais Tur rcntendemcnt hiimain, in f. Oeuv,
phiiofoph. Hannov. 765. 4. — HzXiU pt)ilofopb. SJerfttdJe Über
• m«iifc&Ilc$e 9^atur uii& i5rc ^ntttjicf ofuiig. £et>i. 177a. 2 ^nbe
— Jicinmniß ?^ernunfael;re 4te 5iu(l. J^ara^/ 782. 8 — üambtxt"*
9ieuc« Orgaiion; £e(>j. 764. • tBbe. 8. — duncans Elements ^
of Eogiciti ^hfidit. Lond. 776. 8. — PlÄt»ev'# .JbÜ^foPb. •
9]»bon^
Digitized by Google
Mphmmtn; ^. ?(u/f. fei'pi. 79?. 2 <Bbe, 8. — G^cinban'«
netirau^tge Anleitung t)e< SDcrrianbcd ium @e(6f!benfeu; SüftulAK/
' SR«[4 6mf((4rfieniSBc9fiimiundett/ ti^elc^e bU Mtifdit
|)af , 6ejrac?)fet man jc$t biefe Söfffenfc^aft alö gormaIp()ilD«
fopbic, bie fict) blog mit ber gönn unb ^^nblun9^n>e(re tct;
IBeniuttfl bü btm &t{Mit^ bU SitnUni btfitt^tigtf .oftpe
irgenb' auf &iof unb ^egenft Jnbe beffetbeti tnitnieedter *&in^
f d}t 411 ne^meiu Sie ©efe$e beö Beutend tverbcn auö bcni .
ttunfd)lid)cn QBcrftanDe iühft, unb ber aud feinen m^rc^e^
aommenen SIeugcrungen bc|limniten ^irfun^^ar^ beffelbe»^,
(crgf leiut« Unb ba bet SBerfiatib fem fyvMd) empftnbbarer^
fonbent ein reiner Segrif if!; fo i|t aud) bie fodif eine tcine
ptilofop^ifc^e 2Bi(fcnfcJ)aft, unb nur bann a\i MQtmwDt
ober gentifc^t ju betrachten; tpenu bie Diegeln be^ Senfen^
auf befiitttmte tPiffenfc^aftlic^e ©e^enfianbe jeber Slrt ooge^
toeubet ti^erbeit« 3^r &tfi^i(t babei tfi nid^t €rt»eitertttift»
fonbecn ^eric^tf^un^ unb tiefere !Sedt£nbung ber &ttimU
nilTe» 5Iud) ift fie v^llgcmcin ; In fo fern i^re Svcgcfn pd) auf
aUe/ an fldj) felb|l nod} fo oerfc^iebene @eden(tdnbe bt^Xitn^
hni erfcred^en* eie ^at itoti ^auptti^eile: bie 3lnah;;if,
mt^t beu menfc^Iiclfeti SSerftanb nad^ felnett e{9euf|||af(eit
unb Srttjelfunacn In ber €Ultieitfarief>re, unb nad) ben tcti
i^m beim Senfen ju befolgenben Sve^eln in ber ^etI)oDen*
ie^re jum ©eaenjlanbe ^a(; unb bie ®talc!tif , wel^e bie
tt^fige Slnioabung be« menf^Hc^eii SBerttanbed, in SÜd^
^(t)t auf bie 6(|frati(ett unb Sebinaunseti ber Giimlic^ett^
iennen k^tu
3«fob*6 0runbri§ bcc attci. ^ogtF/ unb !nt tJfnfünö^grunbc
einer aün. ^TJetapbofif ; 4te 2(ufl. SpaUt, 800. 8. — ijofbaucv'»
a»fanöööruttt>e ber ^ogif, /pöUe/ 794« 8. — :£v. £. le. ednnibt*«
©rtinbrii bet Eegif Sena, 797. — tnoa^, ©runbni bet £0^
gif/ stc^uff. ^)afie; igoi. g. i^ant'o fogif, I)erau«g. »on 3»^fc6c;
Ä6tti0ib. 800. 8. — ed)ul5e*ö ©runbftt?;« ber SiUgem. goöif ; ^>ellu(^.
S02. 8. — Ueber ben Hutten bct gaaie, f. mmi{. tfr
anseft. Sbeologi n# i. ao<. ff.
©3 la«
Digitized by
Co, tot« tu £e|re Don bem fHmaUn mb ana(|^tir(f)eti
GiUawf)t Uv ^mtmft den ^n^alt Oer Sogif au^iiM^t; fo ,
lf{ ber materiale nnb f^ntbetifct^e S3erntttif^gf6rati4) ein ®e#
genf!anb btr ?D^orapI)pftf / »orm ble not()roenöt9en nnb adif
gemeinen ©Terfmale wirHrc^er ©egenfldnbe, au^ ben ur^
fprfing(i(f)enB(fe(ettbeff jDenfoermigetttf aftaeleteet/ geprüft
unb f^fiemaetfc^ obde()änbeIt toerben* 6ie fblgUci^ bie
aBIffcnfcljaft t?ott beii nof^menbigflen ©rönben unb Regcltt
ber ©Inge; tt>eld)f ©e^eniMnbe bet Sorßeliung^ ftnb unb (et)n
tinnm* 2i)te Se^rfd^e betreffen b(e legten objeftlDen @cun# ,
>e brt menfdj^Ucf^en ertennnttt; bad abfolute 4Befen ber Z>in^
ge/ unb bte einfac^fien ^ abffratrfffen'^egriffe^ befonber^bie
bort ©Ott, greii)eir unb Un(lerbad)fe(t. Son je|)er i(l biefe
?SB<fffnr0aft mit btelcn unnil|en ©röbcleien/ ©pf^fünbi^*
feiten unb unfruchtbaren @pefulationea tibertaben n>orben^
tooDoit (U ble ttiüfä^t ^l^ilofop^ie tmi$m, unb bure^
genauere iprfifuno ber erften 6rilube mettfd)(tcher Criemif»
nig bte ^öglic^Eeit einer gRetap^ppf überhaupt |u be(iimmeu
gefacht ^at«
Difcours für la Metaphyfique, par Mr. /Merian; Bcrl. 77f 8. —
öcritönftige Oebanfe« eon @ott, ter Sßat, unb ber 0ee#
U bcd ?0?cnf(ben3 Jranff unb ttipi 710. g. — a. g baumgartek»
^ M|paphyfiGai Hai. 76J. 8. ^Öcutfd), ^)aUe, 76^. 8» ^ iShCVf,
" b«i*b*0 Äörjer 9(bti§ ber ^T^mp\)t){\f , mit SKücfRcbt auf ben 0c#
uenwärtigen 3«l^ß»b ber <J5I)Uofopb««» Jpalle/ 794^ t. — 3afob'd
. S(nfan009rünb« ber (Jogi! unD) ?)}ietapb90f > ^Uc; 794« «• —
S?er0l 2^cinbol6'6 foftemat. ^^arfteUung aller biit)iv mhlid)tn
Cp^eme ter ^"^ftmpWiff im Z^titidicn nierfur ». 5. i794»
0t. I. 5. S^eiT. fo|i«mat. -Darjleuuiig ber Sunbamente ber biit
(ertgen unb funfdgen o^ietapbPfih in f beitragen im !&eri(6t(f
. g»9| Vifitof. Diilierftflitbuiire/ s&b« a. e. 7»
• • « "
C&ebem pflegte man bie ^Dl^fap^pjif in fünf i|^r untere
georbucte £)iöcipUnen (iuiutbeilen^in He^ntoio^ie, ^oö^
Digitized by
ittofcaif, ^ncumatotocjf c , ^fncfcoloqie, unb ttafariid)e
Rheologie. 2)urc^) Me Wtif*e ^^feilofop&le aber J)at tiefe
erdnsbi^tmipni^ eine merfUe^e Ubdnteruiig erlieten/ uitb
eine gani neue atiftct^t ct^dtctu !Ra(^ t^orattd^erdS^ictur
Der reinen QJcrnunft al6 ^ropdoeufif aOer tbeore^
fifd)en ^pbUcfop{)le, n)irt> bie S)i?etap^)!>f!f überhaupt in bic ber
92atur unb @ittcn eiitdee^eüt* 3ene, toelc^e aae au^
#(i^fii 9e^rtffeit (ergeleitete reise SrunbC^^^ ber iSernunfe
enteilt, befielt au^ ber %tatlfc«tft)eMalpt)ilofopt)ie, toelc^e
Rur t>en SSerflanb aßem, o^ne «Üe SSc^iebung auf ©egenpÄn^
'fei, betrifft, unb au^ ber ^J)l)9fiolü9ie Der reinen Q3ccnunfr,
in^ctie^ttns«ttf {irperlic^e unb btnfenbe tgatur^ ober finita
lic^e ttttb^itei^twli^e «edeufl^e« Su ftner erftem d^^^^^
aüein bie jOntologie; biefe ^in^egen faßt Me taftonale^}>^t)^
ftotogie ober 3Raturmi|Tcnfct)aft, bie rationale Ä'oömolo*
unb bie l?(MMKiale ^^eoloflie/ uniev ftcf»*
-tV*' ®« »«nt'o ^TritiP bcc retnett «Oertiutift, sptct^obcHte^tc , lir.
. ■ ^auptjl. Strcfeitcftonif ber reinctt 5[^crnunft, 6. 869. — 2DctT.
5|äroleaomena iu ieber fiinftia«« 3}ictap()i)fif/ bic olö ©((feiiWaft
wirb attftteten fonne« j SÄifla, 78?. «. — 53erdL Ärug'» €nci)fIo'
yjbie, @. 148 ff. wo bie bfefer Sötffenfcöttft nocf) mel)r
flcfonbett »etbeii. — ?lbel'6 tpian citter foftematifcfjeit ?r!tetapl)Drif J
Ctuttg. 7S7. 8 — ed)wab'e, Kembolö'e unb 2ibid?t'0 '^xzxU
fcbriften über bie Srage: «Belcßc gortfc^rit^e bat bie 9}?<tapl)»)BI'
feit iieibnii3'0 unb ivoir« Seit!» in ^eiufcblettb eemocbt?
3n ber Ontotogie ober ©(untoiffenfd^aft mtben bie
urfpti5n9lid)(len unb aCfgeoieinflen ©runbbegriffe ber €cfennf#
mg tjorgetragen, bie fid) auf ®eqen(?dnbe überhaupt bejie*
»^aigiberfinniiet^fmb/ unb boriUd^n)eire tranfcetiDen«
tatt SBa^r^eiten senannt toetben* iSie 6eircfett bie aBge#
meine ^efd)affen^ei( aOer S^inge überhaupt, bie ^been bc<
g)^69lid)ett unb Unm69lid()en, be^ ©et)n^ unb 9Rid)tfei;n^/
bed dlot^wenbigen unb ^ufdOigen, ber jlraft unb ©rjge * ber
ttrfa^ nnb SBtefimgf ber Seil wib be^ Stau««, M S}oa^
Digitized by
104 , ®ri<t« 8Ü>fd)mtt- -
foitint^ti^tt nnb UttboHfornmen^n, htt yuntttiif bti fSir«.
piüniße^f nnb b€t einfad^ea {Sefeti ibixiaupt Z>ie batin
Wtommtnbm SSe^riffc flnb ba^n bie xmittn mb öbqejof '
Qtnflm, tt?orau^ Me erflen ^runbfafe t>eö Denf^nfil ^frjuleU
, feil f?nb* Sen Urfprung bU(tt SSegriffe man e^ebein fafi
t)nrd)gangt9 moer (Empfinbutid gefe^r; o«^ ber iKautif(|)et}
mfiä^t abtt mtm bit f&egdfTe bt^ tKanmi mb btr 3ei(t
M reine- Orutibformeit bti ©enfene, unb felbfl a(ö £lueacrt
Alfer grfabrung unb ^eobact)tung befrad)tet. Die Je&re i?oit
bett einfacf)l!en Subflan^en t|l ftmß aud) befonbere, nod>£ei6^
: nl^ifd^en @9ttiibfi|((Q^ unrcr bem älamen ber tKonaDologie
(earbeim toorben»
UTALin Philofopliit Primt,'t Ontolosit; Frft .«t Lipf. 750. 4.—
4<imbcrC« ««laie t«f tfilietluiitr} Sits, 771. 2 ^bc. g.
771. 8. Inftituüoi» LeibnitEiennes, o« Precis de ta Monadolo-
gie; Lyon, 7<57. ^ OSuble'« Swtwmf Dcp Zm{mbtmiifW90
35{e öirgemetttf!e ^l^pfioloflie ober mef<üj)l)t)rtfd&c SHo^
tumiffenfd^aft bettelt fid» eniweber auf bfe finnUc^e ^«tur^
Itllb Ättf Me €ifd)e<nuo<jen ber Singe , innerhalb ber ©ranjeit
ltt69lic^)err gcfa&rung, ober anf bie ubrrfMr«lic^, gia:ur unb
, SerflaiibeömeU. 3« bem erliem gatte befd^äfcigt fic ftct^ mtt
CmtPicfelimg ber aagemetneii unb ROTt^metiDigen ^Rttfmalt,
mittt mlö^m pnnttc^e ©ecjenfttebt Dorffeabar finb, um bar#
4V4 bfe 6ruflbfd$e ber (£rfabrung örrjuleiren* 3n biefetn
. gaae betreffen U;re llnferfud)un9en »on aüen S^eblngungen
ber einnlid)fctt unabhängige ^egen({dnbe; unb biefe Unb
t0roe^mltc(^ Sieb, ee«(e uitb @oit(ett« Slefe (e$te ^
tttt» ^ roHonaleii JBafurolffenfcfjaf trenne man aud) i)6\)tH
Witavf)\0f bie bann franfcenbenrale ÄOimoloflie, ^fp#
cpoloflie unb ^f>eolpflie unter ßct^ begreift/
"bee
Digitized by Google
/
r
»
. Ut WMl Ulf 9(ltf* £e(i»K So; 8. ^DefT Qlttttirf fiM 6||lem6
. hit ^mtpf)iii>Mitf 3etia 8. Eeip). 799. S^ontmoedTf
2)le ÄoÄmoIogie ober ttieMpf)9fifc^c ^Mil)tc ^
tvad^tn t>U ^e(t al^ einen ^nbedtif enbltc^er &u6flan|en^
bit-mit einanber in ber genauefien Sufammenilimmttng #e^ltf
«Hb ttait^ tmiStn etfelim int Ciii^t georknet ttti5 utfmß
hin ftnb« S>et in t^r ^um @raiibe aegcnbe ^bt^tif bon dnet
2I^eIf ober einem Unit)erfum befc^rdnft fid) alfo «ic^t auf '
ttnfre; ober irgenb eine ein|elne ^e(t allein« Unb ba bie $e^
ilanb((KUe diic» mit io geU unb ätoum Dor^anben fuib^
mib t^r 3iirA0Uiifii(aitii «omi^miic^^ auf i^duf^i^ Jeircf^
fo ftnb aud) »biefe i&e^riffe / bie man unter bcm 3^amen einei:
Sletioloflie befaffen fann, ^ov^&^üd)t ©egenffdnbe h^molo^U
f4er Unrerfuc^ungen/ »fbei bie allgememern i>ntologifc()ett
6nuibf4(e (^fonbertf attgemaiiM toerbem £>te bomettnifb«
GedcujlAiibe ter titetap^i)ftfd)eti fBeltlebre ftnb^ aitfer ke«
öttgemelniteniRaturgefegen, bie Jebre ton ber Sinjigfeie einec
üon ber Enblid^Jeit unb Sef(t,rdnfun9 i^rer Z^dU,
ton ber burc^dogideii (Sefe^md^isf eie unb &tmzin(diaft ai^
lerpttbftottscti, unb tem tufdOigm 2)af(|>ii berfelbeiu 9tt#
t^irb demib^bc^ bte Se^re beo bcr migltc^llen !8oafommeni»
^eit einer QBcU in ber j^o^molo^ie ab()cbanbeit Uebrigen^
^at Me {ritifc^e ^bi^ofop^ie manche merentlic{}e fanget unb '
llnbeftimmtbeiten aud) in bitf^t, «»if Ut ben äbrisett mcta^
|^^9Pf4<ii SBiffmfc^ftnif getitse tmb aufgebttfe«
woLFii Cosmologia: Generalis; Frf. et Lipf 751. 4. — de Matt"
p^rtnis Efr^i de Cosmologie ; Berl. 7fo. g. Uebcrf. e. b. 7^1. S. —
Äamberr'd foimoloöifcje Briefe j 2(«öl6. 761. t. — (t?. ^aU '
bei-g'd ) ^^etrac&tuHgcu über M Un\m\m , €rf. 777* 8.
6amm(un0 Dey ^dxifUit über t)ie £ebre von ber bellen SS^elt;
SHefiod/ 7)'9 8. - :&an('9 ^emc^tttitge« ilbe( Hu O^miim^i
SSienn man e^ebem bie ^]3ncumato(odie ober @eijlc^
le^te aW eine bcfoifbre metop^yfifcfte S)ifci|>Uii htffwMUt,
e 5 enc^ieif
Digitized by Google
tntWU bit(t\bc Unffrfuc^un(jen ihct ble 5Rafiir txnb (^igeti^
fd)aftett emeö ®ei|lcd überhaupt, ober einer mit 25or(?eU
lung^termögeu unb 5emugtfci;n Segabtcn benfenben 6u()^
Oanj» Slefer Segrif bat nun jtvar eigenflid) feinen Urfpcung
In unferni ©elb(tbewu§tfei;n, unb (n ber anf innere^ ©efö^l
»on unfrer ©eele unb t^rec Zf)äti^Uit gegrünbefe« ^Inalogie;
er tofrb ober baburd) (ranfcenbent, ^og n>ir üon biefer 3}or#
jlettung ettijaö binmegne^men, ober ju berfelben grä§ere 5JoII*
Icmmenbeiten ^insubenfen fönnen, unb pe alfo auf ©el(?er
ton nieberm ober 6ä&^nn SXange einjufd)rdnfen ober ju er#
tueitern im ©tanbe finb* J^ler alfo niug ble Denffraft i'iber#
^aupt, bte <linfad)^dt benfenber ©ub(!anjen, i^re ^BiCfen^i»
fraff, beren ©runb unb mannid)faUi9e Sieugcrung^arr, in
©runbbeflfmmungen, Jrleben unb aflelgunqen ndber geprfife
tinb eräreert tverben* €^ ftnb aber ber ©d^wierigfetten
tUU, n)eld)e ble fp|?ematird)e Serblnbung jener i'enntntflre
^u einer fef!en unb (Irengen 5Blflrenfd)aft nid)t nur febr er#
fd^tcmn, fonbern jcben Serfuc^ berfelben öergcblid) mad}en»
HOLLMANNi Inftitutioncs Pneuinatologiae et 'thcologiae Narura.
Iis; Goett. 740. 8. — EflTais d'un Syllcmc Nouvcau concern«nc
\ la nature des etrcs fpiriruels, fonde cn pairie für Ics principef
du celebrc Mr. locke, dont l'Auteur fait TApologic; par Mr,
couENZ ) i Neiifchatel, 743. 4 Toraes. g. — liaot'ß ^rdume
cineö @eiftcrfel;ej:tf, erläutert burc^ Traume bei: 2}ictttp!)o(iff
Ii.
SBtc^fl^^t unb fruchtbarer 1(1 baö ©rubium ber ^^^pcl^o-
fo^ie ober ber ®celenlel)re. @ie berrac^ter ble menfc^dc^e
<5ee(eal^ eine abfoIutC/ ton bem ^jrper t>erfd)iebne; beu^
fenbe, empfinbenbe unb burc^ mannic^faUfde ^eugerungett
tb^ttge ©ub^an^» £)iefe ^eugerungen fuc^t fte a(d ^irfun^
gen auf t>erfclf)ifbne ber @ee(e eigne Gräfte unb gd^igfeiteit
{urä(f{ufti^ren/ bie |eboc^ nur befonbre SRobIfitcationen unb
Crwelfungen einer einfachen @runbfraf( ^u fe^n fd)einett, filc
tvelc^e Don ben Sßeiflen entmeber ba^ iSorfteHung^uermdgett
ober ba^ S&emugrfei^n angenommen tvirb« £)le ©eelenle^re
befd)df^
Digitized by Googl
^^i(ofopf)ifcI)e ^Tßifieufd&afftn. 107 "
6ef^afti(tf ft'() ^Ifo mff ber, Immer bcc^ mangelhaft ttelBen^ x
ben, UiUei|ud)un9 t)e^ ®ef€n* ber ©eele, mit l^rer (5el5(!*
^4tU»i9feit/ Sbeiititat, €infact)bett unb Scrtbauer, mit htt
SBtfHmmung it^ter Grifte de^ empfiiiUiid, iDcnteii« ttiib
SBoOeti^; mie^beitSere^en; m6) meieren btefe Jtr^fte «»ft^
. fett, mit ihren ücrfd)iebnen Sulianben; Serdnberun^en unb
€r(ct}etnuudett, mtt ber äierfnupfun«) unD bem Sierbdititig *
imfrer SSorfieUungen un6 @effih(e/ unb mit ber genattea
woLFii Pfvcho'ogia Empirica; Frf. et Lipf, 751. 4, ^ Ejusd^
Pfychologia Eauonalis; Frf, et Lipf 7^4. 4. sonnet, EfTai de
• tfycho'ogie, ou ConfMerations für lea opcrationf de ratne, für,
rhftbitiide, er für redtication; Lond. 7^5; 8* itberf- EemgO^ 779*
S. — De l'Efi)nt, par helvetius; Vvr, 3 Voll. g. — bonket,
EfTai Analycique für les facuUes de l'atne ; Gen. 776. 1 VoU« |*
ikberf/^wmeil/ 770. a Voll. g. — hartley's Ihcorie of the Human
Jilind, ky przestley; Lond. 77;. aVoll. S* reid's Inquiry inio'
the Human Mind*; Bdinb, 76s* S* Bfitys on the Intelleccual Po-
wers of Man; Lond 79^. 8. — metitm's %tWßMi 0CfIOI/
etotti. 7S6* S«
19*
aSair pflegt bie 9>r9<ftoiogie bi bic €mt)trifc|e^ ober Cr«
fa^rung^ '.eedetiftttibe, tinb fn MetAtiMdC/ obertl^eote«
(ifdt)C^ einjutbeilen , ob^leid) biefe (el^teije nur eigetitlid^ me^
eapbj?fifcl)e , bie er(Iere bingegen mebr ant^ropologifc^e ?£Bif*
fenft^aft iii« 3^ne fammeU bir SBabrne^mutigen onb iSeob^
ac^titnge» Über bit flBifftttigett atib aeuiernngeil ber ®eelf|,
ttnb erfobett befto me^r Sufmerffamfeit^ SSorfic^t uitb
©d)arfftnn, je t^erflecfter unb loorilberge^enber t>iele biefec
^rfc^eiuungen ftnb« Skfe {te(it au^ bergietct^ea S)eobad>^
fttngen «ggemetne golgentttgen unb Slefttbate^ niti babiir4
»ie fRofttr unb ba< Sefeti btr Gee^, fo »eie e4 ui69Uc^ tf!,
ju entbecfen, unb biejenigen Je^rfd^e barauf ju griünbeu/
tpelc^e bie ^mmaterialitat ber menfc()(ici)en €eele/ ibren
Urrprung, ibre S^enffraft^ t^e Srei^eit, Üfii Uw^tthix^
, lelt, m f# ^ bitrifes« .luibrigeotf geftt bk fieelenit^re
Digitized by Google
log ■ Wm^^ 9((#nitt.
•
mtt itnb {Dletttt in fccr %mm^rx Sqte^un^; unk
bfe ^p&pfiolegfe , ober bfeSeßre i[)oii 5cr Sßatur unt) ginrid)*
tm% bed menfd)Itcf)en jt^rper^/ tfi eine J^rer t)oi:ni0mßeti
^ctene'ß tphiTofop^. 95er|ud5c über bi'e mcnfcblicftc ^j^ntut uiib
t(^re €ntwltfelmi9; £etPi. 777. » ^&e. 8. — ^twinf^'e €rfa^/
rungen unb Unterfuc^ungen über b«n 3}te«ff(ien; iöcrl. 777. 8. —
. . ^artley's Obfervations on Man, his Frame, his L)uty, and his .
Expecrati«ns ; Lond. 749. 2 Voll, %. nbcrf. ti\\\* 77^. 2 55öe. 8,
— 3«fob'0 ©runbri^ €rfal>nin9^fee(en(ebce; ^)aHe/ 791. 8, —
2;. C* le. ^mib'd cm|Hrifc6e 3)f94^iogie > 3etta/ 79^. s.
j . " • *
35ie franfcenbetifnle ober naturlid^e^^^ofoflie, aU bie -
Ie#te Sifcit^liit fter aR<tay(9fif , »(ftdU £e^re^t)on bem
^f4f!en^ abfolue iiol^meitWsm ISxmim, ober t>oti @oftf
ottUt^c6er, Siegierer unb SCic^tec bcr ganjeu Statur, in fo
t))elt ftc^ biefclbe au6 blogen Scrnunfterrenntntffeit herleite»
imb (iimicfein Idlfe. @te mag ba^e&iuojrberfi beit @jcunb^
besrif »on. ber eoee^eii/ aU bemi^cbften unb DoUfornmen^
^ ftctt Oefenf imb ber ®ruttburfadfte ber 9Be(t, fel^fe^en, itnb
benfdben fobantt/ in ^inftc(}e auf bie (Sränbe feiner S^ealitdt
ttnb bec au^ i^m 6<rsu!ettenbeit goiaerungen, umf{inbli((}ei:
cnltokfebt* 2)abiii fleb^ bmtt aucb bie £e(rf »on ben dAtt#
Ihbtn Cigenf(baften , b<e ttntetfucbuna bcr OtteOin beg
ftfd^en unb moraltfc^en Uebetö, unb bie Seflimmund be^
aSer^dUniffe^, toorin bie @ott^eit unb bie @5efcf)5pfe jts ein#
Qnber (ifiiett/ fammt ben allgemeinern @cttttbfd(}ea oon bcc
fl^fUnnottnt utib SeibtabUcbfrit ber k$tcm, »ob »on einem
'iebbnenbm nnb beffrafenben 3u({anbe nacb bem$obe* 3ut
D^Uig griinbHc^en t^eoreeifc()en Sinftd^e ader blefer @eg<;n^
fdnbe ifl )ebocb bie menfc^Uc^e ai^ernnnft |u fe^r befcbrdnf^/
iwb fie^t fi(b bo^er |ur SrgininnB i^rer Ueberjeugung t>oti
Mefen ioi(^tigftt ®f gdlf{4tt^m bnr^ bfe 9ei^4if< )>faM#
fc^er @ränbe gen jt^ig^ ' ;
woLfti tiMologit Nttüftnis 'FfC te Lipf.-7^^ tF* ojl^* 4*
«etiiMnio'f ooritflmiN MbAiMM Mdrf. SelWtfti ^KttfL.
Digitized by Google
J^amB. 791. s. — ÄÄttfe mm mogd'fjer ^Sewel^grunb ik ein«! *
S)emoHfiratton S^afep«^ ©otteö; Äorttö^b. 7^?. 8. — lebew
^c^'ö 33örberei'tin(j juc müxl XOeologte; ^)aUe/ 781. 8. —
lITenbclflfo^jn'e t^?cGrgenftunöe«/ otet ißorlefungcn Ü5cp ;Da#
• feott ©üttiö; ?5erl. 78^ 8 — (Bott; einige ®?fprac5c «on
bcvi &ot\)a, 7%7. 8. <^cYöcnrcid)*0 ?5etrac6wil9eit über bic
lofopbie ^c: naturl. Stcfi^ioni £npj. 790. 91. a tSbe. g. —
Std)re'« 95erruc& einet ÄritiP a! e; Offenbaruno; Ä6ttigöb. 795. «♦
— :Kattt'» SK-Iiijiort inner^a!^ bet ©rinjen ber föernunft; 5?öntgj>^
794. 8. — 3a«o|>/ ttbtr biJtt moral Q5ewei3 »om JDafeon @ot»
t«l) £i<&att/ 791.«* — 6cf)ml^'£ q5I)ilofüpI;ifc(;e Jöogmatil; Seiw^
79^. (Efotrvr/ il^jtr ^lU ^Afep» ^ttel» ififfKiis loa. t.
1
• . * * . - •
2(nff)rDpolo()i€, im tvelfeflen ©mnc bej 5Bcrf^, ttjür^ •
%t alle 5te ^ennmiife in ftc^ begreifen^ 6ie irgenb auf tte
ihi^ttW&itf m^xvtf unb ßUU(f)e aHalttt ^etifd^m -
a^cjie^unö haben, unb ba^ft Wf ^attje 5P{));fioIo9le^ ?5f?>(^o^
logte unö ®oral, fammtaöcri bami(in SJerfeinbung (le^enbe»
JeJ^rcn, unter fid) befaffen^ 3»n engern unb öetp6^nlic^/eii
Ginne aber t>erfte^t man unler SltitftropolPdie nur bie au0 Sr^:
fa^rung unb . QBft^rne^mttttd ^ergelettele ^enfd^enftmpe/
ober bte genauere Äennfnig ber Wrperli(<)en unb geijligen €U
9enfd)aften bciJ aierifii)en, if)rer Slßirfungen, Sleugerungen
iint> SerbaUnlffe , unb fo mocj^en Somatoloflle Uttb cmpDrU
fcb^ ^Pf^cl^oNief bie t\%mMi xX^t tiselap(9fif<(|r
5a3i|Tcnfd)oft 1(1, l&re J^auptt^eMe an«* ©er menfcftlicfte JMt^#
per wirb barin al^ Dr^an, unb bie menfd)l(c^)e ©cele
läQueUe ber ^irffamfeif 6etr<idjtee; unb eö n>erben barin Dor^
ne^rnUc^ biejemsen €iden()eUea unb Serdnberungen ber
ttietirt^Rcfeen ^aeur fai <lmi%m% geioiieti, welche bwrc^ »ie '
innige ^erbinbung unb Sufammenlpfrfung be« QelM ««^ '
5fßrpcrö cntftef>ert. 5iu(* laflf^ fid) bie SInfbropologk enttt>e#
ber in pi)i)fioloc|ifc^)e^5/ ober fn pvaiiiiianf4)wr ^infic^t 6e^.
(iinbebt, * \t ua^^em ttMin ennpeber bte Einlagen unb Sleuge# *
titngetib^ meilfd^Hc^etiStalttr^ o5erbe< SRfiifriKn^ eitie<
«vernünftigen uub frd^anbelnben Sßefen^ in Sietracbtung
• 9
Digitized by Google
j I.O . > ©utttt 2Ibfd)nitt, \ -
nüttm^ Sie Uf^tett jerfadf tn bfe önt6ropofo(^ircf)e .
S>iDaffiE uiib 5l)araE'fcrijliE gene te^ct bit mt, ba^ 3n*
neterotDo^l M bat Sleußm be< SScnfctren in nttnntni bitft
(efc^dfUgt ftc^ mttSSetttri^ei(und^c^3n»erii airf bem aeuSerti»
. fc^eu/ ttß(9 Den widsHc^W SCnüifii feiner ^tmi i^lMii9tir
\ 78f. 9 ^tle t. €. !D. ermitclf einer «otb^dteiibes
a0tbvopo(o0ieftlr6cbttle»ttiib09mnafieii; i^ll€^79i. San^»
Slntircpolodie in pra0matifc5erJ)pinftc(r; jSinIglb. 79S* t* — X^^'
SOI. 8,
#
SDa fid) ftt bem" menfcblicl^en ©emuf^e tjcn ben (Erfennfc?
tiiS# imb Segf^rund^frdfeen noc^ ba^ @etut)l^Dcrni6dea
in JC)tnfi4t auf bat flttiäii<K ®^Mltf«K«tt ober gRigfattfn ber
erfannten @e<)enf!dnbe, uitterrcfteiben (dffe; fo f^at man aucff,
tiefet einer befonbern p()tlorop^tfd)en ^röfimg gcnjürbiflf^
unb au^ beit, barfiber gemachten - ^emerfungen eine eigne
$|^f aitter bcm fkmen ber Sltfl^tif auftufteOeti »tMU^
S&efoiib€r< t>er(iiitb man nnttih bii^t ^btnttmm, bie iit
SeutfAlatib bui* ben «Pbüofop^en ^^aumgatten juetfl auf<»
tarn, eine t>on t()m unb feinen 3^ad)folgern t)erfud)te allgemeine
•SIJ^Diie bii &efct)niac£0 ober ber fc^6nen ^ünlie , welche
Mt gifgebi be« @(^n(it tmb bcv^SoOfottmett^eU fumitcbcr
j(ttnf!bar(ienung jeber 3Irt auf atlgemeirtgtllttde, fefle unb biß
fllmmte ©runbfdije 6tnfi%en foBte, um barauf bie befonbre
S^eorie jeber einzelnen Äunfl dränbett» Sie Dorne^mfleti
eegenfidiibe btef^r SBilfeitfitHift Mrett f^eti^ pfp^ologif^e
nfKcrfttcbungeti^ibfr b<i« flnMM^tnmiüiimmig^,
Aber bie SRatur, ben Unterfct^ieb, bfe SBirfung^arf titib bfe
SarfleOungömittel ber'fct)6nen Äfltt(?e, t^eil^ gr6rterungeii
ber aufgriffe bed ffnnlM^en ^of^gefafilen«, beä @efc6tnatf<,
be4 «unflgftiie«, tt. U f* • 2>Mr . aOiemfiiimi £e|)rfd$e
toutben bamt in ber Viottifä^n Slefi^elK auf )el|i-»fr fc^ii? .
Digitized by Google
iien Mttfle itf^nbiti an^tmxM nvb mit im te 1im ff§ß
At BAUMGAKTUf* Aefthetict; Traj. ad Vitdf. 7$'o. sU
9 Voll* s. — meier*0 Vitfang^srüttbe aOec f(65flen ttijfeiifc&afteii ;
S^aUt, 748. ^ so. I ^be. S. — Acfth«tici, aucr. ssckoahaley^
Budae. 779. a Voll. 8. — (Bilttg'e %tt\)mf'n&aUhUX^, 7St 8. — _
* lebcr^^ar^'e Zhiom ber fc^önew fiBiffenfcbaften, «tc Sfwff. ^)atte,
♦ 786. 8. äDeO". .<?anb5uc^ t)er 2(e(}l)etif für ^«bilbete £efer auö aUett
€tdm>^n; e. b. 805. (4 iSanbe s. — meiner»'», ©runbrif b«
X\)mii unb ®efcbi(6te ber fcbonen SBiffcnfc^aften ; Eettigo 7^7. 8» — '
6d)ott'e Ü{)€orje bcrfcbönen $Btffenfd)aften; Zübimnf 789. 9o,
2 ^be. 8. 3}erfl(. eulser^ß SiUßßm. Xlmtie ber fc^Snen 5lunf!e/
sj^. <>luf!. 9(rt. ^lici^betiP; unb metneit Entwurf einer 3:b€orie unb
iUiimt t)u(<bhm^Üihilünfr7 ^HUufL^ttlm, 805. s. @. 46 ff«
Sfejl^etiE eine anbeweiffge SSefliiumung gegeben/ t&eiW ^a*
it>a^ man fonfl unter i(;t* t^erfianb/ nic()t ({renge/ ai)<
SScmunftgrAttbeit ^er^uleitenbe, ^iffenfc^apt 6et9iftn gt fiiit#
bell, mtk e< Met ^atiE De< @efc^macEtf bemutnf^ »eü fic^
hU siegeln bec Smpftnbung be^ &d)&mn, ober be^ @e^
fd)mad^, nur au^ 93eobac^ruttg unb €rfa^rung fc^jpfen^
tittb mit fo in einem f9fiemattf(^en @an|en i^ecitobtti laflen*
— Unter 9(efi^eti£ obi? pttft^^t matt |e$t flcioj^titit^tr W
@illtietik6re ober Me ®iffenrc^aft ton ben Siegeln ber
©tnnlicbFcif fiber^aupt^ nac^ »erd)en burc^ ftnnlic^e €in#
brucfe 2}or|!eaungen entfielen/ im ®egenfa$ ber ioQit ai^
!8frfiatib<äle^re betrac^M^ SSon i^rer £^eorif i toirb. baftee
aUti ba4 abgefotibM ^ fiNi< ber Serflattb bttrc^ siegriffe
benft; unb mi buvd} jene eiitbräcfe ober 3(nftbauungen^
mldit p])\)f\{d) , intetteffueß ober moralifcO fepn fännen, ein
@egenßanb ber SSorfteaung toirb. 2i&re Uaterarlen ßob : bie
tranfcetiDentoIe, bie metap^pf^fc^C; uttb bie empiiifd^.
ober pfpc^ologifd^e aejt^etif*
e. bierüber: meOin*» €ttC9nop4b. flUrteiliNb btr frittfies
* «itbtili^
Digitized by
mtw^^ftf ^ti m. 9i — Vita, ^evdtff'/jriiir^sc; Mn.
79^ 8. — C ^. xnidi<ttU$ etmntf frir SCfte^etiff SCug^j^«
liir# 799- ». — 3eÄii Pitul'i (3;p.^«Kubter*0) ^9tMu(f 5er
€tt9i. t. Z)etr. Stielt mr meM^tPfif M Minen; e. ^« .
«o£. t« — 2ioQef0 Cnmnrf mr Bif^U^ttL fiiecotur 5cr .
fteft6ettf> ^H^»ibm$f 79% — Uefter U» 0et|l mit Sre>#
' i|of# 6t.' 144»
«4» ;
Die praFtifd&e ^l)iIofopI)iC ctif^äU In aZtn f^reit S5ef^
bn S&e0riffe mb £e(rett/ t^elc^e auf bett ^iUtn ober 0«f
S3cdcgrun9^\>erm69en unö auf beffen ^effimmutid $um «^an«
I)e(n unb jur fittltcl}en J^ätig^'it Se|ie^ung ^yabeit* 5(uc^
tiefe £e(;rcn l'ocl•^e^ au^ t>cr SSemunft hergeleitet, t»ie, al^'
£mV4 erjten Sränbe ted i^ren &^efe$ett gemdgett J^att^
bertrittn» a)ir|atoit<, feKfi pro&ifd) ^ei§ett fann, im @ef
öenfa^ ber t^eocetifcOctt Sernunft, alö öueKe ber gcfennr^'
niggrunbe betrad)fe^ Unb ob^leii^ bie fJtdic^en ©runbfa|e^
®e0eti(l4nbe bec €rfenntni|i^ unb in fo fern t^eoretifc^ pnb/ *'
. |b lofipbm boc^ me^r «on @eUeit t(^retf Sioetf<# fittiic^e
ttnb pf[f(^tmd§tde ©eflttttttiijett ttnb S^atigfefeeit )tt beflim«
inen/ unb fol^üd) ale praffifd), angefe^eiu Sen 3ri5ej)rif
ber t)orlaiifi()cu Belehrungen Aber ben menfc()licl}en Hillen,
bie@runbbef(immund<tt aUer ©efe^gebunt/ mcralifchett
äBert^l fire{er^attb(itltflim# ber Sleidunsett/ triebe unb £eu
benfd)afren/ t»erbitnbeti mit einer Srlitttenrng ber begriffe;
t)on (^ufen unb bofen Jg)anMun9ert unb gertigfeitcn, tjoit '
SÄec^t wibUnredjf, t?on ©lucffeliafetr, Selo&nuucicn unbffie^
<irAfiUT0ett#. befianbelle man e^ebem unter Um Ümm einer
aSfl^meinen praftifd^en ^t)iIof^
voif ii Pliüpfoplüft Vrtauca Univeriklis; Frf« et tipC 7^^ 39»
% Voll; 4, A» 9.- »ÄuMGAlLTttH lAidft PhUolbphifle Practicae;
Hat. 7^0. I. ^ jebec*f f nMffbe 9bHefe4>Mtr eM» 77^
Digitized by Google
7«9. f- tDeffi ttiterMimgett über be» me«f*I. asiflen; Xemgo,
* 9). 4 Wt. t. — fDeff. 0b(. liberale aS0emeinfleii 9rttv5#
• Hr mftiftSeit 9(fbfo4»fttf; £nti9f^79a. t. — Bnig'e S5orr
♦ •
•»♦»
: JBti( t< teb<f »itfer »irkmiMiiU« gBijfettrc^iif^ m ({im
reld^etiber SSefllmme^elt unb @c^4i:fe feJKe, tinb fle nid^t ftyß
toot)i ou^ 93frnunfrprmcip{en, aW ou^ ten 9&eo6ad^eitiigc9
ter ^rfa^ung^fceienfe^re gefc^jpft »ar, fi| |0t unfit
tftit^aiamea^iiiev 9)2<tap^riC bcr @i((en Hm «Hit f^ro^
I>4bf9li( 9to eie«fiii«rle^e »er ptaWd^tn ^(ilofop^fe an
t^re ©teOe o«f«$^ bfe 6Iog au^ Segriffen be^ reinen 2}er#
(lanbe^ gefc^ipft 3« berfelbeit »erben ba&er bie 6«Sd)f{eii
morafifc^en 93ernitnftgefe$e ^t^nbtUf miä^ itrti^tagtt
9iol^bisfete 6e( fid^ fd^w, unb flr fe»e< Mmiiif^ige
fflefen 94W9 finb ; ba (thgegen biejenigen Sorfcftrlfifett, be#
?cn ©lilnbe au« grfajyrung 9ef(()ipf( ober blo§ In ber menfc^#
nc^en aSatur gegrünbet/ unb imv ptattifd^e Siegeln, aber
feine eigeiitlt<j^e 6ttteiigere^ praftifd^en tint^tO*
pelogie ge^reti. 9bt|er biefer tKerop^pftf Ott Riffen ^
tt)eid)e in bie nwtapl>i)rtfcf)c SXec&rtU^re unb ^ugcnDkf^re
giiifdüt, ift oucfr bie Äritif Der reinen prafrifc^en söcrnunff
gav Sorbtreitund^leftce ofler aRoralp^Uofepftfe beftiamti«
r Sant*e eruQblegitRg ist ^ttap^pfif Der 6tctcii$ ffrff. iiiib
im. 791. t. - SDeff. ^efap()pri5 bft «ttten, etitlAdenb :
. tflp^pri»'cbe 9:.ifati9«dfu«^)e ^er ötecfeMif^re unb ber Zui^nbU^xti
Ädnifib. 795. 97» » ®l>e. Oeff. Äritif ber j^rafe. ©frnnnfl}.
9lt9a/ 797. t. - Oeber bie 3bee mib 9^otb»enbi9fett fiaer «Die*
taphDflF ber eitten f. AffRt'f KNfMgfirAlbt bei Ke((mtbff#
Ciai« e. VUlt XVIU. .
• ^ 60 fern fl(^ bet gdtije 3n5att bet ptafrifc^ea ?J^ifofo#
|>(ie auf 9}er^altett ünb @ittlicf)feft bejie^t, fatui fU Md^ «U
teil i^rekt Sj^dUa %i>Mlp(^Ofop^ie (etfen» tümt^nfU^
§f » ii i ii i iir i itlfitw^t»tiN>> ' «ler
Digitized by Google
114 ©riffer Slbfd&niff.
aber foitb ber 3?anic ?KovaI, &f)\t obei* ©iffcnfc^re im
entern (Sinne gebraud)t, mmiid) toon ber (i;f!emafifd)cn 2Iuf^
(feüung bericnigcn 2>orfd)riften, »elcJ^e ba^ Si^engcfeg in
^ejie()un9 öuf ?^uii unb Saffen cnf^dU^ unb bie ftc^ ouf
^flid)ten be^ie^en, tt>eld)e burd? feinen äugern S^^^mg ab^
(jebrungen werben fönncn, unb ba&ef @eti>iflrenöpPicbten ge^
nannt werben^ 3n biefer ?^[|Tenfd)aft tverben ba&er biefe
?)fltcl)ten auf einen oUgemeiitfn moraIifd}Cii ©runDfaij iu^
rficfgeföf^rt, über beffen Seflmimung jcboc^ bie bi^^eri^ett
S)?örairj)f!eme nicfte einberf?anben finb; fobann werben fli
einzeln burd)gegan9en, bie allcjemeinen unb befonbeni 95e^
griffe t>on Sugenben unb iafietn feflgefe^t, 5«cjleicl) aber
aucö bie SRiftel gele^rt^ bie mon ^ur ?)en>irfnng fttilid)er
a3oÜfonftnen()eit anjuwenben ^af» Uebrigenö unterfc^eibet
man bie rcinc ^oval, welche (ic^ auf bie auö ber SSernunft
überhaupt f[ie§enben ©ittengefege be^ie^fr t)on ber aiigc«
tDauDten, worin bie SWi9lid)feif i^rer 2luöubung in ben
aSer^dltnlffen beö Sebent unb un(er ben ^infc^rantungen
ber menfd^lic^en iRafur gezeigt wirb^
woLFii Philofophia Moralis, f. Ethica; Hai. 7^0. 4 Voll. 4. —
BAüMGARTEK. Ethica Philofophica ; Hai. 740. g. — hutcheson's
Syftem of Moral PhiloFopliy; Lond. 7SS' ' Voll. 4 liberf. £eip|#
7^6. 2 !Bbe. g. — FERGUSONS Inftitutes of Moral Philofophy }
Edinb» 769. g. tibcrf. »OB (Brtrre, £ci|>jifl/ 77«. S. — «ber^
bÄri)'0 ©imnlcbre ber SJernunft; 55ed. 78^. 8. — 3afob^«
9)l)i(ofopbirc6e CiUealebr«} ^aUi, 794. «. — 6d)miö'0 ?D«fucfr
einet 5}ioralpI)irofov()te; 4tc fHufi, 3eno/ goa. a «Bbe. g. —
!aiefcwetter, über biPii erflen 0runt)ftt(5 ber 0}iOr«(pbÜofopbie ;
£eip|. 790. 9'. 2 Q5be. g. (Batve'ß Uebctfid^t ^er t)orneftm|lett
SJriucipi'en ber (Sittciilebre; tdxHl 79g. g. 100(7. eigne «etracb*
^ tungen Aber bie aUiemeinßen ©runofdige ber Cirtf niedre » ^rc^f.
79^ g.
..... ■ . ': . . '.•'"'...) '•• ' •" ' >
>Die ([ugerdc^ DoHfommenen unb not^wenbigen ^flid}^
tm be^ SKenfc^en, im ßtanbt ber 5Ratur unb außer ber
börgerifc^en ©efeüfi^afe befrac^ret, ju beren €rffiaung et,
i>ttrc^ 3wana flenot^lgt »erben fanti, uiib. bU bafeer auc^^
' * ' Stvang^^
Digitized by Google
^^ilofop^ifd^e SBiffcnfd&affcit. 115
I S^an^ipfiid)Un feigen, unb bie barauf jtc^ bejle^^nben S5e^
fu()n((fc unb 3ied)(e, mad)en ben 3n^aU be< iJ^atumc|)t« »
öu^. 5)?ait benft ftc{> babci ben CKenfdjen m b(o§ natiSrlt^
d)en S3crf)<lUnilj"en anbcrn, im freien ©ebraud) feinet
Ärdffe, unb im freien ©enuffe alleö beffen^ »a^ er burc^
l>iefe Ärdfte ali fein gigentbum {)ert?or6rin9t ober erfan(je^
3u btefem @e6raud)e unb ©enuffe \)at er alfo ein natüvli^
d)^6 i)Ud)tf unb jeber ^Inbre bie iJoHfommne ober abfolute
^fllldjf^ ifen barin nid)t 06ren ober ju beeintrdd)ti(jett*
Unb ba biefe 9vecfe(e n(d)t t)on einer wiU(ubrlicf)en @efeg#
gebung abf>dn9i9; fonbern in ber Sßatur beö SJTenfd^en ge^
grilnbet pnb, fo merben fie aud) allgemein 3)lenfd)enrcd)te
genannt» Mud) ber boc^flc ©CunDfa^ beö SRaturrecftf*
wirb nid)t t)on allen ^feilofop^en auf einerlei SIrt beftimmtf .
l^b^leid> bie neuern Prüfungen unb ^el^anblungen biefec
9ßiffenfc(^aft jur feflern ^Segrilnbung berfelben nic^f tpenig
beigetragen baben*
• '• ' • -i^. ■ ' " • • • f » . ,
HUGONIS GROTU dc JuTC Belli Ct Pacis Librl tlT. c. comm, l. f«
DI coccEii; Laufannae, 7Si S Tomi, 4. — puffendorfii de
* Jure' Naturae et Gentium Libri VIII. ex ed. Mafcovii; Frf, etLipf,
• 744. i Voll. 4. — ACHENWALLi Jus Naturac ; Goctt 774»
1 Voll. 8. — ^ufet«nö'6 55erfücb über >cn ©runbfafj bei g^a/
turrec^t«; £eip|. 78s'. «. iDcflT. £et)tfa^e M ?Rttturtccbt< unb Ut
*** "kathtt »erbunbeiten SSiffenfcbafteti ; Sen*«/ ?9r. 8. '~ 6d)mal3'0
' • Secbt ber ?f^atur; Ä6ni9^b. unb ?5er(, 79f. 9 ^b<. —
^e^öcnreid)'» et)ffem be« «^aturrecbH «otb Frttffcbett fprirtcipfen;
?eipi 794. 9f. a ^be;*g. — maa^z über SKedjte unb «Öerbinb/
Itcbfeiten überbauet; unb bie biir9erti(6ett inibefonbre; ^aae, 794.
g. — 5euerbacb/ über bie einiifl m^ölicben 55eroeiöörünbe gege»
• ' ba< i>afc9n unJi bie ©ültigf eit ber natthNcben Sted^te; 2eip| 79^,
»1*:. ^. — X>ublc*« 2cbrbucb bei t^aturtec^Mi; 0ttt 79«. g. - gtite}
. pbilofopbifcbe iXepbt^lebre unb i^ritif oller pp^tim ®efe$acba)ii]|
' i^^ . . . . • - . .
btt po)\mn^ 3led)C^tDiffenfc(>aft entgegengefeet, Unb tp^rm
filet(^ biefe legtere (Id) burdigc^enb^ auf baö 3Zaturred[^t
(e{ie^eti/ tinb nie imit ben ©runbfd^ett ^effilben in SBibtr^
..... " ^ a ' fl^rud)
Digitized by Google
ii6 (öxittn m0)n\it
fptnd) ffe^ett foWc; fo Rnb tcd^ bie ©rdttjett Uibn SBif^
fenffböf^«^ forgfdUfgcr fcf^eiben unb Dort einoitber ju ^aU
un, a\i cd jum ifutn ö^M^eJen SatJ reine ^atuv^
tcd)t unterfd)eibee man l?ott bem angewanDten auf eben
bfe 5lrt unb auö eben bem ©runbe, n>(f bie reine ton ber
öngewanbten ©itfenUbre* 3^"^^ ift 5öijrenfd)aft ber burc^
bie dugere ©efejgebung ber Sernunfe beRimmfen ^orm
tti Siec^td, o&ne auf bie befonbern (Sicjenfdjaffen ber be^
rec{)ti9ten ©ubjeffe !Äucfftd)t ^u nehmen; tt>ie bieg beibeni
angemanbten Slaturred^fe geft^iebf* SJTInber rldifiq tf? bie
;öett)6bnlid)e einr^cilung in tai auj)cr9efcnfd)afflicf)e unb
flcfcilfc^afrlicbeaiaturrec^t, an beren ©teOe man beffer bie In /
bad natuctic^e unt) bürgerliche fe^t, midie bann mit ber
©nt^ellung in bad ^rbatrecfct unb öffentliche ?Ke4t ber
SRatur einerlei 1(1* 3ened begreift bann bai Öacfeen»
unbba« ^crfonenrccfct; biefed bad natßrllc^e ©fatörec^t/
cB6lferrect)t unb <5ßeltbürgerrecl)f.
Äanfd >![5etapb9fir*e Sfnfait^lgninbc ber 9le<5t^tebre , Ä5iiifl#6.
797. 8. — iS^ffbauer'e Unterfuc()ungc« dbcr tie »id^tlgifc» 0e/
gen^anbe bed tRaturrecbtö ; ^aUc/ 79^. 8. £)eir. 9^atiitredi^t/ aul
• bem begriffe M tfiatbti mmdtUi c. b. 798. 8. — Safob'i
fPbilofopbiWe SKecbt^lebre, ober ^mmd)U ^aUi, 79s* «. Äu^/
m haxaui, e. b. 796. i. — ^eucrbad)'* Ätitif be« iiatdrU($(}t
dCecbt^, oie iProoabeuiir |u eioei mMd^ft b9t nalürlifbeji
IKccbte; %itm, 79^*
QBenn man atfo ^te bref {u(e$e genannf^n üffclpünm
mttt bem SRameti M öffentlichen ^atuixt^ti ^efaffr,
fo mirb unter •blefam 6er ^n^^d^if ber ©efe^e t^erftanben^
bie einer allgemeinen ^Sefanntmac^ung bebdrf^n^ um einett
rec(t!id)en ^uüanb (ert>ori<tbringett* ili tDirb babei alf^
nietet nur ein bärgerllc^er §u(ianb flber^aupt, fonbem au^
<er ?Begrif eined ^tati unb QJolf« |»m ®runbe gelegf*
Senn ed ift eigentlict^ bad Siecht ber ©taten in fßtv^Üt^
rn§ {tt einander, tbad man getoi^nd^ lai ^6(ferred)t
nettnt; nnb mi richtiger aRgemeinetf cber natärltthei
Digitized by Google
«StoKfid^t ^ifen fbOie^ 3» »emfiaieii Mtb cht ee«
4tt eitte mtM(i^€Jl^itf$n tum etttfo oabem int' Sugaabe
ter natürlic^ett Srei()eie fteira<i(^eef / «ti^ mt i^em segett^
f^rficbe im S^arur^ufianbe beitimmt* Betm nur in tiefet
j^infi^e I4ge 6a« OtfUcitcitl p^UofopftiM ti^^^» ^
m'en un5 SJertr^d^ feffgefe^^en ^cibinbiid)UUin b0mmt,
mad^t €i einen Xf)eil bet 9ie(^tt^n>tfTenf(baft au«« Crwei^
Uii man jenr 3(n(id)(^ tuib 6elra4uc Me girammten
fer in tte^toitbuig auf ^ eteoiidevt^v nn^' |inr ^ erihiMuig
tiaii 83ecfM in geiviffen aOdeiiifiiiftt ©efe^cn; To i(l bec
Sn^earif Uefer leftum bad nottlrUct^e ^kbür^me^t
• \^ -ite9r Jqt Cdntfuni^'^iiiiiiioä fdeifti^»^.^^^ Hat
-Tfo^ f ^ Dl vAxmu. le Omit det Qm; Lted«7if||# »ViiU«
Vrindpei du,- droit dt U Ntttiie et de» Gens , per mLAM4k(^L,
Jet fsi.ics; Yverdun, 76S. f Voll, t« — ij^pfncv'« 9Uttt0je$t
^ M dHielnen !D{eiif(&eii / bev et)^f(Mtm Wßib bit Whti 9io\
. feil/ 790. ». — ^o(fbaitet*6 tKBdemeincI 6tatlre4t; ^aUtr
797' t. — V, (Dmpteott'd äteratnr. Süilfcrsccbt^i Steseii^«
au< bem gefiBfgett geben ber SDIetifJ^en enfffegett jetof flRr
;9efiAf(^aftUcl[)e ^Sert^dutiifie, imter melc()en bit bärgerlic^e^
9ter (lal^crear4K»(UUtKtt# binriMuc^mitftt fKi^« Sfirt<^
cnf fid) beiie^enbm 9Silftnfä^afttn feigen polttifcl^e^ pbcr
^olitif / (nr »eitern 6inne, m felbfl auc^ fc^on batf an^
denmnbte 92aturre4)t unter t^nen begriffen ift. 3m engem
fBcrfbmbe aber beiif^m bief^ ai^tafdftafter fic^ nic^e fo^l
auf ^flld^tm imb Steckte, foabmi auf ttb^ imfr*
eificf reHgfdt be^ bftrgerltc^en £eben^> bie burc^^ Slug^efe
M ^tx^aitmi )u erreichen f!nb« Unb ba^in gebärt t^^ttii
»ie ^rhxitpetitie ober ^luo^eiMle^te; tf^iU bie 6ffcnN
li(fite ober ^iMiitafUjfml JiUft Icfem U(f» (ic^ tvie^
icr tediie alfeiiffrim im» be^tiMf ebn^etteti» Oie ^rU
DatpoIitiE ledrt bie ffffUfitm ber eittietoen imb deinem
Digitized by Google
©ef€ttf<0affm, ttttb, ali fofonbte tttXdä^M / ftyltb fit
£)«Coiiomtf otet >C)^u0^^(^ns^^^ft t<tt<^"v^ ^^^^^^
fünften betreffe« bie «pichten im ()du«li<&en Srt^ir, In bcr
Bet^dUnlflen ber €^e^ ber iHnberjuc()t, unb in betr jtoecf^
f)leilfcjtll J 4&öße, 7?^. 8. — Ej<tf/J. Oeconomica; 7^0. 4. —
23tV<dbm9'9 ©runbri» bet i^aulbal«i»g<wiffenWaftj ^)amb. 777»
S>if 99iiiit M Ztift0tt\t9, üUxUtit 00« <B<tvvt, mit
Sriic^ungtffunjl^ am bequemten vtditttn, ob man fie gleich
au(^ oW einen Jtpeig ber (Sittenlehre, ober eine ber
«raftifc^f «nlfttopptodH'4ett.9Biffmf(tMftm betrachten fann«
36r ©eoenflanb i(i Mp^I bU UxpitUd^t, m bic fliiiHtt
«nb fjttUcbe erjiebung , unb bf e Sluffu^uns uttb 9ltimeii#
buiij berjenigen SRittel, »oburcö bie ßntwicfelung finbli^ •
C^cc «ob ittsenbiic^er ^if>\iMtn, bie Slu^bilbung berfeU
im, itnb M t!infti»t tanm unb 4ufere 6iilc( bcr ^itß
ibtde (u bemerffteKigen iff. bliebt blo« bie dele^cte, fonbcm
and^ bie bürjerlic&e (Srjiebwng ifl i^x augenmerf* 3hre
0(«nbfj|e unb Siegeln ßnb t^eil^ bon aUdemeinct/ tbei(<
tm I>e{o(l0m «üb reiattber 4(rt... ^rfl in neuern Seiten
(at Qiatt bfe ba^in se^^riden Seincrtoiiseb tmb em^fitlß
feRer ju beflimmen unb in eine »iffenf^aftHcbe %om ju
Bringe« gefuc^t^ 5lu* tat man bie ^grfenntnigqueaea ber
€r$ie6unj|<redelrt forgfältiger geprüft^ unb barau« fo»cW
fit eittciibiibttn« a(< tttiterfi^t .billr fbo^tftitis^SojiiM
fotigeit ^0eUi(et^
tiVTAmcBi'4<f Ubwmim' Eduttttione liiber. ex ed. kmish;
^ Sii^ 74ly !• li'oc;«)f f Thoüghts oiii*Sduatioti ; Lond 7}t«
lüncttion» Btf 1. i..«ovi»|avs A»ft. 7«a» 4 Voll »af(^f
Digitized by Google
^iT(u(t) einer ^pdbagegif; ^erlfn, 780. 8. — Refwi^'e
f iiiel;un() M ?Burgcr^, jum ©ebraucf) 't)ß^ gefunben SJerjtanbe«
linb |ur gemeinnü^ioen ©efc^clftigfeit; Äoppenljane»/ 77?. 8. —
StOgemeine iKeüiftoii M gefammten 6c^ul / unb Criie^ung^weren^/
»on einer ©efeUfcftaft ptaHiid^it ^ittcber; J^omt». unb Q^raunfcOw.
7%i ff 14 35be, 8. — 2lct)beig'ß ^Prüfung ber ^rjlef)un0öfun|l;
£efpi. 79*- 8 - fScujingei-'a SJerfucö eine« £ebrbuct)ö Der ^riiei
tung^fuufl; £e{p|. 794- <5 53be. 8. — lUnt'ß iJJdbagogif, ?)crau«g.
«on KinPj 2(ltenb. goj. g. — 8cf7trar5'e ^rjiebuag^leftre; Eeipj.
80a u. 4. * 55be. I. •— tTicmcvn'ö- ®runbrt^e ber €r|ie()ung
unb M llnferrtc^t«; ;ee ^u(l >>aUe/ 80^. ; $be. 9« ^fff. iSctt^
.1 ,
• ' t>it ^tatipolitit bciief^t f!d) auf bie Dr&gern ju etnem
etole «cremten bSr^idic^ SNÜfcN^^ nhb em^ft^e^
S^eid« i^oit i^t im-ao^emeineti ^tbcf^l, M M (efknbem
J^tnftc^ten mdglic^en Innern unb {uSern fölUcffedgldtv 6U
cber^ett unb Siube* 9)?an unrerfd^eibet bat)tt bie inncrC;
bie imdma^site SJerwallung elne< 6fat^ betteffenbe^
mimbtt du^etii/ »el^ 4i4"«tif ba« SBer^lmif |it
Mbirn G(oteit bie|ier)t eine gUtti t^oaftSnbige^^e^nb^*
Inng biefer aßiffcnfcbaft »firbe bie g^nje @fa«le{>CC «nb
©tat^funDe oufjune^men, unb bann nur jene pf)i[o(op^\f(Sff
Meft tHUorifc^ be|<MibeUi fepn/ toobei eine ^Rcrapolitit
ttfon^ge^ nrfilr;! uiir bU b^tn igi^f reoben ttOsmeiit^
fkit QtiliMN«ri(fe itt Mftint; ieMi^llif' tber ft^rlnft
mau biefe aßiffenfc^afe nur «Wf Jle oben angegebnen
9en(idnbe eln^ btttad^ut batin bie SStr^ieben^ett ber SKe^
9tfniifif0i»alK-ble'S^ berfelbe«/ bie
aOgemeiiietf «ttb> iifoRbtffit Crfbbewlfft flr innre« nnb In««
Sere< @(ilcf elne^ @tat^; bie bd)u bienlid^en S3efMemn9<^
mHtti, befonber^ bie ®ere$9ebttn$, bie ©eei^töpßege,
imb nie^tece |»oIitj[||^^^
. riODXN^ Repwblica Libri VI. ; Par, ifS^ fof. — MOiJTiSQütEV,
^./^{irk Loix;./Amft. 7^9. 4 Voll. »a. — sidney's Difcourfes
* 'fa^nccrning Goyernmi^nt ; Lond. 75" fol. — filakgikri, Ii
•• Scienza della LegUUjiom: ; Napoli, 7g;. 4 Voll. g. ubctf. 5Infpocb/
. Jtß^ ff» ^ 5)kc 8. — rAYLüY ä Principlcs of Moral and Political
• ^ 4 • , Philo.
I
Digitized by
* * '
Philofophy, lond. 785-. 4, i*,bcrf. «oit (Harve; itxpU^ 7tr* %» ^
emstv'a emmaf^m^it, «a* ihm f^auptt^üUn , tm 9irittt
un^ SufammenlHing; ir ZW: €tnlcitMg, €iic9r(oi4Nt# fltclM«#
Ctaric^liutg itiil» ßtflaitlftruna, e^ei» bie SSefor^ung unb
entoaltuni eine« ©tae«. Selbe toffen ffd^ im m^tmmm
Hilf er tem SRaraeit Der ^oliieitDifienfc^aft legrelfeit/ bk
cbtt, im 6efoaOern @iatic gettommtii> 'fk^i»onie^iiitt(l^iiitt
ttü tt9b M ffic^l ber eeaWbfiraer jur abfielt ^abeii^
3« ainfe^ung l^rc^ ömfanöe« wirb pe in bie «ffentHctie cbec
Sanbetfpolyei, unb fn bie befonbre, ober OltipoitlCb
dnöet^elft. «u* Jene ei«fr»eil wib «ttUfkrisfeit
GioMid ciifocKr ofentüc^ iiti» aOflemeine, mo|u ^aupt^
fac^Hc^ hat ge^rige 93ec^dUni§ ber Stifu ber 6rar^6ilr#
fifr geften bie Xvifte ber ^jc<^fien ©etoult beiirdae, bie in.
bereit S^eic^r^um, S(o(a61 unb S3orre(^Mi «egiAnbel Hub,
Iii o>elc^en bic «ItHiti ba*.«e(Msf ©lekftgemlc^e lu er^ob,
fii Mir fie ift, teuere ^riDatfi*etl>eif, »eU.
Mr ^anbfatnden, bie ^nfoü, bie C^re, ober bad &0'
dent^um ber Sdrger be(rifi« Sur perf^ittM^i 6kNr^ -
dc^ire boriiIgli(<^ bie ^Sorge für b«! Mcs n« Mt' fllii:
fiwb^eit ber flBüüMer ete « ii>el«e eineti befoo^
•jw Oegesflaiib ber iMbtCittifc^en ^olijei animai^t, biet
för aOe« ba« forgett mnft, mi irgenb auf bie ©efttttb6etf .
t>orr(eU(aft ober noc^e^eilig ti^irf en fanii^ Unb ft mm^ •
ou^ bie @orge ßt t\i^tittiM ^ ^t^ t^^^f^ mt- mmi^if
llttiialieii «Hb «orffimiiden ber ^oKjef norßwenblg.
»oliieitwffenfi^aft, aal t)m euMwtd ber ©cfelT/
^ Waft entHelenb» Jrff, 779, * «be* 8* — eoitnettfele @rwib« :
fi{(fe ter fpoHiep/ ^anhUmürunb Sinamwifeitfctafts «ieii,,7«4...
' 87. SU fCöfi, 3 <8bf. 8. - au<fu6rl. tDorfifaing 'tei"
eeföitimtcH WhtMfhnmmi 7ä>. s^be. 4. t>efn
©ruttbfd^e bec $o(i|etn)i#eMfcbaft. 06tt. 7»a. g. - ü^fftg*» £fbr-
buc^ ber ?5oH|ei»iff«itf(baft; 3e»a/ 7»<5. 8. :^0'* £ebrb«4 ^ee
et«t< I ¥o(t|eit9ifreiif4f«i ^3 , .711, « ^itm
Digitized by Google
. «MF MWt mmm^ 9»Mlci' ^«iHl* 77»-t9. 4 t.
• «üb im tu<|tt^# 9011 j4(iifr; Berlin/ 793. s. — ^ebcli^ttifi
^ > eidMuif ^ mMdRlMt« 9oIi|fMffniM<ill> Ifiifl. 791« t.
ein anbret £^e!I btt flatibttmittnhtn ^oMt wirb,
fter Qtnmcnbuafl nad^, mit betnSflamen bec@tat<n)i(tl^fcbaft
»e{e{(^ttfr, Mim l^nif4e ertmbfi^ Iii bir StoMitQif«
fenrcl()aft titib ^tmiattfiif ent^aUfii Pnb« Scr ef^eiiflattb
ber erjlcrn i(i bfe J^cbung unb 93erma(mng ber jffentHc^eti
.&tt(ilnfu (ine^ @rat^; tt>e((^e jut {eiHutid be^ fo^enantt^ .
tm timfiiifii S>teii#ed befiimmi fM. 3ftr 3t»ect ge^t ba#
te^ toeife unb gemeinntl^ige f&tt {u gtünben; {u ftc^ent/
}u Detwalun nnb ju eerme^ren« Sabei mu§ fon>o^( bor#
ouf gereM toerben, bag Mcfe Cinfiiafle {uv Sefbreilttitt
^« ftfobntUim' Mtmikm 9iufmtM (tertk^mf att
."^borattf^ hüi A^tt Entrichtung ben SSrsern nid^t {n M(!i$
faOe« ^ener ^ufmanb if{ entn^eber orbentltc^ unb itumer^
t^d^renb; ober aufferorbentU^^ , unb folgli^ nur auf beii
(bttbrt Seiten ijnb gaae befdNltnift J^ktw^df olfo befUmmt
oui^ bie ^miefac^e See Mi Slbgabes nilb Gteoem/
tDelc^e enitDeber @runb # ober SSerm^d^oit^^ ^bec
na<b ben ^erfonen, i^rem ©et^erbe, ätu^anbe^ u. f.
bc|l<mmt n>tib^ nnb bie ganie baftin ^t^M^e Sinrict^tung
iiQb tBerec^tttti«, nM^ M $maii)f9fiem tine« OlttK
unlQift^t, tÜ »et J£>auptin^4tt Mtfkf «Biifenf^afe«
KOESsiG , DiiH de iinibus difciplinae cameratw, oeconomicae, po.
' liricae et ftatifticae regundis; Lipf. 7l|* 4. ^ stewart's Inquiry
into the Principles of Polirical Oeconomy} Lond« j^ii/* % Voll. 4*
' ttebcrf. J^ambnrg/ 7^%» 3 ^be. 4. CdbtogeO/ 7'S«4^&e.
smithS Inquiry into tbt Ntture and Caufas of Äfi /wealth of
Kations i Ed- |. Lond. 717* % Voll. 4. Ba^t 791. 4 Voll. U
' Uebcrf. t»on (Sarve teip|. 794. 3 9l!f. $• — HVLtbtt, iltt
«UitiMaliibiihrif Mb eiiM»irtir4tft# i«4 enticb; t&erC
too — 104. 1 9bf. t* 9. PMCfr^e 0raitbrif ber Sliiaitttifrei#
fd^afti grff. 7|i 8. — ^mpfe«ri IMM eivH «oHfiiib^tn
€{9flem< ber eütiCebres Qetllit , 7t4. 1. *- 3Ufito*t (iailQ»if'
* Mt# liNb ibm fvM 0ni*Mte» MNiii
Digitized by
6offem Ux ©taMwtrt^fcbaft; £efpi. 789. «. ©ej]". Ee^rBucj; tet
^inaniwiffeöfctttfti 2eip|. 788. 8. — ^^^cVt, ©runbfd^e tet
S}^at(onai6fon0mte; J^alle, soy. 8. — <5ufdan^*6 J^anbbucg bei
6tat^n)irt6rc6aft; i. €)ie§etf/ 807. 8. €lne ümvcf^tax tiefer
fOtffeiif(6afl/ f. (K ^ii0'6 £ebrMe/ 6. i| (f.
«|eim bie SameralifliE «I« eint USoim fEBifTeiir^Ai»
berjemgett itat^mirt5fc()aftU^en Diegeln^ toelc^e bie Ser#:
tvaUung unb $(nn>enbtittd berjeni^c» ^u(f^queQeo unb i2iti<>
(!aUea leieren, au« toelc^ett bie jffenüicben einfütifte
fi|^p(i ttiib.t^obfit t»abi^ 2>^. s^fHA -ScrÄiverft^
gorfteiif (iegirtibe Orfiü^ iitife tmiigfilfr/ S^^^^f'» i^vbi
^anbcl, auc^^ ba* 5KÄti|i^ Sott«» uub ^oj^mefett» 3»«
^em @ltme bjetfle^t man unter biefer Sßiffenfc^aft ben
iegrif bcm ©runbfdftf/ nac^ toeic^oi ba4 »Slfrtii|$iieit be<
gürflfii,. atf Sottbe^^errn/ {tt^ebm iiiib«i'»9Wattm.i^
ober bie {bectmjgfde i&e^anbiung ber (i^genannten Som4^:
nen^ ^ammerguter unb isiz^oXitn , ober folcf^er Sorrec^te^:
für n)e(c^e gemiffe €in(ättfte {ur ^efireitung be^ @tat^# -
atfftoaobf« leftpbiit t»crbeit» Gotoo^l {iir sc^icigett iftciuü^
1Ü8 ttiib V^mO^tilmi biefirr ©egen^dnbe^ atd jur J^Mb#*
(abung bet bamit t>erbunbnen @efc()dfte/ giebt bie ^ame^
ralmifrenfct^aft ^nn^eifung; unb ber Unterricht in ,bi(fca left^
um t9ii;b oiicft o(t jCamecaif^tafitf %wmu . . .
V. 3uftt'0 6tat^n)trt6fc6aft; ober fpflematircbe S^bt^anblang atter'^
ifenomifcften mib Ättmeroln5iffenf(*ttfitenj feipjifl, 7^8. 2 <Bbe. t,
V. pfcifci-'ö fclKbegrIf fämratl. öfoöoraifcfeer unb Äamnieraiwif'
/ fcnfcbaften; sJÄanf). 770. 4 ^be. 4- — :öcrgiue 9JoIijei# «nb
Äomeral / smagajtn; Srff. 767. ff. 9 55be. 4. £)e(r. »euel «K«ga/
• lln; ieipi. 777 ff. ^ ^l>e. 4. ^ 'Dung'e !eebrt)ncö ber Ättmeral#
' ttiff<nf<$aftett; iDvarb. 790. 8. iDefl". 8(öleitu«g juc ^ameralrec^/ •
;* iiu»9«wiffenfc&aft; 2«i»>|. 787. 8. — v. Hamprccbt, Entwurf einer
€nc9f (opclbic uiib ^etbobotogie ber 6f onomtfc^ / poiltifc^en u. ^ame#
J ralwiffeafcftaftcn ; ^>att€/ 7«?. il^^ig'e encpifopdbi« bet Äa#
mfralwiffenfdbiiften im eigentlicftllcn 53er(Janbej £eip|. 79a. —
niemann'e Slbrif M fogenannten ÄameralSubiumli Äiel/ 79»- ^
— Waltbei'e ^erfiut) einel $9iiemd UX. &mm\^\Slt^ii^f^ ^
Digitized by Google
Sia4 Wcfer turjen Ueber j!4>t ber jur t^totttifd^m mb
ptütüfi^tu 9et)6renbett S^eüe, fommeit t\>b:
imn auf bie @efcbi€&te Diefist "S&tTenic&Aft. . SM @(«/
Mum berfel6ett if{ t)on t>Ulfac!>etii !Rii$eti, <ib(f ;«tt(( IHM»
miüinfti^m Umfange ; unb tt^eini grunbUd) unb fcuc&t^
bar n)erbcn foU^ fe^t Dodduft^e ^ttamtfödaft mit b€t
y^ilcfop^ie felbß t>otau«« ^ftifdotiiui .bat» iveAtir
Sititxt, 6prac^fciiiiliitgi Slllfrf^umiftiiide mb Sefd^dMir
jeber 5lrt erfobert, 5lud) mu§ man babei, fo t)ie( iirfg»^
lid), auf bicÖueUen felbfi luröcf geben , jebe^ gpflem au^
fic() fdb(i bfttrl(^etlfn, unbftcb; bet'm aKangel feUj^er £2uelr
Im, mir ktmtlmM^ iitU^i,tU^t iStoOin^^
ttnb fiberbaiif>e bibutfam , ttnfxurteitfi^ tinb ivabrbeMIMctt^
fomobl bei ber 3luffuc()ua9 ali^ fötmif^^ilua^ pf^ilof^pWflttt
6^ joMsti de Scriptotiboi WfloHte PhüoßplitcM Xibri IV; }iiw'
tifT/ 6L }i ff. ^ (Draoff «t J|^<^Kbbg4 ^er fUciMr. bfr #tWii mi >
bcr 9bflof0fbil} ffrliinac«^ 79$. — okkümis lavktii de Vi-. /
tU Fhildiophoram Ubri X» ex *ed« mbibomii et menagu} Ainft»[4
s Voll. 4. stamley's Hiftory of Ptdlofophy ; Lond. 7oi«<*
'4. lottinifd) Mi (DUarinff Lipf. 711« 9 Voll. f. -f- n^vonit
Hiftork Cririct Philofoplitae; Lipf. 74t - 67. ( Voll. 4. EjusJL
Inftimdones htft: philofoph. Lipf. 7$6. S. — ^iVd)tn9*e ®rimb#
fAiHe eiiiefi ©tf*i(6te b« <PbiUfrp!)ie; 55erL 77«. 74- a S5be. «.
^ 0ttvliti^* 9bfif ber B^W^bu t>it ))()liofppbie; Ztipu 7S<«
meineve'i. ift'iittbrifi bfi (Ster^tci&te ber ^e(tn)et<bett; £em99,
789 8 — JCberb^r^V Sfllgemeine ©efc^icbte b«r <Pl)ilofepi)if j
flte3lu|(. J&aHc/ 79^^- 8. SCu^juge, e.b. 795.8.— ^ieöemann'»
(Btift ber fpefutatioen ?JbiIcfoi>ble; »Oiarburg, 791 — 97. 7 ^be. 8.
— »u{)le'e 0ßfc6ict)tc bcö pbilo'opbirenben racnfcftlicfieit S?etftt«^
b8<i 21). U 2em90/ 79? 8. Jjcff. £el)rbuc6 ber ©cfc^i'itc ber
Wtofopbie tt«b ber £iteratur Derfelbe« ; 06«. 79<^ — 804. 8 55be.
• 8» — ^cnnemann'» ©cfcbicbte ber ^Jbilofopbte ; £ei>j. 798 — 807.
bU ic^ 6 55be. 8. — HUtoirc Comparte dei Syftemes de Philo,
fophie» rehtivcment aux Principes des connaiflances huinaines,
par DEGERAKDo; rar. 804. 5 \oli. g. Ucberf. mit 5(nmerf. toR
rcnncmanti; «Olatburg, 80^. 3 ?it)e. 8. — Gocfjer'e ©runbrlff
ber eefcbicbte ber pf)t(pf. evlmc/ m b«« ««Iteibei bi# «»f
. 3^9(1 9)iiui<bett# loa. 8.
Digitized by Google
U4 s^timm^
3n Mr ^(^{(^te ber ^^Mofop^te (»erben j^oci^ nic^f
Mof biejenigen Gdbitffale unb SJerinberuttden ertd^Ct unb
>«Vf#f ml4|e tiefe fiBifettfc^aft in Vs^ttx Tpflemaiifid^eir
(enn, cffa^reii (iat; fonbeni aud^ aOe fM^re onb A>fterf
eiti|e(ne 93eßrebiitigeti be^ menfc^üc^en @eifle^, aOgemetne
fSerntmfma^r^eiten jeber ^rt auf^ufiitben^ unb bie erfleit
Otdnbe üoti bm S^egriffc« ttnb föefe^en ber iSernunft unb
Jkr Srei^ in erfvrfi^ 6i«^berci)r4ii(t fl(|^ alfo nic^
Mf Me y^Hofop^le alleto, foalfihi etflrectt fld^ «tif beti
^aniett ®an0 aOe^ f^^Uofbp^lfd^en SDenfen^^ unb aOe merf#
toArbige aeugerüngett unb Serdnberungen beffeiben* 93ef
ier\|iii0r^eit Darftetiuig ber Gyfienie felb(i mftifeti Me
Atttleii ttaUfre otttegebe«, ber Oefd betOdti^'
ie«^ unb ber rfctiHdfie @e(hl^f#pun(e^ tvorau^ man {u
ieure^eileu IsfiX, erörtert, ba^ €ident(^ilmtt4e au^^
se)eicf)netf unb^ fo biet ml^W^, bad 88a^ to« beut
Seirilie» ttfMNrt t^erbett» . Stuc^ barf mm Me J^inbemiiTe
tm».e^tMMlgftitfetelfebe« p^aoro{>(fr4)en fe^rdebdube«
ttit^t fiberfe^en, unb eben fo toenis ben Smfi^ttg beffelbeu
io «fi(b<gett unf^rkfita^ ^ , v
Cf* OAHVii Difll de ftcione fcribendt hiftoriam philofophiie;
LipC 7^t. 4 — Ketnbolb dicr be» t]3e0rtf ber €kf(bl(btf ber
f»fof ble/ in jAUebom'e t5citr<ge8 |ir eercbt(<)te ber ^btfofopbt^
- 6t I. 6. I — (Poeg Q(bb. Aber bcit ^egrif t>er ®ef(b(4u ber
' ^\^\%Wc^t\ Crftugta, 794. t — (^robmann^ über eben DtefeK
V tgegrif: ©itteubcrg, 797. t — ÄÄflebom'e ipUa 10 einer 0e/
fc^id^tc ber ybüofei^bie/ Im 4teti 6t f. ^eltrd^e. — Unb ant
' «ttlfÄbrIkblieQ bte ^xdtxxMi^ \t CeniteitMnn't Gercbic^te ber
' 9bH^o9bie/ 05. 1. ocicbe bte %bc»sie« (Kitbtbeleiie «ab tttn .
MMf biefer «ejclfc^ eit^
9Bfe In |eber ®efitU^i fo mug auc^ bi btefer^ b{e
Si^itfblgt ber (krAibemiieif |ttr 6niitMa|f ftieneit^ itttft
Mfifbim billSm fl^ Nm Mr terfi^iebiieii fomeii auc^
llcr «it»eiibea# toeb^ jeber 0ef4i4^^^i^ Sßtffcnfc^afrett
^ ^ gigcn
Digitized by
grgfS^n ttJerbcn Finnen» €ntweber xoixb bai ©anjc, nad)
getriiTen ^aup(epocf)en, fi;iid)roni)nf(^> bearbdtee, unb man
verfolgt ten Urfprung unb Sorfgan^ ber p^Kofop^ifc^eit
Se^rmemungen unb @d)ulen/ mit et\)noQtapf)ifd^tv ^infid^t,
ober man mad)t bie ifenntnig ber fe6en^um(Idnbe unb
fd)rift(]caerifd)en 5Q3erfe |um ^aupfjttyecfe. Dieß Je$(ere
»dre jeboc^ nic()t eigentliche ©efd}id)te ber ^^ilofop^fe,
fonbern ber pf)ilo(bpl)ifc^en giterafur. SCm frud)tbar(?eii
unb lcl;rreichf?en aber toivb bie SSereinigung oder biefer ®e^
pd)fi3pimffe, bon benen bie (Enfttjicfelung unb ber ©rufen*
gang beö p^tlorop{)ifd)en Senfen^ bad bepnnbige gemeine
fd)aftlid)e iHugcnmerf bleibt» — Die er(!en ©runbjflge bie#
jfer @efd)id}re tPoQen tDir ^ier mit ettva^ gr5gerer, al^
bi^^eriger/ Umfidnblii^feit entn^erfen»
^d)cn bei ben f^il^ef!en 3}6(fem bti SKtert^unrt fin^
ben fleh einzelne Spuren p5i(Dfop^ifd)en tRac^benfen^, befi*
fen bornebm|?e @egen({dnbe @ott; ^e(t unb Statur woß
ten« £)tere bleiben jebod) nur {erflrcute/ unb mel(len^ {r#
rige ober bod) mangelhafte ^enntntfTe, o(|ne fofiemarifc^ett
3ufammen^ang; unb toir fenneu fte faji blo8 aud fpiterer
tleberlieferung. sRerftoflrbig ftnb aber bie ^achr<(!)ren noc^
immer, bie un^ t>on ber frfi^en ®eid^eit biefer fB^lfet/
befonber« ber J^ebrder, €^a(bder, Werfer, Sraber^ ^egpp#
fer, 3ttbier, ©inefen, ^pbinljfer, ©cpt^eh unb gelten,
übrig finb* SRur baburc^ , bag mir biefe iRattdc^ten gr
fentt^eitö mittelbar, Dornf^mlic^ burct) bie ©riechen un5
Siimer erhalten ^aben , ^at ft4 In biefelben fe^ t>lel 9Rif#
terfianbne^ unb ^abel^afted eingemifc^r« t
0. BURNETZ Archacolo^iae Philofophicae, C Doctrxnae anriqutc
de rerum originibus, Libri II« Lond. 74t. f. — Uletner«*0
ftcb Über bie S(elt0ion<0crc$i(bte bec 4lte|leit tOMFer» 05tl 77;« 4*
— BAiLLT, Lcccres Air l'Ori^ne des Scieoces et für ctUc de»
P«uplcs de TAfie; Par, 777. 8. Ueberf. teiw, 77t. $•
fSenti ttttn gleich bie V^tlofDp^it iel bett ©decken
Digitized by
Jöriffct m^nitt
nic^f juerfl tntflanb, fonbcrti Diele einjelne p^Hofop5ifd)e
S&egnffe unb fc^rcn Don anbern 93ölfern i^nen mitgef^ctlt
iinb iu.qefi5t)rt n>urben; fo gob i^r bod) feine Station be^
9i(tertbum^ eine fo Dielfad)e unb DoHfommene ^u^bilbung,
M bie 9riecl)ird)e» Son biefer erftfelt pe and), mit i{>ren
nmiien ötfciplinen, juerft bie n>ij]cnfcf)afflicpe ©e|?alN
Slnfdni^Iid) baire bie 9Belttt)ci^beit in ^ried)enlanb faft gauj
einen oid)trif*en S&arafter; i()re £e5rfd$e waren mit nit>^
t^ifd)en Sid/tungen Dern^ebt, unb in alle()orifd)e^ ©emanb
DerbiSüt Sie^ n>ar Dorne^mlic^ in ber 5p()ilorcp^ie bc^
ßrpl)CU^ ber gaU. JP)ernad) »urbe fie ^auptfdd)(ic^) auf
^olitif unb ©ejeggebung ongewanbt» S^)**^ fpefulafiüen
llnterrud)un9en aber waten Dorne()m(ic() auf X^eo^onie,
^o^modonie unb Staturle^re d^tric^tet*
GriecK^enlanb^ erde fPl^ilofop^eU/ ober £ebett unb ^r^ümz M
(Drpbcue, pbercc^öce, Cb^Icd unb pvtljagorae, »on ^rn.
CicDem^nnj £eipi 780. — SJcrgf tneinciß'e ©efc^ic^te
Urfpruna«/ gortgaagea unb SJerfoÜl ber SGßijTenfc^aften in ©rie*
cbenlanb unb ^m-, £emgO/ 781. 2 ^^be. 8.
- 3« ^^'^ Söfg^ entffanben In ®r(ed)cnfanb, burd^SSer^
fc^lebenbeit ber et)(lemt, mehrere pl)iIofopbtf'd&^ ©d^ukn
öber ©eftett; »©runter bie lonifc&e, ppt^rtflorifc^e unD
^Uatifc^c bie erpen »arem SBeit me^r Ülu^m, 2Jerbteu(l
unb 93erbreituA0 aber erhielt bie ^c^ule bed ^oFratc^r
Von weic^^er bie cprcnaifi^e, elifd|)e unb cretrifcl)e/ mc#
garifd)e, ci)ntfd)e, plafonifc^c, pcripatctifc^e unb IToiTd^e
abflammten» Qiufierbem aber enfflanben auc^ npd> bie ©ef^
fen ber neuem ^Uatifer, ier Ö^pifurer, unb ber
ifeonifer ober ^feptiEcr gji<le biefer ©(*ulen fanbeti
atic^ bei ben £K6mern Slnl^dnger; unb auc^ ber SJerbinbun^
me^reter ent(!anben in btv golge neue p()ilofopbifd)e ©p^
fleme, Dorne6mlic<> bad ncuplqtanifcfee unb eflettifc()f*
^in «öeneid^nif ber p?)tlofopbiW<» ^M(n ber 0rie(6en/ tifld^
ber 3«itfol\je/ f. in mckh C^mcntani« de Literis cc Auctori-
i bu$ Graeciiitque Latinis . P. ^ Scct;i. (Lipf. 789; 8.) P. 3? —
Digitized by Google
• • • . I . %
• ' tiib tö' ««nre>m(liti {«(eßt« ^er «Iren $i;iiofo))i;eli*tr (i^iiöTtt
ThcC.Am.' at. T. X, ' ' .1 , • • .
: . • ♦ • ' . 4^<;,, 'r \ ' ' »; \ • -
unb k)or|itf)ri(^ nac^ vlUxMixm in ^t^DpUn f wo eine
liffä^mee 6c^I« mimM^r Der ®^(e^rr<imfett
tiJeifere'5or^fd>i3lrt<r>- mb toM man bavin baö 35ef?e alter
|>Öi(ofüp&ifd)cn"@d)hfeit au^<jemd&l( ttnb vereint ^abm
ftoubUv nannte maa fte bie cfie^ifct^e. 3(uf btefem fS^egi
ItfItrDcti aii4 NiT' Damhusen ^»ttifiilio @ele^i«ir fffiiofdß
bie befannten brei ©effen ber ^^arifaer, Sffäec unb ©ab^
bucder, bte a6er boä) nuf^t SieH^fon^fefren waren* gild^r
brnge ^ernac^ entflanb bie, fe^ .»nefaentlk^ fo fitianiitfi
Uttb nic^e eiftor lelbuterti (SnefM Apie^jreii^f^.ltlOI^4n«
Difd^e ^^iiofop^te einiger Skd^etn&ätev , ber @nofiifer unb
SReupIatontfer/ n>onn man ^alb berflanbene unb DorgeSH^
dj^e uraUe m0rden((!nbifd)e ^pt^en mit ben p(atenif(()en SIU /
(fgorfeen itnb pfttloföp^ifid^eii 2>i(l^tiii9eii Darnebte«
.* C HETNir Progr. de Genio Seculi Ptolemseorum , tit feitte»
Opufcc. Acadd. Vol. I. p. yC, — olearii Diff. de Sjßcta Eclcc-
«. cica, in feiner (acetn. Ueberfe^nd t}oit emttleye Hill. PhiioC
T. II. p. 120S' — MosHEMii Comin, de turbata per r^cent^ores
Platonicos ecdefia, in cudworthi Syft. Intell. — Hiftoire Criti-
que de rEclecticisme , ou des nouveaux Platoniciens par mals-
TiLtE ; Par. 766. 2 Voll. 12. — iTlcincrö'e ^Beitrag iur ©efc^i'd^te
ber !DenFart ber erden 3a6rbunbertf nacb d. 6. tn .iiniden
Irac^tunsen ibit bie «J^euplatonirc&e ^pl^ilofopbie; Mpi 7t2: «.
5&aebpm . ibt$ bie 9leiif laton* 9bi(«f* »n f« ^eit^^eA/ et
• 6» ja • ' • * ' ' ' ^
• *
S$et bm URhmm tt^tU bit W^ofop^it, wU btP
W9»fäHift«ii Mtt^wtf ttft in Ui^ UatiM itßfn ^»ivi^
Digitized by
n8 ©ritt« Slbfc^nirf-
innbttttn ^et freie« SBetfajfuns eine ^&nill^t Slufna^me^
mb t?or|ä0lid) trugen l^re griecftifd^en gel^jäge baju bef,
f!e mit ben 6(()uleti unb £e&rfd§eiT ber beru^mteflen ^3^1^
iofop^en 6efannt machen« ^S^lxn entf!anben auc^ in 9iottt
(juftge iUn^dnger btefer @cf)ulen/ t)orne()tnlic^ ber iTolfd)en^
epKurifc^en unb afabemifd^eu/ unb treffliche p&iiDfop^ifd)e^
@d)riftf!e0er^ in beren SBerfen gemeinigfic^ bie geiec^ifd^ett
6p(!eme jum ©runbe lagen, ober nd^er erörtert »urbenv •
3ubiefen gegärten bDrne&m»dS>2ufretiu*/ Si'cero, ©cncFa,
t)er dltere ^Itniu!^, apuleju*/ unb ber Siaifn Slnfonin.
£)iere fomo^I, al^ anbere fKim^t, bie ftd^ mit ber $^i[o^
fop&ie Sefd^dfrigten, befannten ftd) genji^nlid) einer grie^
c^ifc^en @d)ule t)orju9^n>eire, ober fuc^ten bie fe^rfd^e
mehrerer mit einanber {u berbinben^ SIm meiften aber er#
(ie(t in ben erflen ^a^r^unberten nach @« bie ppt^ago^
tifd)e unb platonifd^e, unb eine au^ Reiben jufammengetr
ffgte ^^^itofbphie bie Dber^anb«
ttebcr bie pbitofopbif*«« ^cbriftflctter bct Mmtx mb ibre 2öetr
fe f. b«< ^anbbud) ^cr flafi; S^ittcvamv, €>. 305 ff. — paoa-
»INI oAuoxNTii de Philofophiae tpud Romanos initio et pro-
grefTu Volumen; Pifis, %. — blessioii Difl*. de origine
plulofophiae ap. Romanos; Argent. 770. 4. — ^ieb« gCbSft ftUtJ :
M. T. cicsKONis Hifloria Philofophiae Antiquae, ex omnibus ü-
lius Tcriptis collecct et tmpHficatt t v. oeduCe; Berel. 781.
bcfenbeti C ff. — MEmxnt, Oratio de Philofophu Cicero-
■ uts, ejusque in univerfam philofophiam meritisj IQ f. 9tXM* PbW*
SIm ^ertfchenbflen würbe bai . fc^on ermd^nte effcFfi*
. fd^e ober ncuplatonifc^e (St)flm, tvorin man mit nid)t
thigem $(uftoanbe ton @charfftnn bie toiberftnnigfien SDinge
bntö) aDegorifdlie 2)eutun9 |u t)ereiniden fuc^te, unb »el^
d^t€ man auch ^er immer .june^menben Cerbreitung btS
^m^ntbmi tnt^tm im* ammouiWunb ^lotinutf
toaren bai^fi bie mntimfttn Ur##^; aud) Cti^en^/^
unb
Digitized by Google
•
öttba/m» Utannun ftcft ba^u. 95ci bm aUen aUt etHtU
ftät Immer ntcf^ ba^ ätmeben ber pittpatmf(l}en ^^UoTop^fe
ml ibr<^ etifterd bed 'jfciftoteM« SIu^ esiflanbeti nun '
t)eirf*febne *nftli*e Wlofopben^ mld)e jene gf5rf(f§e/
Jefonber^ bie nenplatonffcbrn, TelSj? ;;ur SSert^eibl^ung unb •
}ur geleierten $'^banbiung bei ^^rißent^um« aniufl>eiibeil
iud^m^ 3m .@«tiieii ober gertei^ bie Ifi^Pf^p^ti t»fe bfo *
gatiie {iferalur, immer me^r In «^a^me unb SSerfaU^ y
(S5. bie m § 42. an«efühm edjriff »on meliterft'e; tMb bei '
: 95ctfu(6 Uber ben iMifonf^mn^ Oer Mtt^^wim, a. b. Jrani. mH.
' anm. von ü^ffler; Jüüicbou, 79a. «. — R^^Ict'e Wb^ ib^ bfe'
Vbtlofopbie ber erden (bridl. ^Ircbe/ jn f. i5iMiot(. ber i(ir(bejif
t>4ter/ ^b. »VI« — ^fc^, Cteoemann'f 0ei^ ([er, freAiMveii
Vbüof^Mit/ 9- 1* ttttb CeitiienMiin> «eft« b» 9b. f. C
45. '. - •
mi^mb M ^ttt^cämi festen ftcf) ^uerf! bk^tahtt
te beti »e|t§ ber grlecftifd^cn ^büofop^ie, ob glei(<) jur
Erweiterung, ober auc^ nur jur aufrec^^t^aUimg berfefc
hm, mentg beitrugen, ^tiftmi ^ieUm fie fic^ mit an bie
anftoreUfc^eu £e^rfd$e> bie febecft, bei ber immer me^r
«r^rbenben Gproc^rmtbe, äberaO fe^r entpefft unb mig?
Derflanben tourben. (^bm bieg toav in ben 51benbl<Jnberrt
ber Satt, too Untt^ifTen^eit unb ©(ftwdrmerjet ben Unterfu* *
• c^ung^geifl ^unb beffen greifeeit immer mejr terfArie imb
tmeerbritcfle, unb eine dttfietfi bflrftige 6e(e(Kfamfeit mte
Rod) In beti Jttf({ettt i6ren baut, 'me(d)e fid> auf bie
fogcnannten fleben freien S&nfie 6efd}rdnfte, unter benen
bie ^bilofop^ie nic^t begriffen mar. Satl'i bii ©roßen •
fbtm&k^n^^n für bie Stttfeiilcung waren ttcn geringem
folg; eftoa« me(r trugen einige im eilften ^a^r^unbere ge^
troirene gelef^rfc 5ln(laleen i5rer/ immer jebocft tpenig
imrcfmdßiaen, S^ef^roerung bei«
' 6» X9%m^Amvl »ibliotbeea Orient^; Rom. 719—98. 3iVoll,
fol. — »'MsmaBLOT» fiibJiptbe^ue.Oriemflfc ; d U Haye, 777-7$,
. ^ f Voll.. 4. 7«^ « VolL iV *6eutfd;, ^a(le, 78^—90. 4 ^be.
^ «• — rA-VNoii de «Ifebxibüs a-Carolo W, et poll Ca
Digitized by Google
m
roltiin M« in Qccidente inftauraus Liber ; Parif. 67^, %, VBLAKt
Hiftoria Univerütatis Parifienßsi Par. 66^. 6 Voll. fol. — ' 3!lu(^<
f opf 0 ©efc^ic^te M 6((iili Hill €lii((itli|liM|flil is jDcii^(MH
• * •
S(u6 berfonb«r6arcnUntetnegmutt0/ t)a< (ioifd^e, un^
»oriftsüc^ urißotflifc^c ®p#cm in ber aRetap^pfil iw»
SDialfftK auf »e» St^ri^s^if »er c^HUk^ S^i^ie
lutpenbftt^ unb (eibe mit eituuiber tetStobeii, entftanb
«m biefc Seit We fogenamue fcl&o(aflifc()C ^i)i(ofopf)ic*
fBet bec bamatö ^errfc^enbcn Untoiffeti^eit fonnte nun boU
Serminologfeen, Streitfragen unb Spigfinbigf eiten, »elc^e^
»er S^^ologfe e6en fo nac^t^eilig^ atö ber ^^üofop^le^
joerben mu8te* SRut baß man baUi bie aagemeinfi^en Se;»
gtifft Mb erttQbf4$e ber (t^ufaittoeii WOofopW titftt
butd^fot((t)tf* 2>fr ®prer«ii in 5er MfefiidieMrd^en, fe&»
S)erunflaUeren (5prac!)e^ mgrjfilerte jenen Sßad&r^etl nic^t
n)enlg« !Son ben ©eften ber Sc^olajilfer gab bie 92oiOK
TRiBBECHOvn. de DoctOlibus Scholafticis, et corrupta per eos
divinarum humanarumque rerum fcicntia; Jen. 719. S. ^ JA«.
THOMAsii DifT.. de doctoribus Scholafticis; Lipf. 676. 4. — laü-
woir de varia Ariftotclis inacadetnia Parifienfi forcuna; Parif. 66f»
— JDic »orncbmflen ed}oIa(lifer trareii: Pecvu» ^embarMie^
Perm» Commtiiovt 2ilbcrm6 tltaQuue, Cbomae 2Iquina»/
Z>nvibanu9, ^ (5. auc^ über t)ie 6c6o(afftfer UND t^re Xhtolot^
«te, Cramer*6 51b^. im flebettten 3$aiJbe feiner ffortfe^ung be#
a^o0Ucc*'- Cie»eiMiim> e# bes.ft»elttiat. $bi^^^
47*
- S)ttM^ fteit aUmiütfHm UUhm Cifer ffir (a< ©Itu«
Ulm 6er (Sprachen mb Mr «tten Bfimmr/ tereinf ntt
bew 95e(?re5en nac^ Denffreijete unb aufHilrung/ welche«
iit brr $o(ge burcft tie ^ri^f^trc^dit^er^iferiintnpct^me^r
. ' Geleit
Digitized by C(
itMt mb tum J&tH beftitbidt mtbt, flettMlw bfe tAU
Wiofopl)ie immt m0fti mb «an fin« «n, Me m*
Itfifätta ^pfhme nitb bai AbtrttMtnt «nfeficn beö 3ir{<
(fefele* {tt 6eflrf(»eii, f^ed^ anbte Jc^rfiegriffe tieg after*
,t^mn< grdgercr 91nfmerffamff-f ju »iSrMgm, unb aefon«
ker« ma«(*e pIatoBlf(*f, ßoifd)e ««6 (katififK @rimtC{|e
•»fel»«r 1» ernfuerib ©« imtn aOftmeiM» fdtife^
ni»S 0 »«*r»ltttii| »«r BcfTern f Ifbfop^ie Uqu» fid) U*
bt^ nt4 mon*e ^iubnaii^t in btü SBeg, unter anbun
«Ine f«6r Oerrfdjenfcf ^nt^an&UdfUit a» nifftifd^rit, maai#
f*ttt unb fa66ali(iif([^en fQotutt^tm, tut mUm ftlbSl
tiiiilß.MUf^Mpft feiefc« ^dtüUwt ni^it ganj frei waren»
®ct6e(Ter« bot vmmit »aren: P«w »«iii»V%BW
»aceii, Ä«it><»nu», Vanini, 3w*«im» »runa«, «w»«»
. »«rttfe^rettongen t«tut)fflt«r SOldnB« auf b» Scitta ht BStttr«
3« Sfnfana« beö ftebeatt^n ga^r^unber«
btt mit ?>6ilofop^ie eine i^cae «ab bvgttt «egoft» 0»m. .
«n, Me SOaeiubitre wob «Rroaemie forafdltigfr ju be*
tfbtUm, litt ©wnbfaöe jn bntd)tfgen, unb biefe me^r
«Hf S5eoba(<>fun(|en , o<ö n>infi5^r(ic()e ^ppbf^efen bauen*
^icju fyatte in €nglanb ber groge ^10«} ißucon «oriiM
fl«6«6nt» Äief. «ffa^njtoee^ fea(()(e
iRan. .^Ibt^.te on^ $^elfe jb«r «iitn)(itS6ei( ; t>ov»
ut^mlid) ttat ff ^ttemti, btv in bn <hef,<inblans We«
(tt «IGi|Tnif(*aft ein« ganj neue Saufba^n iJffnete, unb bur(fr
8ro6tntt>eiiö f^^arfftmiige SmeifeJ ktm Ua(cefu(^Hnfl««fM-tit|#
aemeio ermunttrtt lyib brtfbte. 6mm^ in «(# auger
|rtt«frei<^ f«,6 fefti Q^fUm »tele an&dn^er, wel((,eö na(«>
t^ mamanqt weiter au^fil5rfe unb erweiterte. Qttub
^PI'IOW , einer ber frf^arfpnnigden Mpft bti «ortam
Sa&r^unbcit« , bcfannfe pc(> Wenigfien« ottfdngttci) )tt btm*
ftlben. Unter ben-iKeijnetB bie/el ^Pll«»« war ©aficnDi
Digitized by Google
,32 I)ri{fet 9(bfd)nifN
lieber öeb?t«« «l^ertienf« Dot). Äepplct'ö/ Befoitbßti um
tie adronomu} ^« Smbc'ö, (Balilei's, o.a.m. — tr.
SACoN's Works, wich his Life, by mallft; Lond. 740, 4 Voll.
foL Analyfe de la Philorophit du Chincelicr Fraufois B.icou ,
ftvcc fa Vie -, Leyde. 7J6. % Voll. g. ubcrf. ©OB Uliid), 55crl.
ygo^ — La Vie de Mr. des cartks , par baillet; Par. ^90.
4. 1 cARTEsii Opera; Amft. «9». 9 Voll. 4. malebranche.
de U Recherche de U Veritü; Par. 688. aVoll. 1». ubcrf. mit
S(nm. f?a\lt, 776. 4 ^tC. «. - La Vie de oassendi par le
P. BouoERELi Par. 7;7. — oissendi Opera} Florent. 727.
6 Voll. fol. — Abrege de la Philofophie de oassendi, ptr rcR-
hier; Lyon, <5l4. 7 Voll. 12. - La Vic de sfinoza, par cole-
Äus , ä la Haye, 70^. 8. Rebell 25enc5. epino5« »on pi^ihpfon ;
«Braunf*mcia/ 790. 8. - Dafobi, übet bic £ebre Ui epinosa
!5r««Iau, 78f. 8. u. fl m. - «Dergl ^uUeborn'fl iBcrfucb «inet
tleb«rf(cbt b?r neuejlen €ntbccfungen in &cr qJbilcfoPbie/ in 1.-
49*
tftt 3af)r^wnbcre fe&r t)uU 3«
tvifrenfc^)aftlt* bearbeitetfti Slatur ? unb aJÄIfettec^te IcgU
^ugo ©tofiu* ben erffeit @runb , unb mv bariii w^tf
ölucfllc^/er, ali ber fon(! fe&r öcle{)rtf Snalänber ©eltxh.
aSUI «parabo^:f6, aber 60* and^ e^arfpnnfge«, ^a«e*
i)aö moralifc^e unb poHfifd^e ©pffem be^ ^\)Omai ^ob-
Ut; unb gab bcti genauem Unter Mungen unb &f
»efterurtöett be^ Sßafurrec^t^ bmd) ^fenDotf ©eleaen^f
^dt Ser €ifer f&v bic iUamrfunbe wötb immer mef;r
lielebf, unb berei^erU biefe 5Bi|Tenf*af( mit ben »l*tig^
f en entbedungem Unter ben »lelen p^ilofop^tfc^en Äop^
fen, bie fi* in ber testen J&dlfte be« fiebenje^nten
Junbert« au«jel*neten, waren ^flemton , «ocfe unb^-öapic
Die ber4&mfe(?en* 3« Deutf(*lanb mad^te fi* WWtian
^f)oma[\\x$ um aSerbreirung be^ ^eartn ©enfend fr^c
verbient» ; . .
e. La Vie de CRorrüf, tvecPHiftoire dc^sOuvrages; Amll*7ft.
d Voll. 13. uberf. £ei>|. 7^^ - ^ J^r« l^atuvae
«t Gentium LibriVlIl. cx «d, wuicovn; rrf;ctLtpi:744.*V0U.4.
Digitized by Googl
-IPoBBES, de Cive; Amft* 6^, la. Yita« Carolopolf»
^ ^la. 4. — PUftNponr^ de Officio Homims et Civis , ex «d.
' *B AivDE YR Ac ; Atuft. 71?. S. — KEWTONi PhTlofophiae Na-
turalis Principia Mathcmatica; Cambr. 715. 4. newtoni Opera;
Lond. 779 -8J. S Voll. 4. A View of newton's Philofophy, by . •
pimbeivton; Lond. 726. 4. — i.ocke*s Works; Lond. 722»
j Voll. fol. — La Vie de Mr. bayle, par desmaizeaux; ä U
^- ; Hayc,7?3. 2V0U. h. — ^onuifiuö Zt\>mi io 64?1^^*&'»
• . •*•.., . .
i . so* *
Daburc^^ ta§ bie ^(yUofop^fe mit tcr SRaf^maHl
iit eine genauere sSerHnbung getcac^t mt, würben bie -
^iMritte betber siOiifenM^aftea immer fct)neaer unb gldn;^
ipNr. »nk fMl leine» tmt.aOfn neuem ^^tlofopl^en t>et#
Ninifeii leibe «iffenrc^afteit in biefir StAdfict^C fo M^t, al«
bem örojen, m befaffenben iiibwH}, ber ^d^ um (le un»
(ier6U(fte^ SJerbienjl erwarb, unb bie weitldufti^ff^
famfelt mit bem feieenflen jiefftan ijereiute. 5luf feine £e&r#
fa(;e drAnbetf fid^ bie jib^äi mit vielem €(dent(^ämli4)eti
(eretc^ette ^'^ilofop^ie; loric^e C^tiilian 92Bolf mil fi
flrogem Seifatt in Seutfd}(anb le^te, unb bie« in ber m
fttn J&dlfte be* aegcnwdrtigen Sobr^untert^ fo ja^Irefc^e
ä)iri()fols<r er^elt« 36m Derbanft man einen fpfiematirc^
{mbneM^^onb bo^cf faglic^enV'ftiprtrag ber f3mml#
liefen p6i(orot>(^irc^en £>ifcip(inen; atft<^ ^ae tt bnr«| Cin»
fa^rung beutfdtier Äunflwärtec'unfre p&ilofop^ifc^e ®pra#
dbe anfe^nUc^ hmid)txu Unter benen, bie pc^ |u bicfer
S^Uofopfiie betanntett; unb fle in i^ren Schriften jum
runbe (egten, (aben m %&*^a\xmmt^f ffUimOß
xui, Zmbntf ^\x\iw unb MOd^fo^n m meiern
att4(e|ei(^nel« . /
• . Ofiims de iBiBNiTz, par Mt* pviuvt; Genevt, 7^!«.^ Volt»
V 4. Oeuvre^ Philofophiques de iBiski^» publikes ffW AAiP^y
.Amft. 76^ 4- ilut>ovtd, (Scfc^iAte ber 4eibttieif4en VbS^r^M
jjVjjKe; feipiiö:757. * 55be. — tieff. entwurf fi«fr mD|NM.
,fcef*ltjte Der toMftfd^cn iPbitofopMc; a«bfc fieipiig/ 73t. jJ.
V'. ibr* p. n3clf'i>. £ebeB, in 25üfd)ing*ß «eitrigen m UfunHff
*'.,'/Äicbte betttW« Mmnu ^Kl ^aam^mm'» £«l>eii«^fr4rei*
* ' 3 3 bwf
Digitized by Google
' Butte »ölt €^e»l^Ä« 7ibbt in f. ec^riften, 55- IV. snjf. —
<$ir;ci a» (ßUm ^ulser.^eii ffieltioeir«Q> ^iatchbttr/
MeBerJattpf finb bie 55erb{en(Te ber <p^i(ofop6en bc^ '
€nd(4nber un5 Srati|ofett, fe()r er()ebltcf) utt^ maDiitcfofat^
ti9« ffiorifi^uft ifl da^ gelb ber Q^^ba^fims *
rttti^ uti^emetn imfHnt f»oxbtn; ber ^folori^e bie#^
fer ^Öiffenfc^aft f)ittQe^?n ei()iclt rattiber betrdd)tltd)f i5e#
rclc^erungf it , |u bcr mprftvurbigcn iÄei>oluticn unb
Kefonn^ toelct^e bie |))^tlpfopbte tttinit ber fein/len tttib
Mnlg^berg, öetbdnfe« ^at* ©eine .*tifif Der telfieti
^ei'tiuntt unb feine nad)^ertgcn ©ct)riften maAen fomo^l
In ber ®efd}\<t)te, ai^ in bcr ganjen a^nblungJ&art bif#
fer aBtfffnWoft eine benftt^firbigc €podS|e, .^fluftwiif .
- ble r^sfitdtmee f rittfdS^e ^Mlofopbfe, h\t iwmtti *er ffn^rV
rtfAwunb bo3maf!fc()en ba« «Rlteel ()dlf, unb ble ©riiu ^;
be oller grfenntnig einer f(^)4rfern «prfifuna untermtift
£)urc^ f!e. i(i ber Slnt^teü be6 ntcnfAIicgeti'^errennliiifber«
m^den« D/m ^em %äa>m 6€t e^ttnUntie bü «rMiti'M«
ititb SDenfeh* filWrfer cjefonbere; ou^ biöri ffiefen M'&iet
mii^t felb(! pnb bie ©rdnjen unfer^ ?QB«ffen^/ tinb '!#
©runbfd$e unfer« Senfenö, •£ranDelnd unb Jg)o(fen^
* «elelf ef itnb cnttbideU. .©ettti au« bie |>r^ftlf*ti^{>aoj ^
|>ftie ifi ein bsriagU^er ®edett|Tanb b(e(Vri!H^f get^«
imb ^at babttrd^, bdg fle ben «D^ingeln ber t^eorertf^ö
burc^ i^re S^ele^runc^ unb (fdrfere Ueberjeu^ung uon bW
toictitidfien S^c^eitea abftUfi/ line- ti;ue^|&dtbe, er^altetr}
ig. Äcinbolb'd S(6i^. ibtt hai hiiWm ecSicTfal ber ÄanttfeSe«*^'
y^WoMk, im ^Ceutfcbcn mcrFur, Sfpr», 178^ SDcff. SlBg.^ •
, . ©efcOic^te ber Slcforniötioit ^er ^bifofopl^te, eBcntüfelbj!/ 3u(. ^
1789. ^ Ueeb/ über :Rft]u'6 SJerMcnfle itm baß ^nterciTe' bet
- V rti(ofop()trenben «Dcrttuitft; granff. 8. — ^aitc'ä Ue^ef •
"^'j Mn iieö Äan(ir*en ©tjflcrtt«/ Äfttb f. tbeeret. praft $bei!e/Jit f*'
Uei^erfic^t bei uon(e!;mßea, ^Prlndii^ ber ©imnlrbre/ c^reisiau/ ^
Digitized by Google
5^9«. 8.) ff. Äcnt'e Mtif bcr xtim ??«ltimft;
5re,2(uf[. £ci>5. 799. 8. ^m'^nmzU'mv übrigen e^riftert, f. in
meufcl*« <0d. Ccutfd^ranö/ in (Drtloff'e^>anlr&uc§ebcr£itera<
lur Der Vbiiefop^ie, @. «34 — 6d)ui^'» erlÄuterunge« äber
ÄantV itritif tcp Ulm ^mmfty Sthni^ib. 7iS. S. t)efr.
tpröfuna Äantifc^en Äritil tct rciitc« Vernunft; cbewbaf. 789.
92. 2 ^bc. 8. — C. C. iC. 9ci)mib'0 ©örtcrbucft |um Uid)Uxn
©ebraucfee bcr Äantifc^en <5d>nfteH; 4t< 5^««/ 799. 8. —
mtUin'6 €nct)flopdDtfc^«ö t»6mrl>ac6 ber ftitifc^e« ^JJilofopljici
3üa(*au unb £eipitg/ 791^—804; 6 ?5be. g. ieber in 2 Slbt()ei#
lungen. 2)c(T. Äunfirpcac^e ber fritifc&cn SbilofcpMe, ober ©amm#
(ung berÄunfiwörtcc bcrfelben; ebenbaf. 798. 8. €ine ter tt*
WWtw (0cgenfcf)riftcn wiber ben fpefulatbcn Jtf^eil ber ftitc<
fd)cn q)biIofop!)ie id; (B. e<t>ul3e'i Äritlf b« ttcomff*t«
^l)nofopVi^; ^»amburg/ 802. 2 Q5be» t.
V
< . 1 •
*
f t
r
Digitized by
tßimnfmmmt Ufdtifüm M mit Q3eanffitu
iDiefe fiiib «Sir In ^infl^t i^rct Cntite^ung ttiib«9cf<^
fen^elt ton {miefac^er ^tt: enttoebet Surammenfaffundeit
mehrerer aM !D?er[ma(e Don bm Serflanbe ^ebacftter 9}or#
fteUunsett, o^ir t>ermtteelft Der ainf4auUct^teit unb 9)(tn^
Ittdkic^ fm im f&erfbmbe altf aadmefn tmbiiM(iimb(g
tvtannU 3ene fanti man Diffutiii^c, btefe fon)lruitte f&tß
griffe nenrien. €tnen S^egrif fonflraitcOf ^elgt a(fo^ ebieit
cit^elnni etguifianb/ f(Niter ltiir4«tttt«B n^d^0 ^Ibfl
f»<tid gem^f ifi, onb f^n in SXaum unb 3eit barßeOetr«.
J^tetin liegt a[ro ber ^auptuntetr(t)ieb ber auf bte leitete
S(rt emfle^enben matt^ematifc^en €rrennmi$ bon ber auf
Me erdire 8Beife rriiiigleii P^Uofop^en« S>iff^ tfßglA^,
Ut M Affinbrc tat SHrgemeiiiiti ; . im bot aO^eii^ fit
Im aSef^nbertu «i* >
ۥ bierdd? ttiuMibaA iiiclUii't^ itKtHK^H^. flOiHerbtu^
Seite attfc^attn^^e £)arfleaund^ar( ber SJernunfterfennt^
iif fiiiM liitr M tuten i&egritfeit (Statt/ »elc^e fic^ auf
L-Q. I» 6» 114*
Digitized by Google
©t6§en Oejieöen; unb ber ^nSc^rif ber (ie befreffenbeit
2Ga^rf)eUcn/ fo fern fie (tt SSaum unb '^zit btülmmbav
finb, ^eige ?Kqtf)cnuUiBober©r&genlc[)re* Untet ©roge
fiber&aupt a6cr \>tvfti\)t man mi) ^üUfS (StHarung, bic
Innere,. ciöent^umUdje SSejllmmund eincö Sintje^/ burc^
toM)c bie SSerbinbung be^ ©le(rf)arfigen erjcngt tvirb* Sie
IRamen S)latf)crt* ober S)latl)ematiE, tt>erd)e überhaupt
»ffienfc^aftKc^en Unterric^it anbeufen, fdjcint mött blefer
9Bi|Tenfd)aff ttjegen ber t?orjfiglld)ett ©ctvlg^eit unb 95e*
»eiöfraf( i^rer ^Ba^r^elten ertf)eilt ju ^aben* ©ie ie\)vt
tu SÖefiimmung, SÖered^nung unb ^uömeffung berSrigen,
i^re Sergletdjung, Iftr ^e^enfeitlge^ Ser^dltnig; l^re ©c^d*
$un9 unb l{>ren gufammen^ana, unb bie Slupibuus unbe^
fannter aud befannten (Siggen«
Itttt einer mati^ematifd^en ^ib(icdrapl)le Dsrmcbrtc unb nm^xhiu
tttatfteniatifcOcii «©ijTenfcOaften, .i^ret ©efc^ic^te unb £it<ratur5
3* ,
©et reine t8etf?anbc^6e0rtf bött ber®r6g^ tvirb burrf)
tie SordeHung einer forefc^reifenben Sßleber^otunö Don Sinj?
Jetten Derftnnlic^t» ®e»6^nlic^ erfldrte man fonfl bie ©r6^
ge burct) ba^/ wobei eine SJorftetlund bed 9);e^rern ober
^inbern Statt ^at, ober mi ftc^ in dleid)attide S:r)ci(e
jerlegen lagt* ©inb tie Steile mit einanber im wivfüc^en
3ufammcn()anöe, fo iff bie ©läge au^gebe&nf unb färper?
Hc(^; finb (ie ^Indecjcn nur 3leid;artl3, nur in ber SSovflel^
lun() beifammen, unb man ftegt auf igre ^enge, fo ent^
(le^t ber ^egrif ber SJiel^eit, ober einer ja&I* UcbrigcnÄ,
lagt fic^ bie ©röge entmeber gan^ für fid), öugcr ftcn
Äivpern, unb ton i^rm übrigen (Figenf^aftcn abgefonberf^^
betrod}ten; ober mit biefen in SSerblnbiing, unb in bca
Sinken felbfl bepnblic^, 3ene^ ^eigt bic reine, bfgfeiS bie
angcmauDtC ©räge* Uab (hierauf ö«^iinbet pc^ i>ie jctvt^&ii*
3 5
Digitized by
feine vbtt ^ifit^tu, mb tu (te angemanDte, i>otime(cl^er
' finfge tilMl bie gemifdl^fe mUtfi^Mtü^ t»oriit nk^^t bttr(^#
9» ber teilten SRae^emat»/ t9e((^e fid^ 6bf mtt ber
«6flcatott ®ri§e, tn fittten tttib S^^&I^"/ bffd)aftl9t^ rec^^^
ttee man: Die Slrif^metif, Die aigebca, Die ©eoimttie
ntiD ^tidonomeme* unter Der angmanbren asat^emo^
lt( (iitb «Irrere einzelne SBifienfc^feeit begriffen/ mii)t
tttott <tt blowe^ntfd^m/ opti\d)m nnb afrponomifc&en
.eint^ellert fann^ 3tt Den etjlern schärt: ble eigentliche
SOH^^omf, S)!>namiC itnb .etatiE v ^9fin)69iMtt}if/
^ijbrojlafif «ttb 4)9Drauli!/ mitu ^ttommky^^
,.b.er jtoeite« Ätoffe: Die Cpf», ©ioptcif, ^atopttif/
tmb ^erfpefilD. aflrenomifd^e Difdplinen enblid) (inb:
bie Stficonomiei bie maiftenrnfifc^e ^(^^onologie unD (Seo«*
' gtapoie, Ue 9iatitit, u»b bie @mmQni& Stoc^ 0e^6#.
' ttn {tt Der anoetDanDtett/ ober, tt^enn man toiU, {ur
wifc^fen gRatbematiT: ble burgetlicf^e S5aufun|lf »el*e •
ten ^aifetbau Uib &d)i^iba\X mit unter ftcb begreift;
Mb bie flmiaiAett ^mj9<»tieai((|aften bfr $altif# ^
SttiOerie unD ^rtififation« . .
' »erirt.' a5Äf*'» «eoflo^ e. 31. ff. - Äwi^e €»e>n#^
t^. 1. 6. 100»
f '
•■ •■• 5.
3in@«t|«it üt fritfie «tt ixt p^ünfttWi^i*» i&(»(Uact *<'
»a« €ifl(nf^am(i4ie, »ag man ^fiatunset) unb fflrfk^
■ , ' . flate
Digitized by Google
. ^iatf)mmd)^ ^ijTcnfd^affcm 139
ftare (3^nm^fa(^C ober ^dfdjtß^e In mat^matifdnn
tv?if<n t>otaiii^n{d)idm , nnb auf pc '$I)COi:<mc ober ^e^r^s
fof^e gruubcn, bk Siufgaben ober Probleme ^UidjfaU
an^ bcr9ldd)en Dorlaufigett ©a^jcti aufjulofeti unb Oe^
weifen, unb i&nert mancf)mal Sufdi^c ober ^orüllarieil
liei^ufugctt \>fi^Qt, in welchen eine unmittzlbate gö(gerung/
ob(r ein ^efonberer %aü, o^ne tioeitern Semei^ enthalten
^umeilen tvirb aud) eine tveitre Sr5rterun9 be^ Ifie^
»eifel in <8)d)0licn/ ober ainmertungen, ^inju9cl{)an*
C meuöcUfo^rt'» tlbj. über ble €»ibeii| in mefapb^jf. SÖif/
i fenfcb. ^etl. 7<54. 4» 7 ff. Äant'ß Äritif bcr m'»en SJer/
winft; 6. 754.
IDie ^at^mita fltfyt mit me^rern anbern ^ifTen«
fd^afttn, 6efonber^ mit ber ^^flofop^ie unb tet S^atur^ ,
luitbe, itt bn ^enaueßen SSer^inbun^; unb biefe legtertt
Sßtffenfdjaffen Wnucn i^rer htflinbiqen Sei^ulfe burcj^ou^
n\d)t entbehren* ©cfton Jierou^ ergiebt fic^ ber ^roge
SZu^cn biefec 5Bj(fenfc^Äff, ber *a6er md) auö 5er i>ieiia^
c^ea ^ntuenbuttd fic^tbat ifl, toei(6e Don mat^ematifc^etl
iSenntniffen ttnti ^(r^eiten auf fo manche anbre ©egen^
f?dnbe be^ menf(f)Hc^en ^iffend unb Sleige^^ unb felbd
Äuf fo manc^|e ©efd)dpe te« lflrger(ic()en Sebent gemacbt
tüirb* J^ieju fommt noc^ ber gröge unb xoo^lt^it'i^t (im
fini einer frühen unb grünbUc^en Srlernung ber ^'ü^at^t^
matxt auf bie f&ilbung unb (EnmicEelung M ^erf?anbe^/
auf bie €rtt)erfun3 unb ©c^^drfung ber 5lufnter(fanifeif unb
bti SRac^bcnfen^, unb auf bie @en)d^nung be^ @ei|ie^iur
t>inÜid)Uit, Drbnung unb a5e(iimmr{>el^
»OKTiif EI L» , für r Utilite des Mathematiques et d« !a Phyfique
ttX ber Hift. du Rcnouvellement de l'Acad. des Sciences; Amft.
709. 11. U«^ in f. Oeuv. T. HI. — cRousAz, Reflexions für
^ rUtilitc des Mathematiques, et für 1a Manierc de les etudier;
Awift. 71 j. n» — woLTii DifT. de utilitate Mathefeos in perfi-
cicnda mente hümana, «or feinen Element. Mathcf. T. I. unb
''•^ uiAt\d) in f. fUiuen vWc[» 6c6uft. Zi* lU. 6. 42;.
• - • •
13*
Digitized by Google
Dfe ©rögm (Inb enewebee abgefötlöei^f unb untere
broc^^en (difcretae), cbtt lufammcit^angenb mb )}ctiQ
(continuae). ^eitf, mtd)t man ficf> M fiStel^elten benff^
bie jwar efrt ®aitje< auitwae^K«^ feinem unmtetel^
baren gufammen^ange flehen / ^el§en S^^bUn, ünb flnb'
ein ®eflen(!anb ber ärU()merif ober JKec^enfunbf* S5erm
JRecftnen »erben bfe SaJ^fen nfc^^t fflr flc^ / fonbern I» »er/'
ölef^un^ mit anhtttir unb mtS) Htm gegcnfelttacn Ser^ '
()4ffttfffe betracj^tet* Dfeß aSer^dUnig <fl, wie bei ben ©riJ«^
§en after^aupf , Me 9txt,^ wie. {it ou«. emanber entfielen
ober befltmmt werben^ augerbem le^rt blefe aBtffenfc^ft/
bfe toeifc^^lebne Sefc^affen^eU ber Jaulen fennen, bie t?ei>
fc^tebnen aSer^dieniffe mehrerer ga^lengrigen, unb bie 3ie^
geltt, na* »eichen bfe KU etilem t)onffdnbi0en Ser^ÄItnlffe ,
fe^Ienbe @r5§e aud ben Äbrigen gegebenen |U fünben ifhj
Uebrl9«n« pfTegt man bie büc9eilid)e oöer gemeine mtf)^
metif, bie (id) mit ben Slet^mmgen für bad gewif^nltcOe
leben befi^dftigf, öon ber matt)emaftfc()Cn ju unterfc^^ei*' .
ben, <n »elc^^er (entern '^bfelSeredjnungen nie^t Wog me#
^anlfc^ angeflelff^ fonbem bfe Urfac^en unb »eweife ber#
reiben aufgelbc^t, unb ani biefen aRdemeinr Segriffe ^er;»
geleitet »erben*
NicoMACHi Arithmetict, gr. Pir. f^i, 4. — tar tag riA Gene-
ral Trattato di Numeri e Miiutcj Vinegta ffj. ft VoH. fal. —
MALcoT.M*s New Syft^m of Arithmetic ; X6nd, 750. 4. — l\ar>
itaVe SÄecSeöfnnfl; 5^o», 7«^. S. — Acrf^Ce' arttl;m<!tif «nb
adgebta; iSolfcn^üttel/ 79p. J. — etahl'e 3(«fanßearüiibe tu
SahUnmt^mitif unb ?Buc5^a&ß«rc*aun§; 3ena un^ fcfpi. 797.
Dellwig'« 2rnfan9ö9tilnb?...ber aUgemcitfen ?:iatört«ötit uub ber ^
St
Sitte bef einer ©räge, unb fofgHc!) au* bei einer 3ö&ff
migllc^e SSerdnberung i|l '3Jewef;runfl ober ^erminDerunfl.
3ene ^tWc^t burd/^ Qtbblren unb g3?«ltlpHclren, biefe
iütO)'^ eubtrajiren unb Sioibiren» SDiefe t>{er fR^d^nmif
V arten
Digitized by Google
V Q)tati)cniatifc()e ^BifTenfc^aften* 141
irfen tUt ©pecic^ Uixt Die Slrit^mittf {ut)6r&«(l auf ganje
^a^Un anmnbm, welche vfüige Sin^elten angeben, unb'
tann auf QCbXod)^lK, bit nur 5()elle ter ^ml;eff ent^aU
len, n>dd)e enUveber cinfadje '^rüd}e ol)er ©ecimalbl'uc^e-
finb* ©obann ge^t (le ju bcr Se^re t)on ber tllu^ jie^un^ bec
iiluiDratllMir^cln wnb ÄubiflDurjeln fort; unb t)on biefm
ju ber (JrMnteruna Der Serfcdimijfe ober Proportionen/
tle eneweber aritbmelifcl) obei* cjeometrlfc^> finb* J&ierauf
mrbcn bie t>errd>icbncn 3\<;C^UUn()0CCgcln, Die ^ufamnun*
flefcfeten QJcr^d(tiiil]i/ ble arü^meflfc^ien unb 9eometrifd)eii
^Jtoqtcffionen, unb enblld) bie ßo9arit{)men erlauterf,
tt?erd)e au^ ber Jiifamnicnllellung arU&metifc^ec unb geo^
inetrifcfjer gaßleurel^en entile()en, unb beren Jafeln jur
€rield()terung grögerer ?>cred;nun9en fe^r bet)ülflic^ ßnb*
. 9^ac?itic5teii \30ii Den mi^mm lO0ttrit[)mifc&eii unb trigei
nom«trird)cn 5:afcln f. in ivÄRner'e öeometrifci)en Slb()anMun#
flcn, 6amml l. C®ött. 790. 8.) ^, m — sto. ^it i>e/
fflnntcden finb bie »on ^löcian rUcq, ble $u £eiDe«/ 1633. g.
jueril terouöFamcn, unb f)erna(6 |um Aftern/ auct^ grff. 790. f.
friebcr ßCÖJUCft flWb. — Scn^jforw Logarithmici; or, a Collection
of scveral curious Trtcts on rhcNature and Conftruction of Loga-
rithmi (hy Fr. Mnferes) Lond. 791, 2 Voll. 4. 0£0. veoa,
Thcfaurus Logarithmoruin coiiipletus; aU<( mit betH bfUtfcb^tt
UM: rega'd 55oUftönbiöe Sammlung ßrop^crer loflÄritbra. trigo^
nometr. $afd»; £cipi. 794. jDefT. logaritl^mlfcb . triflonometri*
fcbe staffln, nebd anbern |um e^bxaud) ber 9}iatbematif einge^
Ticbteten Itafefn unb Sormeln; £elp|. 797« a ?Bbe. 4. - ^ • .
ber furzen S>ar(e9und ber @eflen(}jnbe jebecein«
gelnen matf}matifd)tn Sifciplih terbinben xoiv fogUic^ bie
©runbitlge i^rcr ©^fc()ic^te. 2lntl)meri|c()C Äennmijfe fan^
ben ft^ einzeln fä^on bei ben frtl()ef!en SJ^Ifern bed 9l(ter#
t^um^, befonber^ bei ben^Mn^^^^n SIegpptern/ bie
terfelben i^re^ .^anbeW »egen am meiflen beburfren« Sil*
SBifTenfetaft aber/ unb nad^ mat^ematifd^en @runbfi$en'
mvbt bie Sirit^metif juerß t)on ben @rie^en aetrieben,
von benen noc^ berfc^^iebne U^f^tv de^^rige ©c^riften übrid-
ptibt Sie Si^mtr ertvarben ß4> Hm fte Um mi^U^iHinf
• . • . le*
Digitized
143^ , Giertet abfc^nitt- , ? . .
M tßetbknfi; and) mvb (le wä^renb bei WitUlaUtv^
toenig etvoeiuvt, bii (le in bm neuern Selten buvcl) bit
53emu()unßen t>ieler fc^arffinnigen Äipfe einen ^o^en (Stab
b(t SSoÜfommcn^eit er^ieU, . ,
Sur (5efd)idnc Der m<nl)matif üUtf^anpt fleWren: wolyu
de praccipuis fcriptis mathematicis Coramentatio» tit feilten Ele-
mcntis Mathefeos. T. V. pag. s — 164; Unb ^C\J. furjCt Unter/
ric^t m\ ben t)DrHei)mfien mathmat. ^d}ti}itn, m Um 4teif
Xhiii feiner 5t»fanij«arün^e ber i!)tat(>eratttif. — heilbronneri
Hirtoria Mathefeos univerfac; Lipf. 74a. 4. M0I9tucla, Hiftoi-
re des Mathemar^ques ; Par. 7^8. 2 Voll. 4. TvTouv. Edit. augm.
, Par. 79g. 2 Voll. 4. eine« 2(ttö|U9 tiefet «S^erN f. in ber ein/
teit lur niÄtbem. 55ijdJerfunDc, 6t. I. ff. — laflncr'e @efcbic6/
^ te ber «STiat^ematif , feit ber ^ieberterUellunfl ber SijTenfc&aften;
©5tt. 790/800. 4 ?K^e. 8. 6. bafelbfttjon ben (Sdjrtfic» über bie
®cfd;ic!)te ber 5IritI)meti! ©b. i. @. 31. ff. — ced)cibcrd) €in/
' leitung mr matbemal. ^uc^erfenntnif ; la etücfe; 53re^f.
769» si. 8.
3ur (^efiticbtc ber ?lrit^?metiP: löncfcner'e ^iittuurF einer .^»i/
ftorie ber SKecbenHunftj «lOalbenburg/ 719. S. — 23ers>l. (Bcaiict
vom Urfp. ber Ä. «nb 2B. tt\). l 55. Äap. a. - eine «s'ibü/
»grapbie ber 2in*tl)meti! f. in ber €inl. |ur ntatbem. ^ucftcrf.
. XI. XII. — ^on ben (Bticchtn gel^oren bieber: pyt^agorat ^
Cnfliöcfl, 5ird?imeöeö, nifomad)ue unb jDiopbantu». Slui
bem?))itttefaltcr: »oet^iuö, 25eb<;, pfefluß unb X>arl.:am. 2(u#
ben neuem Seiten: (Bcmma Svifiui, tTeppcr, Vieta, 4aa*uet,
Hcibniv,, tTctvtou, lüulcr, «. 0. m. — 6, »^|hicr'#.
©efcjic^te ber D^tajbem. i. 0. (;>\
5Iu§er ber beflimmten Seiei^nun^^arf burc?) 3ifent,
Ia(fe« fid) bie abcjefonberten ober nid>t (leticjen ©regen,
aucl) unbeflimmt burc^ Sud)|!a5en au^brücfen* X)ie£\(e()it
. tie fü^euaimte 95uctiflabenred)nung, tt>elc()e t>or ber^iritö^
'ttietif burc^? Sif^rn ^ftt SSor^u^ borou^ bag fie Die,
Statur ber 3Seranberungcn unb SJer^aUnlfife bev '^af^Uw an^^
fdjaulic^ unb in frud)tb<H;€rn gormein barjlcüt, au^ wei^.
. d)en fid) immer wieber neue SBaf^r^eiten unb Kegeln [;er^;
leiten laiTetu 3n fo fern fit fid) mit ber Sluflofung bec^
^equationen ober ,?)lei^Mnflert ^cfaßf,^ 4ittb au^ bem ^e^.
geb^'
■ #
»
Digitized by Googl
4Dlatl^ßnmrifcI)e ^SBijfenfc()aften. 143
§e6nen aSerfidlrnilTe ^Inißcr ©rigen anbre unbekannte, burcft
Sie ®IeicJ)unöen felbfl fiab entit>el)er 6e|timmt ober unbe^
flimmt, unt> n>erben augerbem nod) in @runb^ unb Snt>^
gteic^ungen eindet()eüt*
Wicbcburg über ba< 6tu^ium Ux 5iföcbw; 2^««/ 775'» 8. —
Äofcntl>ar^ tlerieic6ni§ aloebraifct« Zd)iiim, in f. Cnc^flop.
«Her ntaibem. 5©i|T?nfc6. 55. I. 6. 44. — vj»ta» Opera Marhc-
inatica; L. B. 646. — 7^^^(^nev•« ^iat\)m^tif(b^ 2(nfang«flrunbe#
Zh' III' — voUfrditb. ^nleitund |ur i2(l9ebra> ^eteriburf
unb £eipiia, 771- » — keifte'» «ritbmetif anb SCIgebra;
SSetfenb. 790. 8. — SJergL ÄÄ(lner*6 ©efcft. ber 5[}vatl). 55. L
€ine tvic^tige 95ereic^ertind (at baj ©ebiet btt ma^
t6emQtlfcf)cn Äenntniffe turc(> bU Sinolpfiö er^aU^n, tt)eU
d)e fid) mit ber ^uflf fung unb meitern Sluffinbung ber @r5#
$en 6efd;jftidt* ^enn fic^ biefe @rigen wMlid) angebett
lajfen, ^ei§t fte Sinalpfitf tit @nD(ic{)en; ftnb fte abet
fo flein ober fo qxo^, bag man fle nic^t angeben tarn, fo
bfigt (te Stnalpfii^ M UtKnDlid)cn, ober ble ^nfinite*
fimalted)nunfl 3u blefer ge&iren n>ieber brei SifclpK:»
nen: bie S)ifeKntiaired)nun()^ xoiid)t ani ber Sergleii^
c^ung enbUd)er ©rogen bie Seralet^ung i^rer unenbU(f)ett
«einen £&eile fünben le^rt; bie 3ntcgcalrcd!)nuncjf »elcfte
burd) 3>er9(eic^ung ber unenb(id) fletnen X^ciU bie enb(i#
-d)en @r66en barfleHt^ n^oraud jene entflanben/ unb bie
^7'poncntiairc(t)nung/ tt)e(d)e fic^ mit @rigen t>on min*
berlid)en £ji*ponenten befc^dfrigt^ uno biefeiben bifferenti{#
ren unb integriren le^ct« ^ene^ ifi 3lufftnbung ber biffe#
rentteUen i^on einer gegebenen enblic^en @räge; biefe^^
m\d}t^ aud> @ummiren ^eiffe/ biflt^t tn brr 9(ujfinbung
berjenigen ®ti^t, au^ tveic^er bte gegebene unenblic!) Hei^
ne @rdge entflanben i(?. Sie {ur 3inoIi;ft^ ge^ irenben Hif»
cipitnen nmnt man getvi^nH* t^i^ W)^^^ SKarf)Cmatit
Digitized by Google
0. HARnii, Artis Aaalyticae Praxis ; Lond. äji, fo!, — HAns^
Trcatifc of Fluxions ; Lond. 704. fol. — stone's Method of Flu-
xions; Lond. 750. — maclaurin*« Comp'cte Syftem of Flu-
xions; Edinb. 742. z Vol!. 4 — z.ui.r.Ri Introductio in AnaJyfin
Infinitorumi Laufan. 748. a Voll. 8. Äbcrf. »Ott tttid>elfctt/ IBerf.
780. 8. EjHsd. Inflitiuioncs calculi differentialis ; Petrop, 75 j. 4,
lUerf. oon cbenbemf. Q3erl. 790, £jjtfi, loftitc« calcuü inccjpra-
lis; Petrop. 770. a Voll« IU
Uttictr aOett' Steilen ber l^eorelKi:^ SRAf^motif ^at
f^oti&slid^ Mefec Iii bell tifuetti Seifeii Uftiä^tlidft» 3ti#^
tt>ad&^^ erhalten« Bei beit ©4Hfl|teBem be^ SlUftt^umd •
ftnben ftd; nur entfrntre 6put*ert unb ^^ttun()en t)on bU^
fer ^ j^ecn ,S3<rc4nun0^ar^ £)te SKgc&ta pffegt tnaa aU
f Ute (Erfitibttiit bec Slvaber im «c^ten Saftt^mtbertc tttt{ti# .
geben; bie SlnCltt>|t<$ aber, unb befonber^ bie ^nfiniufU
ntalrec^nung gc()ort beit fd}a(bat(len gntbecfungen bec
neuern Reiten, inbcm £eibui4 unb 92en)ton gegen ba<
enbe bed iNMfigeti ^M^^MiibfrM beibe barattf ^nittitn^^
eettbeni ifl biefe tt^tt bon ben Snalanbent tmb S)eutr^eti
Roc^ immer me^r au^gebtlbet, unb |ur 9luf( ifung ber fc^mer^
. fien älufgaben (om^l, a[i ^ur (Srweiterund anberer Siiffen^ x
fcdafttn, befonberö ber aioturte^^ (dufttotigetoanbt toorbeir^
S5on ber Aruiiyfi Diopktuteu, ml^9 in ben t>on i; ^n^m
Arithmericor, M SDiopt>«nruö blöder nur ö^bruclte« 6 Q5i5(6eriii
Pai-. 621, fol. cut{)aUett ifl/ f. Die $(b(>(tnM oon iletbniQ in ben»
Actis Eruditor. a 1702. — ^eibni 15 QZXiHl) fcbon im % 1C76 attf
bic £rjTinl)unv3 ber 9(nalofiö M UncnMict^eit ( Caicuius infinitcfimaiis )
' unb mftcttc biefel&e in ten Aa. Erud. a. 1^84. p. 4^7 i"cnl
bffönnt — newton trug !bie feinige, bie er TUeory of Fiuxionr
Mannte/ 'in f. Principüs Philof Natural. Mathematicis, 0. ay?,
. ber altern ^imahi, m. — iDie über Diefe Srfiiibung gewicJfeU
ten 6treitrc$riften (l|t|)d(t ba^ Kecucil de divcrfes Pikees für la
Philofophie etc. par Ltibnitx^ Ciarktf 2Ccw{0», ecc, Ainft» 7aoi# ^
a Voll, 13. im itbetteji SBanOe.
♦ - • JT^' . '.* ' ...
S)ie fosenaniiftit ^it^iii <eri8cii/ 'm(4e brilnerim^
9^eerb»4renen '9to«bf (nni^ii befielen, unb foIsUcft (in auf
Digitized by Google
jufammcn^öngenben J&nlen brpe^enbeö ©anjeö ausmachen,
finö eilt ©egenftant) ber ©eomcrnc obei sKeßfunfr* SKait
tjdlt fte i« bie Songimctcie, ober ^lufSmeffunö l>er £dni»
gen; in bie ^^laiiunetiic. ober ebene ©eometcle, welche
fid) mit gerabltntct)ten Sicjuren, bem 3irfel, ben SSer^It*
niffen ber Snangcl unb S^rff^ uni> wtt ber eigentlicftea
ain^meffung befdjdftigt; wofein befonberö ba^ gflbmcffen^*
' haß ^o^cnmeffen unb ^^iüediren ober ^öaflTerwdöen QCl)&xti
wnb in bie ^fcrcomctrie, bie mebrere' ebenen sugleic^j,
unb augerbem aud) gebogne gldcl)en jum ©egcnftanbe l)at,
tie fagcn berfelben unb bic »oerfdjiebnen 9cometrifd)en ^6v^
per unb gldd)en auömiflTt, unb i^re aSerbdltniffe beflimmf*
£)f( unterfc^eibet man bie nicDtC ober ebene ©eonietrie,
tvelc^e pc() ^auprrdd)lid? nur mit geraben Sinien unb ge^
rabnntd}cen gidd)en, mit ber gigur be^ 3'i'^^IÖ «nb ber
3irferfldd)en befd)dfttgt, üon ber b6l)Crn ober fp^drifc^eti
©eometrie, bercn ©egenflanb bie übrigen frummen Jinieii
unb bie barau^ ent|lcbcnben gldd^en unb Äörper finb* €inc
Slnmenbung ber ©eometrie auf ba6 ^ergmetf^njefen ift bie
^]arfYcI)eiDcf an jl , n^cldje bie unfer{tbifd;en sffiege burc^
sKarfen, ober auf ber obern Erbpddje ou^ge(irecfte ©rdn|^
fuutU, t)erieid)nen lebrt^
«ucLiDislElememor. Mathefeos Libri XV; ex cd, commandinj;
• Lond. 620. fo]. Lipf. 74?. s. ubei'f. oon Corcns : ^alli, 7%j, 9*
(U«ber öic Literatur bcö leuPliöcö f. ®ef(b. ber Öiatb.
^. I. 248.) — ozA^AM, Couis de Mathcmatiques; Par,
690. s Voll. 8. — TAc<;)UET, Elemcnta Geomeniaci Cantabr,
70;. 8. — irolpu ?CBfan0<(^rönbe aller nialb<m. aDtffenfcbaftcn 5
^allc, 7^0. 4 8. 6egner'5 anfan^öjirünbe ber 9tritl)m. unb
©eoraetrie; XpaüC/ 779- 8. — l\ai^:icv'ö matbemat. Slnföngögrijn/
bei ©Ott. 7f8. tf. 4 ■''be 8. IDciT. Slttfan^^gr. ber Äritöm. unb
Geometrie; stz 5lufi. ©5u. 7«;:. 8. — lUrfTcn'ö £e^rbegrif bet
gcfammtea ?}iatbei«öti(; ©reifiw. 767^ 77 8 Q5t)c. 8. iDen*. S(n/
füHö^örunbe ber nintOematifcbe» ©iffenfcb. ®reif<». 78o. 5 55Öe. 8.
— lUugcr» Cncpflopcbic, ^. 11 ^Snfcb'e 55crfucb einer ?Dta«
tbemati! ium ^ni^en unb ^crcjuilgen M bürgeri. gebend; ^amb.
776, 90. 2 ^be. 8. — üovcns'ö (Srunbtid ber reinen unb angc^
ivanbtcn ?lDiatb<matif ; ^elmt. 791- 9s. 3 ^be 8. — '^JafcUv'd
SrnfRngl^rÄnbc ber ^iritf)metif, Sllgebta, ©eometrie unb J^rigcno.-
Digitized by Google
14^ . . QJieö« SIbfc&mtt.
14»
iefannteit S^cüen t)C^ Sreiccf^ t>le übrigen noc<) unbefannj^
feil bitr(6 Sie^tittag finttn itf^tt, ai^ einen £^eU un^ eine
teflNtbre intMo^ttngiton bcr Seomettte tetroc^Uit; ^meu
ttigiicf) abtt t9tr6 fit oM eine ei^ne s^Biffcnfc^aft Pon kttfOkm
abgefonfcert (EigentUd) iff jle ufd)tö auberd, aW eine ouf
^en 2riansel angenjanbte ^IritJ^metÜ, turc^ bciJen ^)ülfc
fU^ aucb Me enOnBenficn i^dnme me(fen lafTen; unb fie M
cteen b^^em Sra» tet «enottidfeit ^bt^tixm^U
Siefultatt t>0r ber ©eomefrie mmuA* Socf) fte tokb in bie
ebene/ tt)eld>ebieg€rablimcötenJrtangclbkTec^ne(, unbinbie
fpbdri(ci)e m^ttf^tlit, toovin man fic^ mit tvummHM)Un
Sri«i0eto befc^aWgt. äUigerbem tntl^Ht Mefe SBiifeofid&aft
Rod üHinc^e £e^reii ühtt bie Setbitibitiiii ber VUatü unb
ber bat)on abb^nafgen Eimen/ wo^tn aud> bte Seret^nung der
^iinid unb ^anqentcn buvd) JQÜfc ber gogartt&men ge^
( jrt« Sur bir Sliirctiotttie iil fu eioe f({H^ »Ul^tige <&ulf#^
w -
S5on b<» «Iren ©eoraetcrn geboren v<,ipp«»vf^ttfi, 5:tXeneIau»
«Ib Ptolemawe l)t2&<r. <5. montucla, T. I. p. 26g — 8f .
, 5oy, — Heber bie ajcrDienHc ber Tlvabn m tiefe JJ)ifcij>lin
ileab» T. I. p. jy«. — ^kwton's Britifh Trigonomerry ; Lond.
— 6. aucb Wolfe, ecgncr'6/ K^ffner'ö/ lUrden'e uil>
^^feier*» SÄatb^matiWe anfangigtuttbe. — Bluger» malptiidft
Itrtgoiiomctrt«; tSraunfcbweig. 770. «. - Ueber ibre «iterÄtw
file ©^omrtric gc^Jrt {u betien «iflViif^ffeti/* bereit
erfie anfang^grujibe unb einjelne Äenntniffe fc^on in bea
fru^efieo Seiten mö^ bringenbe^ SSebiirfnig Deratilaffe, unb
balb (eniac^ bttr^r Slniirentui^ unb ©ci^atffiiui t^tmtitt
Digitized by
aRat^matifc^e ^iifenfd;afrcm .147
mh tmettifct t^urten« Gie erliefe Mef cHt di @tie^ett^
lanb tvifTeafc^aftUcbe gocm, itnb einen fo bofeen ©rat) bfr
SiQtltomminl)üt f Dag in neuern Reiten i^re t)orne^m(len
@rtttibfä6e feiner betrdcbtUc^ea ä^erbefferun^ me|r flftit
tDatem I>efio.n0^ä^tis€r ober {tob bit Oerbicnife bir itettern
sSRat^ematifer «m bm Bibern ?Mf bfef^ft SBifffurt^c^e^
t\)clcl)er burd) ben ©ebraucb ber ^inali)(iö, unb t)ottief)mlic&
burd) bie ianalr;p^ unenbUcfeer ©r6§en, einen fel)r anfti^n^
U^fti Suoad)^ unb ^ge (grioeiterune (r^tcll. Sben, biefe
f^iuvn Sorer4)titte mac(»te 4tic$/ bittet» gleiche SSei^lfe, btc
Urfprunge «üb bt» erfm 9erc&affc»be^ b^ (Geometrie
. ^gried)tfd)en ©fdltftCf tmeii: ZI)aU9, PYcbagora«/ leufUM»,
3ti ben i^etfc^fcbnett eiit|elneri «Difcip(men ber* ange«
»anDten SKat^ematÜ etl^alleii miit b(e abfhraftett tt^u
fä^e bed t&eoretifd)en J6eil^ berfelben er(l i^re gehörige
S5raud)barfeit, n)eld)e fid) fe^r tveit, unb fomo^l auf ©e*
genflanbe ber intedeftualen ^ aU ber f£rperlic(»en ^eU ec#
({cetft* Utimtttelbar s^f)^^^^^ ^i^f« ^nmnkung fäiM in
»er f>t(ift(f(^en 9itU(mefi( unb 6eometrie; tniriettat abtr
fnbcn fo titele ^nmenbung^arten ber reinen VHiatfimatit
(Btatt, M ei^ .^auptgattunc^en ober aOgemeine Älajfen bec
SDinge c|iebt, bei tt?elc^en eine 6d)d$un() unb ^eßimmung
»et @ri6eit @tau finbet» aKan begniioi fi^ inbegi nur bie
»orne(m(!en unb le^ltreb^flett itotet blefeti 0c^en)]jQbeu
4iu^ju()cbcn / unb ba^er jene Sirctplinen; bie in^gefammt,
in .Oi^^nd)t auf bie ©egenftanbe ibrer 5ln»enbung, roat^e^
inatifd)e ^aturmiffeafc^aften ()eigen fiSnneni In brel «^aupt:;
arfen abjufonbfmif m bie mec|Ktmfct)en/ optifd^eii unb
oftronomifd^eit« fßott einigen n)lrb nod) bie StFuflif itnD
marl)Cmotifc^c 3)^lifif* mit lieber <)ercd)ttct; nod} äfter aber
|d§U m^n ii^efe iu bett.|49$if(()ett ^tfenKf)aft<n/ n^el^
.w. Ä \ (<)eii
Digitized by
id tcr aagctoanOtfii Siatftcmotif ttm:tommen*
»«Wl. »eimAru0'6 ttttb rBilfcb'e CncpFIopatie, X ^ U. 6. 67. ff.
6<Jnft<» üDw l>i€ iHfaPif oter })l^pnfatifc()e, unb tic übet
tie mAt()emAti(t(e l\iaitgl(l>re fisb«t man snc^gciriefen in ^or/
{er* 9IK9<m(i«e» £{teratur Der ^ufif 1 C£eif 1. 79a, gj 6. %*7* 9*
% f
, S>ie ^ed^anif ; überhaupt denommetTi i(t ftie. !£Bir»
fkttf4)Aft t>on ^er f&emegunfl, atf eine aOsetttettte €igeti^
fc^afr bcr Mrptr betradS^ttf« Sit Utfac^e oOet S^eMgiiitt
itennt matt ^taft; tinb if! bet 3n>etf mecl)anifd)er VLUfi
lerfucfiungen, bfe betvcgenben Ärdfte t^elU i^rec Statut
itnb QBitfund^art nacb fennen )u lernm^ tbeile fte be#
fümmtett Hbp^tcti an)tttt>enbeit unb |u teotio« gitgleic^
iiier fotnmen aud^ HeinuQtn Stt&ftt in ibttxüä^tnn^, totU
4e bie Bewegung bcr Äärpier ()emm€n, ober bcrfclben tt>W
terjle^eiT; tvo^itt bie (Sd)tvcrfraft, bie iitaft ber ivd^^eif^
ober fct)on anbermeitig toirffame jlrdfte gefroren« Z'itft
^tiftn toste ^4fle, toemi i(re Vitttunt, bnx^ QUidi^^
(ett ber 9istrttaft, aufgebofteii toirb; ittib lebenDi^e^
loenn fie an S^iti^Uit dbertoiegenb toerben, unb bie 06^
gejfelte Setoegung bemfrfcn. ^etßen^ befcbdftigt ftc^ bie
fiSec^anit mit ben ^rdftett ber erffetn älrt^ obet mit beut
imf er mfSfiO^tü 3(tifun befinblUlKO GteM^eioM^
i.KirpoLD Theatrum, Machintrum, ober ®(Öattpla$ me(6Ä«jW^f
SBiffenfAaften; £eipi. 734 '37. s ^oe- foh cf«# nur ko4 |ur bi(lo#
rif^cn Äenntnif ber SKccNnS i»4ttcjlar.) — »uusiü Mcchani-
Ct, f, Motus Scientia; Ptcrop« 73^, 41 Voll. 4. Ejtud, Tlieoria
Motus corporum folidorum f. ngidorum 5 ed. 1. Gr3rphisw. 790. 4. —
a5Äfd>*« ©erfu* einer SOlotbcmatif le. i. a. u. ^. ii^
r> 2l4flnet** ^(nfang^grünbe ber (^^b^ ^f^aütf > ®$tt 7^^*
%M(^en\ ^ec^Mif iwb JßtbfatiUf / Im ^m hii 6uu Zkiilt
feCnel iLtf)tbtsvift, unb tejpMten IBanbe ber abgeftiriten Sbilr
ga^e (>effe[>enj ©rclf^w. rer «. asurja^e flwiiW^^re» «ß«
«M^attrc^en SGßiffenf^aften; Berlin unb tMWt 799 ff- t»
^ 3brt «oibimb ber 8)te«(uiif» «irt. fo» « Sbiift i/"
I
Digitized by Google
I
Slejenlge mec^anifc^e 2Bijfettfc^öft, Welche f!^ mit btt
le^re non ber^etpegnns/ Donjen fivpttlUt^tn Stifttu wab'
l^m aBIrfittistert iSlM^mpt itfO^iftlet, nmnt man tli
©onamtE. 3» berfpfteri »Jrt fowo^t Me hm Äirpcr'
j(raft un2> Q^emcgund^ unterfuc^t unb hmd)ntt* &itpit
Umtn auf tiimnbetr enmebte tmmtuelbor toirfeit/ ^bet
Ätir0 bie SwWb^Atttfi «itbrcrV mit tO€l4«t fle im
fammett^ange (te^ett^ ober burc^ (bie Straft bet ^tt^le^ung/.
betr Sd)»cre, f* f» J^icrauf grönben ftc^^ bfe bref
^auptat>t\)tHnn^tn ber £)9namtf« betfelbett (ernt inait
Auc^ bie i^eefü^ifbofii^ Wctm het int a^en^egtutg Metfonii«
9)lafc^inen teatten, t^ii toekben ^er Jg^ebel/ M 8tab «ii
btc 5ld^fe, bie 9ioÖe, bie Sd)caube, uub bie fc(){ef liegen;^
be SIdd)e bie t)orne^m(ten ftnb. ^an beregnet fobann ba^
Ser^dUiiii/ D>eld)e($ fic^ S^if^en i^cen aSirbtitdett, jt^U
fil^eti bee atigeioattbim Aroifl/ imb ber ba|tt erfobcclfa^it
3eie, beftnbet, iittb betrot^cet äffe biefe ißtxWtnifjft bieg
tt(^ &v6^m, uttb für fict^ genommen* ÜBitb bie S^etnoeguns
fit ftcbf eine bet ^igenfc^aften ber 9)?atene unb
urr«>riliigtt(|^ betoegenbe jeraft httvad^M, ifo if{ bie Eebee
imn me|r {ur giel«pft9Pt^ ber ataMTf «Ii |tit gtaij^
watK, {tt rechnen« •
•
ibivber scbdrett ieu(er*# (eim «erieiii f. «iieifl^rte ecbfiftok
— d'alxmbert Traitc de Dynamiqiiei ftf» 74|« 4»
* «nrnbifbiiii bn jOfmuKtti ^mu 791* t *
r
3n bet ^tatÜ fte(l matt %a\iptiiä^Uä^ mfhai (SM^^
Setoic^t bet fefien jtfrpet unb i^tet ^rdfle, foigUcb auf
ben 3u|!anb betfelben, ba fte fi^^ burc^ ^mei gicicbe tin*
attbet entgcgenwitfettbe jtrdfle ia eietcbgenricftl^ »Hb Slu^e
»eßiibeiu 6ie ift folsli^^ bie mfftnfdf^ft im berf enigeii
Bet^esettben Ataft bet feflen ^jrpet, n^elc^e bloß t^on i&rer
€4»ete «veranlagt tvitb» unb fie benimmt Don {cbet ^^a^
i
m
\
»
Digitized
fd)\nt baß 2J?r6a{fnt§ ber S^vaH, mld)e mit ber ju ^e[>cntf "
tm Saft i>ad ^i^id)^mi((|t i&it S!)ie £()eo(le ber if^trflu
dftn IBmeftuttS hingegen . wo bie ^afl 5(c £afi utierf .
«»oaen wirb / l^üit Mt^^ü im in§m SSerfianbf*
tjontc&mfte ber flatr^rbcn 93?afd)fnfn Iii Me ^iigc .^q^
flllgemeinfle 6ffe$ be^ ©lcidr(jctt)td)f^ ffir affc, fowc^l etn^
fac()e ol^ (ufamoKndcfegte ^afc^incil/ itiiüyt bam, tag
j^raft nn^Safi einantei Qf^fyzbtnf ttxtmMe titictad^Hr^
®ef<d!)n)inbt9feit erfegt, n>W bie atibff an Smi^t t>OMut<
^at (Eö muß inbc§ bei ber ^rfifung unb ^^cfümmun^ ber
f£ßir(famfeit aller ^afc^ioen au(^ auf bic grUUon äiu^#
Mt jeoointiieii toerbetu <^ .
«TÄViwi Element! Statices, {it f. Ocli^. Mathcm. Leid. 6;4,
fol. — BORELLX de Motibus naturalibüs a gravirate pendcnti-
busj L. B, 6%6. 4. — vARiGNON, Nouveile Mecaniquc, ou Srati«
que, Par. 725-. 2 Voll. 4. — ^^uler'ß hii §. 17. Qn-iefnl)«« mecfeaf
* *• . • - • •
«
Sßentt btefe SBiiTetifd^a^ett auf tif Unrerftti^unc; bei
S&eto^Mqv \£r4fer iti6 aMtbuig^art ber gflfflsni Siicffk
attfletomiM »ertat, fo (feigen fie Kf)t)Dto&i)nam$ liiib «^p«
^fcrofratif. 3«« ^^röft tbeovetlfd) bie ilrdffe unb 55ewei^
gütig ber gluffidfeieeti ; tu 93ec^dimttTe.tbrec( £)ru(f^^ und
l^re SBirfunseti (otpo^l .peaenreiHa auf fttii^fr^ ott auf
fefle «<i^r; . Die ^pDroilottC Wm^ri ^onbelt t^eil«,
IHMI Wtt ®eTe§ett be^ ©leicftaetDfcfttö »»ffcben 0lei(<>arttaeit
mb unglefc^artiaen flflflftaen Äßrperti; t&ei(cJ i>on benuwfi*
feiert pöffigen unb fe(]en Äärpcrn 6ett)iifenben ©leicbge^
toia^u 3n ber •£)9t)i:aultC .tt^erbeu bU tS^foi^tifft^tn fitttnt#
fi^e Nider lB({fenfc()afteit ^roftlfii^ atigemanbe/ 4>eme^nt#
<ttif ble ®trhina be^ Sßajferö , unb auf bie SSerfertr^
öuna füle^er SRafd^inen/ burd|^ »elcf^e ftcl) ba« SBaffer, toh
ter feine naförltd^e @4r);[^te, tid auf eine ßet^iflte
imtiUn btn ^efbnbern Slameti btt ^^1)iomt^mt
unterfc^^iebern . ' ^ •
A - • •
I
Digitized by
^.ItMicietLu Hydrodynaifüc«« C 4e viribus tt motiüüs Auf«
4oruin Commtntarii ; Argent, 7J8. 4.*— ^. «iudor, Archirecture
HyduKulique; Par. ^^ 4 Voll. 4. «- Äarflen*» sOtec^ailil
Hill» 4»9trauliFi tm ;tfn li^ ^ten i^!;ei(e fttael Uf)tbnm Ut,
^nfillBlir. 4t ftlrU. Witt. r^Oi tl -^ cotia's Hydioftati-
cal and l*fieümattcal Lecturts} lond. 77s. 8. ^ 33t1fd>'e ^er^
M etier iDlat^emtttif tum ^ir(e» uub Sergnadeii biwtU
^ traitia Cllt«l() ^amk V *- »»' «aomy, Kouv. Architoc*
tur« HydrauHque; Uv^.t^u 4. — a»liria*4 9m^(t(rCII b«f VM',
Slcromcttic in fo fern utmnbt, M pe pcft mtt Seffhn^
mung bn- 3vatur, Der e{iienfd)aften unb ^Birfungett bei
feefanttfeflen unter bett eld#if4ien fivi\\i^m S(itptxn, nim^
Iht^ Vf initf befMfü9f$ tttt^ 6U(fl6f tmffitt un^ iere4^
nett lebvt* Sotiüdlid) bittad)M 9e bMfetk ttac^ mec^atii^'
fc^en @runbfd$en, in ^Infe^und iferer ©d^were unb ©d)nefl^
traft, unb bie aSerfcöiebenl)ett beibcr, noet) Oer^ydUnlß bec •
o^^en uiii^ Sitfen einer ©eg^iij^/ utib uac^ ben @raben i^i^
ret Did^tidfeit« Sie Seriiibntn^n to'ber^Seu^adNtt b«^
£uf( tperben burd} ^ölfe bt« »ÖpgromcttW; i^re Stetafn^
feil unb ©fite burd) baö SuWoiTietcr, j^re Jemperatur In
anfel)un9 ber ^drme unb Äalfe burc^ ba^ ^J^ecmomctcr^
ttiib bet @sab tftrtc ecl)n)ere butc^ ba^ )&atomzUt, be^
(Hmmt «lu^ se^jft (ie^er bie, in ber €^emie tttib Ste^
lurler)re »eltev ju »>rflfenbe, Serfd^iebenjell bei? tnftMttfy
unb bie in neuern Seiten ^injugefotnmene, aber nod) auf
feine fe({e föruabfa^e {utAcfgefuf^m , SBifTeufc^aft bec
.^(loflMiC ober S(ciH)iiautit
Aeroinetria; Lipf. 709, xs. ttllb 1» f. ^nfang^lt. H.
6. »77 ff. — £«mbe»r6 ^>!)örömetrlej -Stuslb. 774. «• —
PRiE8TLC¥*9 BiperiqMncs and Obfervations on dtfferenr Kinds of -
. Air 5 Lond. 77^'* 77. ? VoU. Äberf. Söien^ 779« ? ^t>e. 8. —
CavaUo'f mb. iUx bie 9latttr «üb Cigenfcboften ber £uft, «üb '
bet MriacK tteHiftbtii fllMnicni b. eiisi. Mpi* 7S)- t. —
Digitized by Google
, Wjjtt 0er Srewftatif , moim, mrM un^ itiotijcmatiic^ ouö*
. f. — SJergl. SXecenfioneit &<t f)icl)er gc^jörtgen ed/riftcn {»v
- - Mgem. :^5ibiior^. t5. LXVii. 6. 182 (f. unD Ätacie«?eif#
' ' • • Oft».
i^ngti triefet bo^ln gebörenben praftifchen Äfnntniffe, f«
Me gefeen t)ciJ firöbeflen 2iUert()um6. «Uuc^ i^übm Me grle^
*lf*en 5D?at5emar«ci: fc()oit fe(^r Diel jüt; gef^fe^ung t^rer
Söeorie betdetcag«!* 3« neuem 3e»reto aber, befonberd In
:beii.bfj4cii fc^lfw gi^^rtiwberten, ^at man nict)t nur be«
wifaii« Wefhr »fffeitfcbaft gar re()v ern>eitcr^ fonbern aud^
We ganje J^eori? unb üielfacl;e ^innjcabung^ari |u einer
tpc(t grigern SSoüfpmmenbett ^ebMc^t, t>orne^c» ober
mm Our« bfn «fbratu^ der aiiaf9iif(^ «tred^nungett
.«Hgemeiit att^Mfm«' »ab bterburd) l>at aud) ber SRu{#
m, ttfCt^eii fo blele ©efd^äfte unb q^cbürfniffe beö ge^
?I?ri'''?f """l einer |»ecei«4öigen Slim>etibiii|g biefe»
,^enm«lfie iUftm Umm, mgm^ ^momnu
^ ^ e. woLFii Eleni. Mathef. T. V. Cap. VI. p. y% ff. m^U
mlVr l'" »^«^^ß^' ^^«i^/
I ... •
• • •
V-
3tt bell ot^ifc^en 2Bifenfc^af^m Befc^ifttgf man fic*
mu Uitrirfiic^ttnd tmb SSerec^^nung ber 5Ratur mb mt^
ftwg«arebed i{d)ti unb ber Umta^Un, beren mefeiitli^e
€igenfcti«ffett inbei <mmer no4> unerforfci^cl^ Htibtn, unb
Jeren »ett?egwigÄaefe|e Domebmik« in ber boii ber
Wm mri^ebtten mect^anifc^en Optit aepruft »erben.
Digitized by Google
sffian farttt fid) a6et Sei bfffer thKirfu^ung miir'MoS an
töicflid)e SBa^rne^mungen unb €rfc!)€inunc)eti Ratten, n>eU
4e ^(^ t^eitö burd) gemeine $rfa()run0, t^ei» ^urct^ an^ '
geilelKf f&nltüa^ fBerfu^e eilemtcst tofiiiu Sie »ome^
fien tiefer (Erfc^elnungen (tnb: tba8 ba«* th^f i^on 5t jrpem^
teren Dbcrfiadje taffelbe jurflcfwirfr, unfer eben bem ®m:^
lel lUtÄct gebt, unter »eifern eiS anf biefe glac^e fiet;'
»nb bafi e< feinen SBci» abdnbert, wenn H eintm
bnrc^f!c()tfden Mtpn, ober bttr4l etonebrnm in einen an^^
bern Sirper fibergefet, beffm fflicbtigfeit ober Se(ianbtjef#
ie anbev^ bef<t)ajfen (inb* Die brei {lieber ge^örenben Slfcf^
}>linen fmb; bie efgenilid^e Pjpt(£/ bie j^ippttiE.nnb bte
.... ..^ .. . ' -y
' ivcwY0ii*8 *0pdck8$ or, y Trat^fe of tlie Refleidoni» Re-
fractions, ^nflorions ind €oloiirs of Light; Lond. 718. g. gumf
jjf. «0» be :öe«U3Cej 35«. 7S7. » Q5t)C. 4. — Lambert, Photo-
, tnetria, f. de Menfura» ef Gradfbus luminis, coloris et umbiae;
Aug. vintl. 760, 8. — €itte ^ad^iKmq optifcf^cr ^^üiun (.
. in ber Einleitung jut «lat^emat. 55ü(^etfenntmß, et. IX, — .
Ve(i(. 2P^(lßnei;> ®ef(6, ber !S)iat{^imaltf/ ^. ii. e. «iS ff. :
^le eigentliche Qptit mai^t, in ibrem ganjen Um^
fange genommen, aucb einen 26eil ber pöpftfcben ÖBilfen^
c f(baften a\x^, unb ble £ebre t>om £icbte tfl einer ber n>ic^^ .
ügfien Vegenftdnbe ber Steenriebre, ber aber obne l&eibAlfe
tnatbenrafH^er f&eriN^ittteit nicbt girdnblic^ fann alge#
\ beutele »erben* 3n blefer SBifienfcbaft wrben juerfl bte
aagemein^n fOia^r&eiten \>om Sickte unb beffen (£igenfc{)af^
' len Dargetragen ; n^obei tngletcb ouf ben natfirUfben ^att
M 9Uiß$- gtilcI0(bt t^ornmen loirb; feiner be^mme
* man biei^'bie 9e(tcbtdn>it|fe(/ bie febeinbaren (Entfernungen
ber nd)tbaren ©egenpinbe, bie Crfc^cinungen ber ©eflolt
biefer ie^tern, bie in und entf^e^enben Silber unb 3Sorf!eU
Immen Don ber i&e((b«ffeubeie nnb i&et^esmig ber d6}ette#
mtb fit^t bie mmi^iif tirke» ber tpH^j^m 94iif4inng jn
S$ be^
«
Digitized by Google
iMifH*» Cotnpleat Syftein Optici ^ Cambr; 731. 4. ANtf»
«kO mm^tt m ÄÄ(hier:^lrtteit>» 4. — BfliH d'Opdque,
791. 8. - V. (Bht\)t'$ ^^^^mi^^ m ovUU ttmat, 79^ t.
Die ©iopttif ^fngegeit enthalt bic £e^re t)on bctt (je-
6fO(i^ett(n £ii«^r«|lni^ n>e(((pe (ocibucc^ entßc^en, baß bai^ '
£ic(t auf fHnem QBe^e ge^ettrote wfrb^ iftbem in fdj^iefer
iSicl)timg auf t)ucc^fic^ti9e Sikm f5U(, unb feftie etraft^^
len bcfm Surcftgange burc^) Mefelbett MiiU ©a^in gebo^
' rcii' 6efoiiber« tie in ©Idfern o;^et: im Saffer vorrommen^ .
tftt a}rf4)unden. 3» 5er £)ioi)ttfU »itb bo^ ^ie imetf«
nidfiiae gubereitung ber o))lif(*ett ©Ufer gelebt, bit e«J#
»cber jut SJergrägerung ber fStfbcr t)0» bcn ©egenjlanbert
txiVMf ober bem Sluge manci)crlet Sefufligung unb lldui^
f^ittig t»crf4^«fetif tvo^iii befonber« bie £iiirett/ bie
froftope iitib teleffope ^z^ix^xi, bie fo ttettern geileti fo.
flroge gScrbefferungen erjaltcti ^aben» 85»rne^mlte^ wirb "
in bcr Siopttif bie berf^lebnc ^SBirfung ber ergaben unb
s^e« (öfrf gefü^liffcnett ©Kdrer seieiat, toobon }en( ba^ ^ic^t^
fammilii, bfefe (insegeti ti terffeettm»
iwPtWW Diopma; Aug. V^ftf^ 6ii» 4» — cartesu Diop-
trica; tlt f. Pincip. Philof. — hüyoens Oioptr. in Opp. Polth.
L. B. «oj. 4. t^raitS de la LuiuUre; Leide, 690, 4- — ki^'lphi
Dioptricae Partes 5; Petrop. 769 — yi. 3 Volf. 4. — Ixl/igcl »
«li«(9tird^e Sb\m%h «eil»!» 777- 4- - «"^^^'^ ^fnnjclfund iur
»ctfmiitiiid bn «eiiflHf I n* b« Srm« Al^f- «nb »ttmcbct 99»
X(A0eli.£f^ 777«
Steffen bie Sic^tflra^Un auf einen i^nen unbur^bring^
.fi^ ntpttf 4b «M^ iie jmildiiemorfett; unb bie 9te^
jelo/ na« toet^en-Wefe« «efc^iefrt, mo^eti **tt 2WÄ»^^« ;
»
' Digitized by Google
^afDpfn'f aui. ©ie fd)xanH fid) ober tjornc^mtlc^ auf b(e
©ptr9e{ ober folc^e utiburc^flc^ttde ^^rpereitt; beten glaste
£)^er(l4(^f dod Sicftt fo teselmdgig int&awixft, tag ^a^uvc^
ortrentUc^e ^bttUt bn 6e()ert(Miibe f8v ^o^lSttse entfielen«
@te erläutert ba^er batf oben gebad)te öHcjemetne ©efc§
ibtefer ^^vMmifixn^ , unb bte maanicbfaUtgen Srfc^etnutii^ '
jeny ti>tl<4e au^ bcr i>fi(c(»icbenfit. Socin ber starten D6cr#
feiere bftf ffjrpef^'cntfteien/ bn We '^^tflrol^if ti' |itriltf ^
totvftf in fo fern jene §Iid)e enttveber eben, ober ergaben/'
Äber ()o[)( ifu 3m er(?ern g<tCl »erben bie 55llber ganj fo
:|uru(fden>or^eQ, tpte f!e tti^&rUc^ erfc^eiiuoi^ ^j»*^iUm^
ptxümM, 'itttb im Mittn rngtHuu"^ ' .
* : E u c £.1 D I i 07rr«Kae Sroi«^««« KaTtTTT^ucd, 11} f,^ Sßtrfeff»
'^crfpefrm, in toefc^er bie Dptifd)en @runbf(J§f auf We
äbbilbun^ ber ©e^cnfl^nbe; i» bec getcf^nung unb ^af)U^
tt\, niat^emartfcb angemaubt »erbeb* Sie ift bie ^Biflfen^
l^iaft, meftm» O^enfidtib« mit tinein Steile brd Sfiami
itt mtc^fm fie fl^ btfinb^n, fo »otittiMlett , l»ie U^fe Se»
igetifldtibe, auf terfc^tebne SIdc()en betf Staum^ it)erf{reur/
, juöleid) mit bem SÄaume auö €inem unb bemfelben ©tanb^
^xt erfd)etnfn n>tirben« Siuc^ ift babei auf bie ^bn>ed>fej»
Hani M ii^ti tmb Qfc^ottcni} btt eegenft^nbe unb i^vtt
1Raci)6i(bun9en {Xdcfßc^t {u tre^men« . Uebriden^'ttttrerf^eU
btt man: bie StnearperfpcEtiü, weldje geometrifc^ bie g3er# «
furjung ber Linien, nac^ ben gntfernungen, le^rt, öon bec f
Mn\tmi9^tti\> f bU fttf), in ^e)te^nn$ tfiif matj«rtf4^e
. fteOttng, mi^ »m bur^ 'SM^t ^ttM ef#af«eto ^^(^
IBerÄttbetuagen befcftaftist, itn^ 'ber ©piesclpnft^ftit'^
toeIc(?e anamorp^otifd)e, ober t)erjerr( fc^einertbe $8ilber^
für bie ©ammtung unb ^eri^^igung berfelbeti burcf^ fp^d^
fifc^e ober tooiftf^ epieael, tmititn U^vU
6.
♦
*
Digitized by Google
ISS ^km W^itt
9(?r f9t«l(* 9. ^^^^,?^4' ^« Manier« C/nivtrftUc pour prati^
> quer 1« retfpeiüfipittt l^ftAnov»; Par. 647. 9. — Ttait^
U Petfpe^ve» par le i.axt| I^. 701. S. — x^itirTon'/i
Compieat Body of Pecfpecdvt } 7||; « Volt. foU 4«iiii^rt^# '
f^t^^9^t^9MH}^itUti7f9•7^^9l^ t.'^ mxestlbt*»;
Familiär Introducrion co che Theory and Practice of PerTpecrive^
Lond. 770. s« — a^tiri^*» tIMetniNKIfAer ^^In, ifM»
J)fe ötTflemeitiflctt ©rurrtfilge betr Opfif unb Äatopfrff
toaten grogiinrl^etM fd)on ben alten ^at^emattfern unb
•9Ulurfotr(i)ern btUmt; bie f^toptcif ^mgegen tf? al^ eine
nette fSt^aTclK^ft mnuff^tn, bit feie Ceflti^taiis ^er 8ecit#
iliftt Hn 'üoiHseit ^a^r^uubecfe eeH auf demlffe @ritn5f4$e
^uri!cf9efi!()rt/ unb feltbem/ befonbet^ al^ J^iifiUnntni^ ber
^(ftonomfe; tingemeht erme^tert t(i« Sluc^ bie ^etfpefeiü
«Hi!^ ben Sltteti^ 190 nietet ^tt| itnbefannt, toenigffeiiä fe^r
tcfvkhf. ttttlbiii ^ Vin^mi 6efifii Seither itnb Vtatif
Ut ntd^ Itif erß matidel^af^ 3e|e aber fhib i^re 0rtinbi^
fl^e {u efnent (o^en @rabe ber ä^ollfommeni^eit gebrad^e^
i»Um\)i ber Umfang berfeiben überlauft gar ntd^t grog>
unb S^eorie «icfel fottberlictf fc^^ioer Mt^. »emi(feU i^»
(5. prabstley'« Hiftory tnd Frefcnt State pf the Difcoveries
rchring to Vifion, Light ajid Colours; Lond. 773. 2 Voll. 4»
ikberf. mit SöfJ^e» «Ott agLltigcl; 2t'm 77S> a ®bc — Uebec
bie ®ef(bi((ite bec perfpefiiv f. Mttbm*$ i&a«b Des
fHiifii 9erfi»ffti9«
99»
3u biefet tt)ifftttf*afai(Oen klaffe Mgt fic^ auc^ net^ bte
^tontttie Hitmf f» fo fee» fie we^r tn(t mat^^ .
mMfäitt, M pf>99f^ »eütaiaiiitis MflRaafe« ber «fo
me unb bed Seuer« befc^äftigt^ unb bie iU>ar mie ber 9^0^
lütttetrie^ ober 9(u«meffung M Hd^ti manc^ei^ gemein^
ober bodi am^ t^Me e<getrt6ipiic(^e «e^f^fie f^au 3()re
Digitized by Google
©ff^fnffdnbe f!nb tljcilö bic Sludbe^nun^ ber fuft burcfe bie
ISarme, t^cilQ bic ^irfung bUfa Untern/ fott>o^l auf on^
ttt H&ilt^i «W Auf fefie £jr)>nr, tK^^t|. aii4^ »ie %uU
be^nung der 2)iln(ie, bfe 9itt ber CcH^ll^mtuiS «nb
tun<^ ber Äärper, ble ^ettje^ung ber ffidrme, m fo fem
fie ftd) anibvdut ober jurudpiajlty bt^ @lefcbn>inb(gfeU i^»
tt6 gcrtgange^y %e oerbditniimdßige %|f| iwb bereu
einteilte Sefiimmittiseii/ »f^it$n. (Erfi im Mt<0eti ^a^iy
Iftunbette ^at man bie ${)eorif btefer fSiffenfc^aft eintebi |u
*cai'6eUen angefanjea* r> ^ - V ^
ilAmberfe $9rometne/ oter Dom 9)iaa$e bei gener^ unb ber
fB4(tt(i tbtXl 779* 4. CRAwroRD't £xperimcnci and Obfarva»
döns on animal Heath and thc Inflainmation of combuftible bo*
dies; Lond. 788. 8. nberf. t)on ^xn. v. CreU) £ti|»|. 7S9« 8. — *
coRRAponE, h Teoria del Calore; Firenze, 787, 2 Voll. g. —
tticbrcte iff ber «euefteit S(ufL m ieryriebesie fRatttdeMt/^
3n bie btiae jdaife ber audemnbttu SRat^ematftit
testen bie afltonomifc^en ^iQenfc^ften, ttimOc», bie
ft^entüc^e ^(ironomie, bie mat^emattfc^e S^ronolodie unb .
Gieograp^te, bie SJautif unb bU ©nomonif* Sie 2(jTtro*
tiomie^ ober @(erneunbe; i|{ ble miftnfMft ton hm
etanbt tmb ber Semeaung ber ^immei^f tfrper/ toelc^e nn^
fer (|Uaiiefeiif9Üem au^med^eit, bereu CrfAeimtiid ffe iia4
S)iaaS ttwb 3o^( erforfd}en fucöt* 36r gwecf ge^t inbeg
ba^iti/ jenen @tanb unb jene Seme^unci ntd)t blog fo/ toie
fe un^ M il(u0e faden / fonbern nac^ t(»rer tvirfltc^en S3e# .
fc^affea^eit {u befiiimneit, unb ittgleic^ bieleoigeo Sttiftt,
. ibobttti^ biefefbeit betoirft tberbeii^ nd^er ju nmerfttcfteii«
3u biefer 5l6ftd)t bebient fie |5c^ ber in ber Dptit €nti)a{U^
neu ^e^rfdge, unb ber ^iift opefp^er ffierfjeuge» SRan
pfifft ba^er bie ganje ^(ironomie in bie fp^(ifc^e# t()(Oi
lifc^ tthb p^pgM^e eiiiitttfteiieiu
Sil»
Digitized by Google
158
Giertet ?(bfc&nitt.
3U
3n tcr fi:f)arifcl^cn ^Iftronomfc Sefc^afffcjf man fid) mit
tm in^ ^lUß^c faI^en^fn (Jfanbpunftcn uttb S^ett^egimgen tcr
j^immel^fiSrper, mit genauer ^cobadjtung terfelben, ihrer
55ered)nung \ivJ> ^efimmuriQ. gif tragt ba^er jut>6rbcr(l
bk nät&igen ifcnntniflfe bcr Urano^rapbic, unb befonbcr^ '
' t»on bcn @e(!irnen Dor, bie man in ^JJfanCtcn ober ^^r^
(?crne üon manbelt'arem ©tanbe, in 5uTl^^^^<^/ ble il)veit
©tanb gecjen elnanber nic^t i>erdnbern, unb in Äcmcfen
i^eilt, beren ?auf ^mv ö^wiffen ©efegen folgt, a6er boc^^
Don t<m ?anfe bcr übrigen Planeten abmeldet , unb i()re
jvceifc buvd)fd)neibct» 3u ben (di)mbaven Sen^egungen bec
j^immeliEirpcr geboren t^ell^ bie taQUd)e Bewegung ber^
felben, t()eilö ber fdjeinbare 5auf ber gönne, bie jvcnntnig
beö 5^)ierfreifeö unb ber ba^u gehörigen ©ternbtlber; bie
2>erdnberungen be^ SJionbe^, unb bie 53ered;niing ber gins^
PecnifiTe, ber fd)einbare Sauf ber Planeten unb Someten»
PTOLF. M Ar. I MtyuXti ZüVTa|*? t)}5 Ar^^ioftieti y f. Almagcfti
Libri Xlll, c. coinm. thi omsJ Bafil. fol. ubcrf. unb mit
»iden Sufdßcn «nb €c(dummi9cn »on 25oöc; Q^etl. 795. «. —
coPERnici Rcvotulionum CoclcfUuin Libri VI; Bafil. $66 fol. —
KEPLFni Tabulac Rudolphiruic; Ulm. 627. fol. — cassim Spcci-
mcn Obfci vationuin Bononicnlium; Bonon. 6s6. fol. Rccucil
d'Obferviirions par MefT, de l'/kad, des Sciences; Par. 69?. fol,
— DE l A IHRE Tabulae Aftronoinicac; Par. 702. 4. — niwto»
^•I Philof. Nutural. Pnncijiia Mathem. L, Iii. de Syftemate Mundi,
— iNßfcncr'ö Siriroiiomifd)c ^fbl^auMungcni ©ott. 772. 74- 8. —
eecincf'ö Siilronomifc^e SJorlcfunpcn; /p^Ue, 77f. 76. 2 ^&e. 4»
— iöo^c'^3 9I«leitn«3 iwx Simmi^ M öe^irntc« Spimnulii 7«
giufl. ^Jf^ecl. loo. 8. 2)cfT. Erläuterung bcr 6ternfuiil)c; ^crU
79^ 2 «Böc. 8. jDe(T. Äurjcr Sntrcurf bcr ajlronomi|*cf;en SBiiTe«?
fci)afrcn; ^cj|. 79?. s. — »urji^'ß Slnlcitung lur Si(irenomi«i
!BepL 794.
J)ie ff)Corifd&C ^Iffronomie fud}t tiefer in bie wa^re
55efd)affen^eit be^ ©tanbe^ unb ber Sen^egung &er ^'mf- ^
meWforper einzubringen, unb ba^ 23iberpnnige in ber fc^ein# •
baren
Bfttm SUimM9 bü^m hmd) ^Alfr btt fSRatitmm it*
rict)ri9en* 3n biefer Slbpc^t bcfHmmf ffe juerf! Me ©effalt
. unb ©rogc unfern Erbförper^, tie ^araüa^e unb iXefraf*
tiott, £)rebe(i hix (gebe um bie 'äct^fe, uabti^fbMm
^^ |tt ben toa^titt ^(tofgut^ Mv ^immeUMn^et^. ten
' ®rttnbf«6enbe#befferii, fopitnlfamfcben ®ettfpj!em*^ forf*
^mbixxd) fe$t f!e fic() in ©tanb, ble magren ^lanefenba^^
neu nä^et &efltmmen; unb ben9(bf{anb beri&beton b<r
@onne unb ben dbr^ ^laticfen }u bmc^nnt/ toobei ifiß
%U^Mz Stnfleroifre/ Ne®(ei(^utid Der Seie, m @efc^mittK
Mutete beö ß(cf)t^, uiib ble abirrung ber gi^fierne, i^rc
' tidbetf 5Br(!immun3 ei()a(fett» Senjenlßen Sfteil biefec.
^enn^nfiey tDeIci>er ftd) mit ben mur(ma§(id)en Srf(^einttii#
9<ftt M pimxxitM attf anbern SBeltf jrpem be^dftiaef/ pflegt
\ man bie t)et^lei(()tnbe aftronomie {u itenneti»
V« * copERHici Rtvoltitionum Coclefliura I,ibri VI; BflfiL^^fol«»
I . ttvrir. MOKTucLAt Hift* des Marhcnu T« 1» p. ;p7 it Kzp.
um Epitmne Aftronomite Copemicantf ; Fnuwof. 6}f . 9» SAtxRx
Urflnomctrit; Ulm. 4. ^ vrAMSiion Hiflprit Codeftig;
Lond/ 719. ioL — i>x cuuLUt Lt^nt d^Aitrdnomie; Ed. 4.
Pftr« Tta 4^ Aftronoinie» ptr jxMnfH lb nun^m ( £a
. JLASDK ) Par. 79t. % Voll« 4. — 35e'e Sbe9iie Jir adUiim
. tutfin 6«iiitiir9lNiiil «Mb ibiff eSA^di« m In puc«
...
^We bfefe Sßa^rnetfmungcri fu4)t enblic^ bie P^Ofifc^e
S(|lronomte auf i^re Urfac^ea iitrAct (u fA^ren,~ uttb bier
'VxA%m JCrdfie {u ei^d^eitf bnrc^ toM^t bie {»imniiM^
. f Arper; ttdd) befttmmten med;anif(^en @efe$ett/ bemege n)er#
hin. Un(lieiff(| Ifl bw§ eine ber er^abenffen, aber öuc^ bec
fc^mieridften/ SBijTenfc^afretu &(l tiacb t)tdeti uabefriebf^
«enbeit €r|(|iiii|^^ baS bie Ucrocdt
lenet QM^egund te ber iiBe«;d(jr|»erii efjnert oUaemeine«
(Sibwerfrafe, Dcrbunben mie ber SInjiebungefrafe, |u fii^
<%eti fet?, unb bo§ biefe Ärdfte, nad? SJerbidnig bec
Staffen ber äSeUf^rper, tvec^fflfliil« |9irKii» ^ebiirc^
beu
Digitized by Google
i6o <3ßitmt Slbf^iff.
ttn (tM tu fe^rfi^e unb Ste'geln ber f|eotlfc^ert ©terti^j
funbe mand)« ridf^tigcre 5?>e(limmun9 erfalten; fo, toU bk^
fe 6et p(^9fc^tt ^K^omte if^tt püta an bit Jsfanb gebe»
liEVTCLir Mcchanica Cocleftis; Gcdani. 679» fol. — EUtERf
Theoria MO^os Planetarum j Bcrol. 744« 4» — Ejusä. Theoria Mo-
Clitim.Utiie^^.jfetrop. 772. 4. Ejusd, Novae Tabulae Limnrcs; Pe-
(S^on eei bett jlieefleti Seffent ftnber^ttii Cf^iinn:
un oflronomifcf^cr ifennfniffe; (ie mvb^n aber mer)i: juc
i^Utnhtuum, ober '^IlltolocjiC/ al^ $ur ©rünbung einer
^ m^reii tm^ 44^len ©tertin>tffenft^af(; animanbu (Belbcit
®rle^ niacl}te tnbeg bie fi^Mti^e Sftroiiomfe, ttiib iitQi
S^eil aud) Me tI)forlfd)e, einige nid^t mUttiä^tÜd)c ^otU •
fcbrUtc: aud) mvbc (le im mittlem S^i^^Uer, bcfonber«
ton ben Arabern , nid)t san^ Dernac^ldgigt £)en anfe^n^
li^fUn Smatt^i obev cr(^ie(t birfe fffiifcufc^t et(i In be»
legten ^^^^^^t^i^^^"/ n>%fsib toeldKir «i^t nur ber CI^
fec ftt Seobad)tutt3ett tt>eit belebter unb ^mdma^iaet wur#
btf fonbern aud> bie Summe a(Ironomifd)er (Sntbecfungen
(ic^ unsemeia t)erme(^cte, bie ^T^en^e unb iSottfornmeii^eit
i^rer mvUtm unb JS>itlf^mUtc( gar (tf^t iimo^m, unb
' bU wichtigen SSa^r^ten ber p5o(ird}en fH^xmwit erg
S.an| embecft unb fefoef^^Öt^^^utöeg^» ^ ^, ; -^^^
Bibliographia Aftronomiet; ibid. f. — mjlibcow, aiftorift.i
A&ronomtae; Cantabr. 7^. I. — »Ainx HifioicB de l*Afirono^>,
J KM Ancicnnft} Par. 781. Äberf. tO» WAtlfAf 773^. ®b<,y
Hiftoire de PAftronomie Moderne ; Par. 779 * S«. ? VoH. 4^
' 7<^.ed)eiber0 afmnmi(d)t t5iblifg?apbt($ ^r^- 7t$ ff S 6til<fl|^.
;v eber it^. xv. ff. f* €inCeittiag iur mAHtmatifc^e« «i4«lMMfh
. ^ , Di^. _ BERivouLLi Lifte des^^AftroflO|]^ GOtmas acraeOeio<o(j||^
vj^; Beri. 775. — 2jom Urfpruflfle Der %&mmit f. cßcguet ÄJ. !♦ •
Digitized by Google
Un (Britdjtn Q?h6ren bfpber: ZHi^», «^i'^fpÄi-Au«/ f)ttf»rdnt('*ue/
• . (5eminu6; üon Den 3irabcni l>efoni>crö t1Tofy:e;öcn <3iAbtx oöct
2JIb«tcgniiio j uoti t)«:n ^Rcuerii: Peurbad), trd7o t>c 33rAl)c^
Ivopci-iiifus, Kepler, «^crcl, Cufimi, ^c la <^irc, /aewtort/
5lam|le^, tltaupcrtuie^ 23crnciilli, ^e la ^rtnöe, la place,
<5«ffd)cl/ 2>ul•Pl>«r^/ ©d^i-otcr/ v. 5acf), CFauß, 0lb&r'er
nottiifd)en SBaftt^eit^R nnb ^rredjnungm auf t)ie 3<^WunD«
ariQmanbt, um barnad) t>ic bfirgerUcfie 3«tt unb beren.^c^
rieben bejio genouer jt^ tJefÜmmeti anb ja berid)(i9en» SÖcm
nefemKc^ ttcrben bte Jebven t^on beu gegcnfeitigen S5ert>d(N
^ niffett bit Jg)lmmel^fjrper, Don ber Sage ber grbe ßegeit
tie Sonne/ t)on bem ©tanbe unb ber Q^ewfgung ber ?)la^
nete^i, eud> hier benu^f, unb bic @rünbfa|ie |ur ^Indd)*
tumj beif Äalenberö barau^ ber(jele(fet. 5Iuct) »erben bie
Ä(lronomlfc<)en €i)fe(n unb ^erioben unterfuc^t, unb bic
.Cpoc^en ber Altern unb neuern 556lfer genauer be(?im«if#
Uebrigen^ ifi bte mat^eniatifd)e Sbronoloaie eine nctbtDen«»
tfge ©runbiage unb uh|ertrennlic^e J^ülf^wifTenfc^aft bec
tfflori|l()ert/
55cra(. bte eben Ul be» bi(tc>rifcf)en Chronologie ött^efü^rt^fl
^ilc^cc/ befon^eN ^atterev'e 9(bri$ ber ^^xmiwr*
777.
... >. •• > ' *"
Si^Be^i'^ i)bn ©effaff Utfb ©t-ägie ütifi^i:^ Erbr- '
firper« l(! ut 3nö<iU ber »nafbcmafifcben ©cögrapbi^.
5lucf) bejlfmitft ba^ SJetb^lttiig ber €rbe gegett bte ubtt# :
^gen SBeltMrper, unb nimmt ba^er auf )ener Detfdjiebene
5Pitnfte unb Jinieti an, tt)obitt bie 5JoIe, ber 4>orfjonf, ble
QRenbiane/ ber 2(equator/ bie Qlfliptif; bie Smifaiftetf*?
unb bie S^^^^^ gebären* gerner bcredjnet (te b(e ©ra^e
ter €ntfernun^ unb beö Umfangt ber €rbgegcnben»
Digitized by Google
^an^fclrren entwerfen* Sie« gefAtett enftveber nad) ber '
crfboijrapbifcben , ober na* ber ttcreo^wpf)ird)cu '^13ro*
jeftion/ um ei» iRe^ 5e(d)nenv in tt>el*e« man fobann,
na* a|lronom!f*en SBeobac^tungen bec Qeo^xaphi\d)m *
ffireite unb fange, bie einzelnen 5()elle ber (ErbfTddje am
fle^irigen Orte eintragt* 3n fo fern p* bieg äffe« au*
«uf bie ©enjilTer, nnb bie SJerferrigung ber ©eefarten ans» " •
»enben Idgt, f(*liegt biefe «öiffenf^aft au* bte mat^tma^
llf*e •ÖP'^^^^fl^^l^^*^ P**
^ur^pa Cinteitung tur mat^mat. uw^ i>^t>f.,ÄentitMi| ber
fugel/ a. b. Jg^oU. t»oii »Aflner; @}tt. unö £ei|>|. nf. 4. —
»crgmrtnn** pboPW ^ef*reiburig b<t <5rb!ußel/ a. b. ecfitreb.
99n 3iibl> ®«if^J» 7«o- ^ 4. Sfuöiug »on c^roßc; £elp|.
781. 8. — wiebcfeurg'ö Cinleifung i« bie pt>Pflf<*'mat()ematifc5e
* Ä^<mologiej ®ot()a/ 77^- — L«tre| phyfiqucs et morales für
' l'Hiftoire de law« et de i*hommei, par Mr. d« X.U9; Ifa Hay^
779. s Voll, 8. — pfennig'0 ÄnUitun« lur mat^matifien €ib/
tefc6rcibun9i ?5«I. 779. - Wald)'6 aüUfÄbrlifbe motbemati/
fc^c ©^ogvttPbiej ein Sefebuc{> für bie Suö'^^^^» 7?3» — .
iORONA, Principi di Geografia Aftionoinico-Geometrica; Verona,
789.4. — 25obe'6 5tnr?irmtg lor «ffaettiitie« Äenotnt^ b« €rbfu#
0el; »erl. 7»«. g- 2;iöge(> «comctriWe eittwicfclung bec fterc*
»arapbiW«» VxoiiH'mi «öerJ. 751. €i«en farieuSr^riS ttn
tu neucrö ©efcbic&te biefcr fiBiffenfiaft f. in Sjwntertnanii'«
naUn ber ®eoiirapl;te unb etatiflir^ i« 6* 10 ff« '
ffienn matt bie Se^rf^^e ber Slffronomfe unb ber ma^^
((ematif*en @eograp^ie auf bie 6eefa^rc tDiffenf^aftUc^
anwenbet, fo eaf(!e&f bie 9Jauttf ober bie S^aDigation»
£)iere (e^re^ bur* £ennmi§ unb S5ef{immun9 ber ^ebge«
Senbcn^ unb bur* ^uffinbun^ ber Singe unb 'breite ^ beti
SBeg unb bie !Ki*tung ber @*iffe t>or$ei*nett^ unb gie(e ^
Sur Srrei*ung biefe« ^wecf« t)ome(>mli* bret J^iSIf^mittef
an bie ^anb, ben ^ompag, bie fogleine unb tie Seeu^r^
ober ben 3eirme(fer* Slu* bienen ba|u bie Seefarten^ bit
rntn^eber f[a*e ober rebucirte finb/ unb bie fi* t>on beti
Digitized by Google
i
Sanbtavten Hvin tmterfcbelbcn, bafi barouf nur bl< itflüett
tev SänbiVf bie ^OiiJnbungen ber glöfie, b<e •^ofett/ 3tt#
fefn, Älippen, bgL onflcgeben tt>^rben^ JRaturlldjec
SBcife fmb bie Sorjöße fe^r grof , »elct^e t^efe M^m
fc^aft in neuern 3^^t«n ttJ)alm f^<iU
TtftitS du Navire, de ft Conftruction, et de fe$ Mouvemeni
par bououer; Par. 74^. 4. — Nouveau Traite de Navigation,
♦ ^ par BOtJOUER , rcvft et abrege par de ul caillk ; Par. 760. g,
— BARRow's Navigatio Britannica, or Syftem of Navigation;
Lond. 749. 4. »oBERTsori*5 Elements of Navigation} Lond.
77?. a Voll. 8. — Ä^^re fUnitim^ jur ^ummmifun^i \
©reift». 788. «. — 55er0l. Älügel'e €ncpflep4&ie/ 53. 11 @.
378 ff» — J&{er|)er geMm auc^: «^ob. kayzri Tabulae Lunarcs,
c. fuppl. reiiquar. tabular. lunar. CASSiXfii, de 1« Lande, et fuis»
f cd. a MAX. bill; Vindob« 7^|,
Wilt btt genauen S3ef!{mmun0 ber S(eHe eine^ £<w
^eö nad) bem (Stanbe ber 6onne^ t)erm{ttel|! ber ©nomo«
nen ober Sonnenuhren, befcb^ftigt fitfy bte, 9letcf)fa0^ auf
oflronomifc^e unb ^to^tap^ifd) f mat^emarifcbe jtenntniffe
fiegrünbcfe, Otiomoni!, ble juweUen autS) ^0X0QX<\j>oii
Cber ^fiat^etiF genannt toirb« (Sfe (ebrt U^ren {deinen,
»eld)e burc^ ben ©d)at(ett ber ©onne ober bei ^onbei,
enmeber auf einer ebnen ober frummen %li(bt, bit Zaf
gcöjelt nadjweifen^ Sie öebrdud)üd)|len Slrren t)on (Botu
nenu^ten finb bie l^orijontaleti; bie t>ertifalen/ unb bie ^e#
qulnof^ialu^ren. ^ud) gehören bie Ouabranten bi^ber,
uermittelff welcher man aud ber J^ibe ber ©onne bie gelt
finben fanm Ser ©onnenubren fann man fidb oud) $tt
SKonb^ubren bebienen, wenn ber Burc^^gang bei^ SJonbe^
buvd) ben sReribtan t^or^er genau befltmmt ^ucb giebt
©ternubreu; bie au^ bem ©tanbe eineö nic^t n>eit Dom
53ol befünblicben ©(em^ bie 3.eit ongeben»
CvriArtini) ben ©onnciiu^ren ^er ?at«it; itlvl 777- S- —
^Re« Derntfbrte TOcIpcrifcbe ®nomonifa; «>'iürab. 708. —
J)oppeImttYcr'0 n?uc u^^ grÜHMtc^e Stnnjetfung, wie nöc& einer
Unioerfalmctt^obe 6oAncnn()ren aSTer ^«Stten iU macben fint> ^ürnb.
£ 2 716.
N «
»•
• I
Digitized by Google
i64 . .^km.W^itt,
fol Gnomonique, par de la hias; PäT 12.
peit^er*« ^nomrnif j 5luö<b. 75*. ^^oi. — ga3(\mer, GnomonU
quc, mife ä porrce de tour Ic mondc ; Marfeiilc, 77;. S. —
roLON'CFATT, Petit Traitc de Gnomoni<iue5 Par. 711, — .SIJCTjjlp
* * • •
tt)if]infci)aftcn ju t>e» mQt&ematlfd)en ölfciplinen, (le
Sleid) ntc|)t fomo^l ansetponbte aW gcmi)C^te S^etle ter
a^aiteiHolU 9x^9 tobem ^kfe l^^^e ni4»e {uc t>urc!)gandu
geit ©runbfage , fonbcni liar jttt & illttftuil» tmb »elidtU
guuö it)rer ge^rfd^e biene* ©ie wnterfcfreibcit t>oii 6m
fcte^er an9efa^rten aud> baburc(?, bag fte ftd) mebc auf
;»iinfi, M auf SRatur, bejle^eiii unb biefe te^tece tcn
^wectm 6et erfNii jemig Jii lenfen bemüht (inb, SSoti
tec ^rc ift juerfl bif btogftUc&e SBautuu(l^,-6k «4 m»
©ebauben fär bo^ gefenWaftüc^e {eben unb berm j»«cft{
indfiivjer einrl^^tung befd)afcr8f, unö baö Sbemnaaß, bif
Se^e^- unb £)auei;t^afttdt€it becfaben^ |ut ;t>Dtne&mfletK
ber trfobqrltcfreti SSaafodeti te aftt«WiMis ifontoil* SM«
iiied)aniffl^e Äunfl pflegt man fte »on ber fronen ober W
^etn 3lrc^)(tcftuc ju unferf^eiben- Sie gefligfeit ber ©e^s
;lMltt6r jftangl .l^iM Doti 5f€ fc(^itfUc^o SBaftl ber ^aleria#
lifti/ tNU i>ott 6er 9e|i$rf0ett'fB(rtiiibuii9.iia6 ^tnimo^m^
fc^ung berfelben ab* ^lud) \i^xt blefe SSSiflTenf^afe WeflJer^
ferti^ung ber SSaurlife; yx\\\> 'hU ?e^re dou ben eaule«orb#
lumgen m^t eine» t^er liauptgegenftdabe ou^« . ^
•e. ein «Derjei^nif öcr 6cf;riften Äber bie ftrHofttM
tb^l'ö 2iteratur ber lte(6»olosie,TC 95erl. 4*<) ^« 3»- ff-
VI TR u VI X de Architcctura Libri X. ex. cd. JO. »« l^Tj.Amft»
6\% fol. — PALLADio, quattro Libri d'Arehicctturt ; Ven«. 714.
• * fol. — Regolc delle cinque Ordihi d'Architettutt da OIAC.
Kozzi DA vioNoLAj Sicna, 65^. foL — ^olMnann'ö ÄnwHi
\m m diDilbauFüudi SßQlfenb 696. fol. — pcntbcr'd 2(nUittt»g
luc bmwl. ^nufunft; a. 2{u|l. Äuge*. 76a ' 7n 4 Z^tt M.
^ CotRf
Oigitized by
Com d'Areliftecture , pat WfxftmxLi Ptr* 771-7;. 4 Voll. g. .
iottge(, »0» Patte: Par. 777. s Voll. g. — :dotbedf'0 Entwurf
f{ne( QliitDeiruiiß iut fanbüaufuvfl; ^ftttingen/ 779« t- — ^miy^
Unterricht lu 95at(aiif(5ldßeii ; ^alUx^, 777. » ilbelU/ toi. — i
ecbmiöt'« bürgerlicher iBanmeiffer ; ©otl)«/ 789- 9». » ^o*.
— eticgli^'ö €ncpl(opdbie ber bürgerl. 53au!unfl, mdt) aipbabcr
"•* Drbnu«9i iim9, 79a ff"- f 55be.gr. g. - X)od>*6 21llg. ^ßu5c>i»
♦ • fon; S(u(i^b. 781- — ^Uei-gl. öulser'e 889. ^beerte ber fcfiö^
aien Ätinfle; ^. Slufl. %tt, a5auEun(l. — Scicgliij's, ®efd)icj)t« '
Ut töaufuitfl ber ?Ji(ten; £eips. 792. t. iDed. ^irc^aologic
Hßaufund ber 0iiec^cH uiib kirnet) StBeimati ^i. 1 ^be. %p
. . • •
BerwatiM mit tiefer SBiffenfc^aft finb ber Gaffer*
bau mb (j5ct)if(>au. jjenec beruht toornc&mlid) auf mtp *
j|anif<i)en ua^ (i^broflatifc^ett @runbf<i$en/ unb begreift
^2>eM^> >if Senfang 6e^ imf^ ber gtflfTe/ Me 9lu4#
trocftuing ber Glmpfe, ben @c^(eufenbau, btf 6c^ifbar#
tnac^mtg bec @rr5me^ bie ^n(aden ber i^andle^ uub bett
aou ber Jg)afcn unb 55ricfett unter pc^* 3" ^^^f ©c^tf<# .
lautmt mtbtü bie 8t<0elti gelehrt/ nac^ n>e(^en @(i)iffe
jeber Sre fo einiuric^leii unb |tt MrCertigeil ditb^ ba| 0e
i^re d^bfrige £)t^ttgfeic unb !5rauc^6ar(eU er^aUeti« Z>a#
def)irc aud) bie ^emaflung ber Schiffe unb bie eigenf^
b^t ©egeifunft, ml^t {ur f^orttreibung berfelben, unb
inr Seofuiig be^ 6eeuerruber^, Qliilittttng gicbe* Sie meiflett
9nmb(S|e bie (irr aSifllmf^aft finb nenerer Cnefte^uiig, imb
bieSogliliiberfHibetlfij^ttm fle ba^ größte 93erbienilerwor6etr#,
Kottvdk Atthietcture HydrauIIque ptr Mr. vz PAo?nr; Ptiw
991« i* -^'.HOf^lMMI^« 9eiir<ge tut bp^ttiltfcbtii «nttttfUtri
Mit. 791 '99* 4 9be. I. — WieMms'g fni|ettfiie# ttf
nUtU nb W^tm Kcgrilirtifff ^B^t^wfunlt,
w eisir 6efeSf<(cft i^brotefteg; ^mMti 79t. 99* • 9)^4»
I^efl: 1teierfr4t ber ttalTerlinififnll s pawA. $0^ g 9be. t» —
^ ' lAmigtis de rArchiteecure iiftvalci'{>är tnj baiasx. i>6 MondsAv;
' Mir 711, 4» — BoyaVEM,. de 1a Minofttvre/det Vaiflegox; Fter,
** 757! 4» BB ytLmsavB t Science de läMaHne; g la Haye,
Tf7* 4 VolL g« — -gumnAir*« T^tife'oti Ship>Buildm^ and Na-
vigation; lond« 7^5:. <|. »TALKAHTT^s Nivgl Architcctute ;
Lond« 7gi/fg].
Digitized by Google
41*
rie unb Me Sf>rfijtfarion. ^^^'^ ^aff»f xonb bu \>ot^
fbeil^aftc CteOund unb aSemeguiid dned Aric^^^eere^ dCi»
Uktt, lO0»ei be(l4ii6i| auf Me GtcOttitg bt$ fcinblicbeti
J^eer«/ onf Me Sid^iMdund M^edtit, unb beii «tadflf
' betreiben, JP)fnf!4f genommen wirb, unb bann ble Sej»
ft^affen^eU ber ©egenb, In lüelcber ein ^leg^^eer geflettt
•bet geiagea mirb, in $etrad)t kommen mug« 3ur taU
tif ge^arr ba^er toc» bie Caftjramcraiion , 4||ibie
fenfcbaft t>ott ber ^efc^tcfteii Hbftetfttng utib ««efbmmj et^^ .
tte^ Sager«; unb augerbem nia*r auch bfe ÄeimmtP bet^ l
Äriegdfibun^ett/ ober bfe gyercierfunj] einen 2beil t>Dn f&t
m4« ' Uebrigend «^b b|e Saftif ^cioihnltd) nur auf ben
Jtried $u fanbe tin^efd^tMt, inbem ber eei^tcs tMH
feine eisnen SÄegeln unb fü&dfid^tm ee^rtfeife^'^*' -^»''^^
©tuttgarb, 7<f. 8. — Serfu* einer iiotb»e»bi«ttt s0Jtiit4rWWrä*
tbe!; ©rrtbfir, 78 j. 'g. - ^afd)/ megelii unb el1irl^ftlJe ber
SCtmifunft; im 772. 4 ©be «. — manvii^n/ «lnleCtüng ttf
bie r(lmradt(beR mtUt^rifcben ®ttriMrd><ifeeii: ^ranvfcb» 784.1»
£>e(r. furjf r mwuxf Der Ärie8<»iffeBf<baften , in Blögere ©l^öf
fiopÄbie, sjl. aufl !B. 4. ®. H?. »«^ bera Sfltertbume flebi^
m bie 6<brift«n poIyb*ß, TltliarCt, Onaianbcfe ^ronnn'i
bieber. Cammlun^ aün ÄriegifcbriftfleHer bct ©riecbe», »oa ^
iaumg^rtner; ^aintb. 779. 4* — vvTsmoun, Art de Ii
Guerre par principes et ptr rigles*, Par. 748. a Voll, fol,
VASSCK, R€gles et Principe! de TArt ^dc la Guerre tircs des mdl-
leurs Auteurs; LipC 771 —74. 4 Voirs. — (ßuibert'» SJerfUCb
Aber bie Zam, a. b. Srani. ©re<b. 77r « ^be. g. - mtoet'o
icine ItaWfj Ctuttgarb, 7S7. S8. a ^be. g. e*«rnborfl*0
J&anbb«* für Officiere i)i be» Ätittjenbbaten Äbetle« ber .f rieg«/
»ijfeitfcbafteii; S^annrnt, 7%7 — 90. 3 ^be. g. — Jlofentl^ar«
CncoFIopdbie ber ^rieg^nifTenfcbaftettr 0etbd/ m ff. bil W-
4 ^be. !l 4. — rencttrtm*6 fpßettottfcbcl £ebrbu^ ber attfc#
ttOKbien eaiitf» e(b((<i9. 799« « W^ t* ' ' ; - / » ' ' -
• • •
Digitized by Google
i^ri^ tfiib tbitmbttitg 1^ 6ef(i)tl|(^, ttntf f^om^btiU^.
ben ©ebrauci) t)et$ ©c^ießpuloer^* "^^te ^^eorle grunzet
ftc^ ^um auf p'()i)fifdie SBa^tne(^muti9ett, t)or{iIgltct>
aber auf # ium Sj^eti ^i^cre tuU». anal^tifc^e^ $cun(fd(^
tMpftde$(&hden; fobann t\>irb bte t>er^Sltntgmjgfde Labung/
linf bat>ott |u ertDaitenbe ^irfun^, ber !Seg ber ^ugeltt ,
; tRiiiiil lisb bertii 0pciiiB«W Me «<tf|%e 9UMM^ 2>ie
SenenMtfmi/ «Wr Me jhtnf!, geitttfoertt su Detferei^
seit, rechnet man gen^S^nltc^ mit jut SlttfOerU^ ob fit
^i^ren IBmt(^lt^^ auf f i«^ Mb I9<4«Q<^.
' i^jJi' L*Artc dl <»uerreggiare» s4Ktaolia ; Vei«irf?r. 4. Mi-
' moircs d*Artilleric, ptt «• ancr; Par. 74f. ^ Voll. 4. — te- ,
Bombardier Fnin^ois, per EBtroon; Amft. 7H« 4. dberf. 9^Acib»
7gi. 4. — koeim's New Principlei of Gunn«ry« fK Alithemt«
. tical Traccs; Lond. 76t. 2 VolL 8* Hberf. ttt. t^Ott OSttler;
^er(. 74f* t. — il^mbm*0 JCmiiftfündeii über lie ^etvaU bef
e(6i«fpu(uer«; föUiUn, 7^ %* — 2lrct S^erf. (iner ^t^eorie
ber %tMtAty^ui^. 7^ 1^-* ecrttcttfce/ anfang^^rün^ ber
• UHtHüinUi tiHnin, 7%i t. - €iii titttmt mtt fmgmfiMt
* I j . - • •
ftucö* oft bie ^ciC9«bau!unft <jett«nnt, unb J(l bte SBIfien^
, fcftaft, einen Drt fo ju befepfgen, baß flc^ tSenfge ö^d^» ^
ist^e lange unb mit Sort^eil b^rtn ^(tlten unb t)ere^eib(#
1^' ftiintn. Sttgleid^ aber (ejfittfte autl^ bte Jtnnft, fetob#
lUft fjeflundeit an)udre{fen iitib ju erobern* 3n Selber
0c^t ge^t fte bie t>'errd)tebenen Strten unb £(eife ber S3efe#
pigimg na^ eiuanber bur(&# unb trd^t robano biejenigen
1 4 Steseln
Digitized by Google
i$8 r .Ä^jcrttr Wd>nitt
rte^elrt latib ©runbfd^e t)or, welche bei'm @c6rauc^ htu
fclben 6eobacbfen (inb, nnb bocf In ben 5f)eifcn cinec
TJefruitj crfcber(lc!)e 2Jerbdltni§, bereu einer immer jur
S.Terrf)eibtgnn9 bee( onbern biencn mug. Ser 3"^f9^'^f bie^
fcc Äennthiffe, öerbunbcit mit bert »ornchmffen £el)rfa§eit
ber Jaftif unb Slrtiüerte, tptrb auc^ bte ^ngenicurmiffcn*
(c^aft genannt,
6. «tne ^ibVmxapW , bie 5c»rtififaticit betreffend, in Ut
dinl iur matl)emat ^ücfeeifuntic,, (5t I«. (5. 119 ff. 6t. vi.
y69 ff. uitD ©fbncUer'ö SortifvPationi unb Artillerie / ^ibh'of
tbef/ bei feiner Ucberf. »cn 2!)eliöor'6 tjcrmifchten SDcrfen;
55rflutif(6n). 769. g. — @cfc§idS)tt ^e^ ^efe|Höunci«ftin|lj 55re«t.
77;. g. — La verictble Maniere de bien fornfier de Mr. i>e vaw-
»am; rar. foj. g. libcrf tf>n «gumbm/ 55frl» 7fi. a Clte. 4.
Nouve^u Coui's de Machem^cique i Tulage de TArtilletie et du
Genie, par belidph; Par. 71 4. La Science des ingenieuvs,
par belidor; Par. 7^4. 4. uberf. Dürnberg; 7yg. 2 ?5be. 4. —
Btruenfee, StHfan^^^ränDe let ^riea^baufund, £et>} 7^^ ^ S8.
j ?3be. «. «ielfe, Uiiterrid^t fiU ble Offimtf Mf fi((> i»
5elb/3ttjen|f»r< feilDe»? ^re^ben, 774*
44*
!&ei bett 9}j(fertt bti aitert^um^ mt hit StU^ii
futtjf me^r |^ra{tttc() al^ t^eoretffc^* 9iur Don ben @rie;^
Atn uub SX5mern mxH Üe {uer(t auf tQifffnfd)aftUc(e
®ruiibfj@e surtlcfd^fti^rt; unl^ (n ©Triften torgctragen«
Unb biefe ^aben felbfl je^t t^re 9raud)batfcU noc^ nf(t|t
9an$ t)<r(oren> ungf achtet bfe M«9erifc()e tBetfa^rung^art
tit ben neuern Seiten febr groge abdnberungen unb a^er^
befferunden erfahren ^at, bit Dorne^miid^ burd) bfe Sr#
ftnbung bed ©d^itgpuUerd im vitrie^nten ^ia^r^nnbertc
)}eronla{Tt n^urben* 4)ierburd) t(l bie Artillerie etß in bte
2a(}( ber jlriea^miffenfc^aften oefommen; unb burd) 4>A(fc
^er ((^eru ^Rat^enratif ju einem ^o()en ©robe ber SoQ^
fornmen^eit drbracftt« aber au4^ bie Xattit unb bie Se^
fefligung^funf! I^aben burc^ bie ^emft(^unden ber Sleuern^
cri>alt?i?. . ■ - ... ■ ••.
Digitized by G
^ $y fonc fitol fw, 79f . » Voll« 4« Hiftoirc du Miliuire
, Kjtf€|nus ibn infKtatimi jusqu'A la fin du regne de Frideric QuU-
^iliimc, ptr Ft^cfie II. toi de Fniie,^ in bell Memoiret de Bnn«'
^tdebourg, Berl 767- 4. ttll^ il tC0 Oetiv. de Fr. II« — mauvxl-
'I^JXO« Bffid (or l*lnflaence de ta poudre canon dank TArt de la
fuerre moderne; DefTiu, 782 S. — E^Tai Hiftorique et Miliraire
fitr TArt de la Guerre depuis fon origine jusqu'ä nos jours; Far.
790. 2 Voll. 8. ^ ^P^f$ Ol r(^(((e (ci itrifB^fiuif^ ®itt 7^«
ff. J 55bf, '
. '» . • • » * * * ■ t •« • II* . •»
#■ » •
* • *
«
«
I
• « 1
• • • • gl
Digitized by Google
# >
I
' . • •
Umeir Mifrr t»er(le(t man ffkt btn ^tAegrlf unb gefe^mj^
fingen 3uf<t<Mtnen^«n9 aller berjeniden Sin^e/ n>elcit)e ble
jtjrpetmelt autfmac^ett/ mit üiu^fc^IieSun^ ber inteMtwtU
Ua Qttßn^&nU ober ber SittfUxibt^totU , bU man fonfl
Mttr tem fB^flf fStätwt, im M itfihti Siiiiie ^elbeiv
mit |tt begreifen pflegt/ Mt atcr in ber .Sim^etlung bcf
üBiffenfd^oftett für bfe ^^üofop^ie/ unb befonber^ filr bte
^etapb^fit/ au^gefonbert werben* ^innlic()/ ober burc^
Mc iitgtra 6itme empftttbbar, (inb iabt§ iii<^t aOe
settfUiibe ber StafttfMffmfcbaftr am ttenidfbn bie Urfacf^en
ter fSloHumMmtitn, toenti fie gleich fdrperitcb finb« 3e#
tie 6eden(t2nbe aber toerben (ier blD§ fo^ toie fte ftirftc^,
iitib o^iie Doti auSeiib^i^ (ln|Udefommene OJer^nberung ^nb,
UttüätMi tmb To «»M oiut^ ^tcr ^mt ber i$Cunil eM^
Sesen gefegt» -
Sur Ztüdtttfnnbt bei bterem WAnltU bimn : nzuOer'e €liu
Iciatiitlii He 6fmtnif4e utt^ pt^ppfaUfc^e tBucberfunbc; £eii»|*
710114. ? Sbe. t. — Genauer »itb tveit reicbbaltiser tft; »oxs-
Msai Bibliothect Scriptorum ^ftorite Naturali»» Otconomiae,
fllianiuique Artium ac Scicncianim ad illtm pcrtlnentium Realis
SyOeuMcin; M^mt^bm beoiMoi IHnf : e9iteiiMäM#(iterarir
Digitized by Google
l9 flNmillmifli lon^e, find tk KtftMM^^ wtOitUß
ticken Zirpet, bie 3(re i^rer 3ufammenfe$ung^ i(»re ®letc^#
Ifit unb 3}erfd)tebenl^eU; i()re dugern unb innern <£ideR# «
fd^afleiir i|re <£8tflc^ungtot^ i^re jtrdfce^ Urfac^e und
Birfuni* ZMff aftc« a$t ifhi (Mtbi^miii^bhmMf^
tHbtl mm t>9r|df{i(6^<e ^emttetd^nt unb dtedugern, m
ber gorm ber Körper ablandigen/ ^ettmalt jtntv £tgen^
fcf^aften/ t(^f e Srmetrungen unb (Etfc^etnungiu ftd) befannl
ma^tu unb bU§ ^eißt 9^amc£enntni^ Im engem ^rdaube^
Ut man bie Üßarurf^rper blo^ in J^in^d)t auf bie allgemein
neti @efe$e ber ^emegung unb 9ln{le(ung, auf ^imtf
ti^t, u. f. f* fo entfielt ')3^9ftC Im engern Ser^onbe, ober
SRatutU^« 2)14 fliib «ifo Me »dlM $mi^mim ^wpi§
trif(mfäiafun bn ^^kmrntm 9i$MlmU* SuSerbt» «(tt
giebt e^ au4) noct^ eint ^j^ere reine 92aftim)ifTenfc&aft
ober ^?ctapt)pfif Der 9lafur, na* notJ»enbfgen ?>ritt^
cfpten unb aufgegriffen ernannten !Ra(urgefe$en, mifmb
4e M Ue ibfafiim^iiv^ (afitau . :
6. einige fcöarfjtnntge Q5emerfun0ett über ben ?5f grtf ^er ttamr
unb anbce t)ieber deb6ride ©edev^dnbe I« iLid)ttnftti^^ Surd^ttt
iu ber bentfcbcn Ueberf. t>iHi emeHie^ Vbüofotbi^ bec S^aturiei
fcbix^te; ($erL 791. S.) 6. ;24 ff. — :6ianc'0 metoy^fi^
ix ' - .
■ ( ' , , ^ •
0«< QJcc^dlfni^ jtmt beibert Qaßiffenfd^öffcn ge#
Digitized by Google
6ctrqcf)fcn. Stimmt man b(e 3^a^llrlc^re in (^rem rodtt^
firit Umfange für einen ^wb^^vif aütv aUgemcinen 5?enntp
nlffe Don ber färpetlicj^en "Slatuv, fo fd}iintt fie pd) nicl)f
blog ouf unfce dTbe ein, foubcrn erl^rccft fic^ aiid) auf
bic ÄcnntiTig anbm- 5Beltf6rpcr; unb bann iH bic 3^a(ur*
3efd)td)fe, bie ftd) bloß auf ble Ä6rper unfrer €rbe be^
fd^rdnft, ein unterg^orbnctcr Jbeil üon \f)t, ju bem mau
erß nnc!) tJorlÄufüjjcr llnterfucl)ung beö QlUgemeincn fort^
fd)refrert n>ärbe. ©le^r man bingegen mfr)r auf ben eigen*
t{)uml(d)ea ff^arafter unb bie SSebanblung^art belbec CßifiP
fcnfd)affen, fo liefert bie S^aturgefd^ic^te ober 9uifurbefd)ref^
bung ben ©tof für bic 9?a(uH^bre, tt>eld)e bie t>on jener
beobachteten einzelnen @egcntldnbe im SIQ^emeinen bHiad)^
Ut, unb auö ibren SBa^rne^mungcn Mefultate jie(>t, llnt>
bann »dre e^ raf^famer, bie SRaturgefd^icftre bor ber iRa#
tur(e{>re Dorau^ge^en }u (äffen, wie n)ir aud) f^ter bei nfe
r;frer Darlegung i^reö beibevfeitigen ^^^^ iveibcn*
^ Die ^id^tigftif unb ber tlelfac^e ^wf^m ber Sfla^
turfenntniffe f{nb $ro§ unb etnleuc^tenb« Der SRtnfdi er#
fäat babutc^ Mf ^^ic^t feiner aSeflimmun^, bie^ ndc^fl
btv, Quc^ i^ieburc^ deminnenben, i^enntnig bti ^id)|ieti
ffiefen«, ©tuMum feiner fef6(l unb ter ubrt^n ©efd)ipfe
^, bit t^n umgeben« 31ucb ifl ber ©nflug biefer jtennt»
tiifie auf bre äbrigen SBiffenfc^aften fe^r gro§, unb fafi aa^
gemein. SRit ber 9^itofop(^it unb SKat^ematif tfl bie ^Riu
rurfunbe t)erfchmiflert/ unb bitut l^nen reic^baltigen, uu^
trfc^äpfli(^en @tof |ur Unterfuct)un9 bar« Sur bie ^rinei«
futibe eine unenlbe^rliO^e J^filf^miffenfd)aft; unb bem
J^eologen erweitert ffe btn ©ejid)t^frei^ feiner 3been fibec
@ott unb SBelt« 2)en t>orne(m|ien jfenntniffen für bad
Idglic^e {eben; ben fdmmt(ic(^en Setoerben unb j^Anfien,
bient fie {ur befldnbigen unb fic^erjlen ©runbtage« Unb
.baö oielfacf^e unb leb^dfk'^^n^gnügenV n>efd?eö bie 5Ra*
lUffi^rfc^uirr l^em SJeoW^W'tmb ©enfir^iw^f/ »örbe
fif
• «
*
•Digitized by Googl
4 .
«
aUein fcöou at« efne b« bt^l?» nn^ jtipfcfm^aMeKft ,
«
fQuU hithtx getJn'öe SlbbanMunge» fintet man i«K5gc»kfe» in •
• :35l)mei*0 literat. ^»ttnDDucftf ber ^^aturgef*. «I). i. 55. i.
; 5. i^j^jf. — ti^KNAEi Difl; Ufus Hißjwiae Naturalis} ^PC 7^. 4»
»^•'t .;• ; ^T:';" U. T* > f ••^'»
Ä giamrprobttfee. o5f t tftöÜtMtt«! V' . h W
Peter (£r^e beftnblK^cn Äörper, fo lange ffe «o4> t>ott ^u^
ffti ^^ec nnöfrantert unb o^ne 3ut!)un bn: 3tun(l öebllcbtil
flflif,^ ni6(f)en alfo ben (i^enlUc^eti.jobcr aOgcmefneo ^egeit^
^ttb^lier Wätuipöe|'d)ic^te au«! ^ <|ltter ber oiif <iO«iiit^eii
l|illecfd>iebe,~bcr fld> uniS bei S^efrad^fung ^er ^fcy^rlDett
UrbiMt, tfl b^r |mif<I)(rn orgviml'cben unb unot9anifd)eii
' Ä4tt)/m. £>tganvct)e Körper föib mit befonbern Drganeii
^e«; QU* Oebeii bei if>nt%M ©arj^e unM^f^« ^WB hl
einer not^wenbigen 5Bed)feIbe5ie6»nd» 6le entffe^n burcfr
' «utwlrfelunj ^ud einanber na* bejltiumtett @efe$en, tid^^
fÄt frd> i»itrtti»tfl|r4t^^^^ mneti {yen»
«fu* ju einem ^etülffen ?Dt«af^r laben ötgenmfcete g^^^
incn, unb mobipcfren bie SBtrfimjen ber angemefnen pj^^»
0f<t)<n Ärdfte ranf i(men elgentbfimU^e 2lrt bl^ i^ierit
S^, m fle in ba^ SUi* biefer iurSäfe^rem X>lt
Cebetrtf raft ; imft-' ba^nr »erbeirfie ürganif^eii JtAf|»er mic^
lebcnDe Sfärper genannt* Sic unbefeelten ^e^gen ^flanieiv
tinb bie befeeltcn unb emppnbenbe« b«»§^n — Süt
vm^ditn. $k9t9.f» «Iii «(i»(na)MM^ien dfMH^tf/ ^<t
unter flefy tetiie.tt<i|ire S&ejiet)ung (obcii^ «f# Mf. 5fr ItaP
|{e[)un9 unb bed 3ufawme«b«nd^^* ^ntflejung unb
€r&altung ^äugt blog do» dugern !&ebin<jttnge» ab»
filib l^loS Ait||e^uff7. ^«iif «tn beftittupted SSaaft.
feit jtt miieteii/ ^rtbtUt imben« Siud^ ge^or^en fi« beti
4fttii(c()m, uttb m^imif^m iSefe^ia afteio* @inb re#
Digitized by Google
i74 Sööft« W^nitt. ■
«ermffiö fliielWftff, fo fft fjre ^orm ecK^ 95?«« «entte f!e
auc^ toDte ^6{pet/ un«) begreift fit unitt htm Siamcn tec
. '* 3ttt JJiHerfcnnini^ ^cr n«turgefcf)id?rc dteitfit «uf« Hi
Ui § I. ttttöCflH)mil /;ÜI«^nitttcln/ au*: Deliciae (!obrerunae;
hntBt 781. (2. s Dbt 8. — ORTANDER, Catalogus Bibliothecie
hiftorico - naturalis josephi banys; Lond. 79g — too; f Voll« 9,
' ei^miiüf^u ^tmk^mli oller ec^riften , toeld^e Me 9^itit9gerd[^{((^
le ^(treffen; ^llt, 794- 9. — jDie be^ ^n^iO^tt
2 i»en (Ömclitt ; 4te JÄafl. 9ttt 791. 8. — '2ifamet>f»Ä*V ^mi
^^'tucif^er m 7te «Q0r iMtt t^^'t. - fM^MatAtti^!!
^>4kik HiOoiftif Mititfili. iHfenieitt ; Tftf 9.-^^ Wtf
^ Iitof/Crtal# 106, 8*. ttRff t tat üdfcm ^bemeiiiii Sl^^iijj^'
jtt M mei'^ Sivreben bü Hiftohe Nat^rdir obiMe^t
Qüire p«yr Mft. Dx'8trv#öi^ et VAinpBi^dir$ flir« 749 (T. Voll/-
4. 31 VDit ift. Amft. ^it^ft if VoH. 4.<tkimes Complettes,
^ ^lNr< »r<9 84. 70 I^ Ttl. * De« - Fonts, 79^ ja VolK la.)
vJI>frf.-S)aiiib. ffp ff. 8 55l)e* 4« mit Sufoife» m mawini ti. <U|.
.^JpcrL 771 ff. II 55be. 8. — Encyclopedie Methodique; Hiftoire:
_l^aturel[c; Par. 78a ff. 4. — Dictionalre Raifonne Univerfel de '.
lKl*Hiftoire Naturelle par valmont de bomare; Ed. 4. Lyon,^
■^9*. 8 Voll. 4. — Nouveau Dictionnaire d'Hiftoire Naturelle*
^*Mc. par une Societe de Naturaliftes et d'Agriculteurs ; Par. 8oj/
24 Voll, 8. — Dictionnaire des Scisnces Naturelles par plufieuri^^
W 0a#*'flWlierolrei(| f »elc&e« Die unorgantfirfen Ä4rpef,
We ^6ne geben unb gor(pflanjung (Inb, unter (icfe begreift;
in ba^ @ltDd(^^ret$ ober ^anjenreic^ , n>o|tt bie orgA# .
«tf^ii itoar MeiiMgcn, aber tiic^i ttfUUtn, 9imipU
t^m nnh 1n t^«*^ltkttti^, n>el(^e< au« fofe^en or^
«antfirten j$irpem beilegt/ bie aupir bem £eben aud; Sm^
Digitized by Google
' 9{amr^^itTenf(|afir<ti.
»75
pftnbun^ unb ba^n erfoberllc^e ©erfieuge ficft^ett. Sa
bie Statur in bev Ginrld^run^ mb SSoÜfomimn^elt Der ^iv^
per eine befianbi^e unb fe&r attttidllcj forrfd)reitenbe ©m^
fenfolge beobad)tet ^af; fo grdnjen ble beiben le^cern bie^
fec J^auptflafien oft iugerfl na^e, unb um fo t>\ei nd&ec
an etnanber, jeelnfac^^ec unb terflecffer in i^nen berSrab
ber Drgonifirung wirb* ©ie auf jene brclfad)e Cinr^efluit^
gegrunbeten bre( *&aup(wifTenfdiafeen ber 3Raturgefc^^id)te
()ei6en: Mineralogie / ^^tologie ober JÖotaniE, unb
Sooloflie.
Obne ©rutib baben einige mcbr ^mmi^t ött0?nommcit, unb
fangdgr. t>er 5^atttr9«fc6. @» 6 (f.
... ■ * ' . ~ . ■ , ' .
S5e{ ber fo srofeti, faum üSerfi^Saren SKenjc unb
^Kami(S)falti<\U\t ber ju biefeti bret SRatitrreic^en gef^SvU
gen ©egenpdnbe, 1(1 fa(i feiner t>wi aUtn SBIffenfc^aften
QJlet^oDe unt^ Äloffififatloii fo not^wenblg aW ber 3latur#'
gefc^icbte« ^an betracf^tct bobei (eßdnbig bte 92atur ali
€in @an|e^/ um bie 93erbmbun9 unb gegenfeitige ^ejte^
(ung oOer natSr(i(^en ^^rper befio genauer etniufe^en^
SDieg tfl Dorne^mlti^ bei bcm ©tubium ber aUgetneineti
!Raturgefc()id)te not^toenblg, n^elc^e^ eine @rttnb(age ber
befonDetn werben muß* ©a^Spjlem; nac^ micbem man
^le la^Utiö^m ©egenftdnbe ber brel Slaturrelc^e getoj^ndc^
orbnet/ if! I^re (Eint^ellung In klaffen, Crbnungen^ @aN
lungeu/ 9ir(en unb älbdnberungen« $Bon ^eber biefer ^b#
t^eilungen unb ben barunter begriffenen Staturfirpern mfif#
fen bann bef{immee S^araftere angegeben n^erben, bie ton
i^ren toefentllc^en Unterfci^ieben (eriune()men ftnb» ^te#
turd) entfielt In ber SRaturgefc^ic^te ein gr^ßeree Sebilrf#
ttig t)on j^unflmövreni unb ISiamtn, al0 in irgenb einer
anbern SBiffenfc^^aft*
«Die (Wartungen Cgenera) mxbttt %on cmtge]! aoA (Befcblecb/
fer# wib bann bie ;trteii (fpccicj; Gattungen genannt. — *
Digitized by Google
17^ ..gunffer Stbfc&nttf.
' ecfjrAn!/ ihn bi« föetft/ Me ^^atttrgefcl^icöte |tt fhibtten;
gciiib. 780. 8. 3Uigcv'fl S?erfuc& einer fojicniat. ooU(l. ^et/
nitnolo^ic für ^aö Itbiecreid) «ni).$'flanscnreic6; ^>elmft. 1800. «.
iDcfT. ':^agajin filr Snfcftcnfuwbe ^Svaun^ro. 802— j{. 6 ^Je. ».
^b. I. 6; 9^ (f.
/ / Uoffreidö Ht).i!tb^ blejentge SÄefM^ unb/olcö em©^^^
(!em bet ^fit\xt§e{d^id)U bai toUfommenffe in feiner 3Irt
fei)n, tt>elc^ieö felbf? natürlich, In ber ?Ratur felbfl aufge^^
inii)tf unb in ber (Ic^jtbaren^erwanbtfcbaft ober ISerfc^fe^*
ben^eit ber ^drper ^e^ilnbet toavt* Sa ei ober ^ieju
tto^ immer ^nfSngffc^en ^nfniffen unb Snjaben fe^If,
fo begnügt fid) ber iRaturforf(!(^er bi^^er mit einer funflli*
C^cn ^(tf^obe, tt>obei er einen ober mehrere t>or5£9Ud) ab»
(iebenbe £()ei(e ber A6rper {Om Xl)dlvinQi^xunbt toaf)it,
ttiib, bie batin . ibitän^iqm^^bm in eine ^(afe ft$t« £)iere
SBlIItubr barf fi^ )eb(^ nur auf bie ^j^ern Drbnim^en >
unb . klaffen. crfir^iifeti; Sinf^il.^ng ber @attungen, !2lr^ ,
ten. unb Abarten ^ing^^n mni Mt @runb aKemal i^onber-
SR^mr felbfl bie ^xanb 9W6m.tJ9?rben#; , r.. .^xib».- ,
- ' ; ©tV^itirel^le» übet iff^<amge#
v f*i(5^ in iBr]clcDen*e anfaNs^r. 6. ii< ff. — ©oriüglicb '
::.M?e» bieber: -^mtwAti Syfteina, Naturac; .Lckl. 7?;. fal. Ed,
... XIU. aucta et refpEmata cur» j. f. «msljn; Lipf. /St^^O. 4V^oll»
\'^erl. 796 ff. 8. — iffper'e «j^aturöefcbicjte im ^niimt M üitu
' • ncifcben ©pftemö; ^urnb. 784, 8. — scopon introductio ad •
Hift. Ntt, fiftens Genera lapiduttl, piftÄtamin et aniuAlium ; , Prag. -
777. ». — O^euer €kbaupla$ ber ^am in alpbabettWet :Orbirmi§
^ btttc6 eine ©efellfdjaft 9on 0eIe[)rteiij geipr 776^81. ioQ>öe. 8.—
^ U«ber Me natuvlicbe «nD fi^nftlicfte €tntl>ei(miö<art f. aucj ilid)#
tenflcin*« Sufalje iUr beutfc^c» Ueberj; »P» 6»icUie'» JJ&ilpfo*>()ic '
ber «naturgefd^icbte/ Äb. I. 0. ' ' • '
Unter bett »öö^f^tttlfteln unb £rF^nnfni§quellen bet
9iatursefd;i((}te i|l «^Qe 3t9eifel bet uumituibare 9(nblic£
ber.
Digitized by Google
^Mwt'WiSMiifyiifm . 177
* «
hn ^amtitptt Ott Menlk^fien tttib k^mU^fbtn, t»o|tt
♦fogen unb 5c»a(fneteit ^u^en, erfobert t^lrb» 5Beü aber
bieg v£r(enn(m§mtrtel oid^t ibttüü mi(\Ud) unb anmenbbac
ift; fo t^ntieii oft (reue unb {etiaut '2tbDtlbim()en ber ißa#
MMtpn, l»omel^m(i(9 tDCim (ie mft bereit elgenrl^itiiilic^en
^rben oerfe^en, unb fn ibr^r nanVifrfjfn foa? unb ©rt^fie,
ober bod) naä^ tid}ti^ terjüngfem SDiaagfiabe borc^effeffe
fttb, tie @tf0c; berfelben t^ererelett« 3tt glel^er ^bfic^r
Miimh4ttc|N^Uf tiMi Jtetmeni A^tnae<f<;(^ angelegten ^^(U
furalicnfammlungen ; unb bie mit bem 3n)ecfe ber 35eo6i»
ad)tunden/ Sorfd}ungen unb Sntbecfungen bie/er 31rt.att#
J&(eb«t debJre« |. (R. btc fllumtnlrtctt ÄuDfermerfc »oit 2(fbi«>
^^ftl, CtbwatbB, Üvtt, üfonctf JDaubenton/ Ie VAtUani
0Antber/ :BlIeemann/ :2^norr/ 6epP/ CapieiiF/ :anocb/ pan/
Örofl/ Äiiht/ 25Iumcnba(b# «. — Memoire Air 1«
mantere de raflembler, de priparer» de confervef et d'envoyer
. les cutiofitef de Thiftoire naturelle ; Lyon , 7f%, 8. ilberf. 9^Üri|(*
f6u t« — uhnabi DUr. Inftrucrid Mufei Rer. Natural. Upfal»
75r|* 4* Aberf* 2ei^i. 77». t* Ejusd. Initniedo pertgrtnatorit;
ITpfal. 719« 4* lltiboIpb'«.4^aii^blf4# «bev {CntttjTttiijll/ »ff
' ttatt fRatitralienriUliinlunA mit tRnte» betrauten foH; Eeli^i 766.
t. — 25ofr*rf» 4UiWf 11)1110/ 9l«tmikit m fammeliii Qurtv/
77»* I. — iU»ft'«'ft(lfe biir4iF6aibfeii i» 96fl(bt ter
f^fibte; teitil. itr 4*.*^ Hub^lpbt*« demerruiiiclt ttM bent ,
9cblctc ber QUturgcff^icbtc n. f. f. aof etiier 9teift gefinomeft; *
tdttl «04. t. — 9qr mebrern bieber gebtniibet e^rUm, f* -
£»5bmer'» A)!^ Rt* ^Mbb. B; I, e. 969 ;fF* »»ft jDrymtbfff
fcer Dtqanifirtcn ^6rpct (tnb: grna^htng, 5i3:ad)£<f(>um
unf> gortppanjuncj* ©ie nd^ren ßd), inoem (le fremöe
j(irper oermictelit b^t^ bt^irnrnttt Üiil^uf^ unb ^.ef^fie tit
i^re fffiitt 6ttbf{ati| lottmnbtln* 6i> n>ac(^ett biircb bie
(Eitth>icfe(ung^ 9lnfe$ung unb Stu^be^nun^ ifyvu Zi)eitu
Digitized by
*
' • <
fliiiit iiii«rfl<r6ar(iett aber hMU, oiclev (tnnrt kMt
tiefen «ngeacbtet; t^re gorrpfTanjung, ober Me J£)er4»et6rin#
gung neuer Äirper törer Stt» ©le leben, fo lange pd) iti
i^nen t)a6 ^tvmSqmßu^trt , auf aSerant^tcungen , t^eic^e
ateiie ßnbr ^ctoeguh^en ^erDorittbringem (||| flerbeiV
iDenn bie 9me^niii^ ibter ^fifRs^tt Steile In bett 0ef igen,
nnb fofgdd) aud) i^re grndbrung, aufbort, unb fobann
eine aam4n9e aiuffäfung i^r^r «eflanbt^eile erfolgt* Unf
lerfac^^^9M Mer .bufe (Se^enfldnbe pflegt man in betSRa^
Pxtgmii^tt wt btt befoNNm «bM^Mmg be^ iiimtUii
nnb ^flanicnrelc^)^ totaue fc^^ldEen*^ - ^ :
: ««»er bell 9<gr{f. bei CrgaKifalioit nnb bft ^scHt^m^^i
ganif^er Stinkt mii M fe(b# ttrfi<b mib fiKrlniii a^mefm^
f j^ftlÖl jb«r ||rtbeittfr«ft, 6. 99^ 9ml 3U»ofe'«
V erünM^ebd Mc«i mb btr McMfrafli fBrauuWistig, 797.
t^ BONnsT, ConfideranoQS für les Cörps orgahif6s ; AmÄ. 7<Ei«,>
s* uberf. t>oit 0ce3e; EemgO/ 77^. 9. — tDetVor)^ tbtr fWgetar
tm mt> ^a^rung; granff. 786. t — s^raiW Rechefth^ für
It Gcnetatfon des ^tres organifcs; Par. 7^3, 13. — ^innuti^aä),
> ber SooM^ öfter ^^ieiftmbe t^b temtbiiind^
mit atiatomifd)en unb )>it)^\5{ofiifditn fSemerfungeu/ totld)t
ba^ £(>ierreic^^ uberbaupt betreffen, ber Slnfang gemacb^f
unb fte feibfi t(i fpßematifcbe Slnotbnung unb ^efc^retbung
b«rtr ^^mttitpn, ptlAt.: ein mit ^muftfepn nnb Sor#
fNDnng^traft Derbnnbne^ Beben nnb eignet S&etoegung^er^
wägen befi(3en* Sie gen>ibnlid)(!en ^l}C\k öe^ t6ienfd)ett
iKärper^ ftnb : jtopf , Stumpf unb ©üebmagen* £)iefe ftnb
bei grjgem Spieren burc^ friere ibtüt, ^nocben ober
ftttorpel/ 'ttnterf{il$t/ nkb bnfcft bett>eg(i($e €klen(e t^erbnn#
ben* 3bre Außere SSebetfung ifl bie Jg)aut, unter toMytr
ba^ gert liegt. ;Die Slutgefdge f^&n^m mit bem ^erjen^
bem be< Idlntumlauf^, {ufammcn« Qlnbre gidiiglei^
fen I9erben bnrd^ 0ef4fie/ XHAfm nnb Cingemeibe «ftge^
foubert« Slußerbem i|I ba^, Slt&em^oUu ber $^i^re/ nnft*
bje
Digitized by Google
Me «BfifcfjiebenOtit t>tt baju btftimmtm ^ttt^t, bU bn
mit Junflcn berfdftenca Spieren efgnr «rtwme,- bai gm#
pfiRbURgtoennjdrn »(tmitt(I({ bn SRer»en unb fimilid)ett
©erficufle, Die gortpfjaiijuiig 6cr eiiipfuiöungett in'* &u
tirn, n£b(l beo babiiid) truittn tßotmuttgm iiii» ^
müt^öbewcflungen mtrfivatl^g. tatiHmttU, fStmtttMe
nnb Smßtmt, SBa^en, «rf^faf tinb ?ra'ume, Unter*
mtb bn .&tmtd)ttv , u. f. f. finb nid,( rainbec »tcfttia«
«egenfldnbe biefeö oBgemeinern Zi)tili ber 3w>loa{e.' 9lit«
gabem obec ijl aucft bie ^ootomw eDer MtaleKBtnDe
Sliiafom« (in »faltig« ^HßmitM f9r 6«« «tubium bn
^kttunbt iinb »(fontar* föp bie jfenntnjß b«c wiAtiaßeit
* »
6. StAdtoftnit'* KbUodma Anfmlis; Sffielfenb 74? % —
, ckowoTH Biblioth. tesni «nimatis atque lapidci; L. E. 760 4 -
«oumMU BiUtotheet Scriptor. H. N. P. it. Vol. i. — 'ss'mi
lft!)de*«tt'e ^»an^^. tet «Ratutjef*. ©. .«y ff. ücefe'e Sliiffliijägr!
M» •« «tere Pliniu«, b«t)er. - Jonsto.m Hiltoria Natural»
AnuiMlium; c. tabiilis ruvschii; Anift. 71g. a Voll. fol. — vA-
uarnt Amphitheatrum Zootomicum; Francof. 710. fol »At-
. lA. Spicilcg.a Zoologica, Vife. 1-XIV. Berel. 761 ff. 4. _ ftjn/
anacbti 5Kutll6. 781. S». i Sbe. «. - x.mmekmann. Specimen
Zoologiae Geographicae; Leid. 777. 4. _ ««naei Djflittt, Of
«Ulla, /janib. 77?. 8. 4te aiiff. ^amb. 794. «. — «mrn», u-
«on$ d'Anato.nte comparee, N. £J. pnbl, Mr Dmitrnv, tu,
^Mmo, ber «cralekbcMKa «(««iwKio «M. iT^ • *
12*
<ur«efc(>i(<>te URficrUu» «rrMcnrm mntt ginne t»urbe bJefe
Digitized by Google
i8<» Sunfre( ^bfc&nitt.
efne^eilund tjertfffert, obgtel* feie 3a6l fc^r S^eilung«^
gUrNr Me nimlk^e blieb« £)iefe Ataffeii jiiib ndmlic^:
unb ©ctDÜtmc. SRad) b€r neuern aüacmein an^enjDmmeneti
Cint^etbind (erfanen ^te Xf)im in droße m<l9n\tU: in
^^i(ff mttSXActoitDtibeiii ^l^tere i>bne dtucfenwitbel
gu lenen fle^ireti feie ©duge({yiere, 9S5()el, Slmp&ibien
imb Sif^e; mldit aOe rol^e^ Slut (a&en. £)te {toeUc
In ^t4)t(>ieti (molluaca) mit Oefd^en ^ eittMem
Stfictenroarf; In ^SSÜxmtX, mit ©efigen unb f nötigem
JXftdenmarf; aber o&ne dußere ®Ilebmagen; ^nfcften,
titil dftiiU^fm ^ucfenmacf unb 4ugern @liebma§en; ^fiatU
jent^we^ «(st @cf46e un» iugeif ^ItfjMMffii«
£)ie mit bert ^nfcften na^e t^ertoftnbten ^XViiitnthittt
(cruftacea) unterfcl)elbfn fl* nur baburd^, bog fie ©efd^
§e, ein J^er^, unb &imtn jum 9ltl^men/ unb feine £uft^
tiNNAEi Syftema Naturae; Leid. 75f. fof. Ed. XII, Holuu
^66- 6$, % Voll. g. — Edit. XIII. reformat« cura j. w, gmeliw;
T.I. P,i-7. T. II. P.i.a. T.II'etult. LipC 788-9^ 8. — ?RatUt(|e#
fd^tc^te tni^u0iU9e M£inneif(6etie9lleni«/ mit €rf(drutrd b?r^O00i
Bp6rt«r, »90 «fper; ^j^urnb. 784. £tnne' Sfktttrfpßcrti/ mit ,
fldrungeii/ »on miiüer; 9lur«b. 77?. 6 55be. 8. jDefT. £c|)rt»udr
für ba« 9^atttrfp|lem, fo mit e< t>a^ Vs)\txvt\^ avge^/ i« ftnc»
«miilie ber mAaertfd)en Stulgabe ; 9{iliii^. 7Ü. • 9()t.
eiKfew'6 9(nfan0l0ränbe ber ^feltr4feK HigffMttbtciiflfttiif^
$fr4fc|te bcr ftbiiMi Mm* 797« toi. • oimsA» t«*
lUitu El^mcnciirft de THiiloirc Naturelle des Animanxi FUC 799«
2>fe @&Udt^icte tttttecfc^eibeti fl«^ i^^tt beit ÜMfim
S^ietfii mtf eher giflfleiimirMffatlr btti^ ba< tierfamiim
rige J&et{^ burc^ toDfommene Hungen ^ burc^ bad ^mecc^^
feU, tpelc^e^ bie %ruf7b^^Ie unb ^auc^^^bie trennt/ burc^ •
i%t tmmi Sitte, ba< ®eb4i:eo {cbenbiger ^^ngeu/ baf
€4ttgen
Digitized by Google
^ftmt'^X^iiftai^aftttu igi
©dugett berfettett mit Wld), bnrd) ^aatt, mmit i(r
Xitptt mt^v ober tveniger btbtdt ifl, ua5 buec^ ^en 9Ratt#
gfl att Sebent« «Ubitn^, Cttartart mib mfm^alt
ftnb (te fe^r t)erfd)<ebeit; ititb bieg erfcl)wer( nfc^t nur i^re
mti\xUä}c, fonbecn felbjl l^re ft!n(l(ici)e SilU^cifung un^e;^
^meiti. Mefer legtern pflegt man ir^enb einen l»efetit#
li^Kii S^U i(re< Xivptti, cntioeber bie ®ttbttttg {(iret
sage, ober »ie SSef^affen^elt f^re« ©ebiflei jum Srunbe
|u legem 3» ber, am aClgcmeinflen ansenommencn, tin^
ncifcl)en Ctut^ctlung tt>irb auf SSeibe^ gefe^en, unb man;
unterrc^etbet nac^ SBefc^afen^eit ber Sdfpe ad^t Drbtwnfleft
ton einttt^Um, bie an best gflgeii enmebec fRjgef^
^ber Jöufe, ober sat feine Sßdgel noc^ Jg^ufe ^aben* 21«^
bre Sßafurforfc()er ^o6en nidjt auf dnjelne SKcrfmale blefer
fonbern auf aDe mkid) bei i^e( otelfac^erti (Etnt^eb
Itifis te«(|(et, ober bie Cimieircl^e tmltfltn« Hmi «bse»
fieitiber(> obeo M einer natArlic^en Cint^eKung in $n>6(f
Drbnungen auf bte SSefc^affen^eit ber Suge^ gd^ne unb
•£)ufe ^iütfßc^t genommeiu
ÜJergl. a!tTleben*6 ^nfattgegr. ber 9la(ttrgef(b. 6. iSf» ff. Wur
menbacb^e /patt^buc6, e. 4S. :aatfd)*» 9ttfii4 tlNer «nietlKiii .
ittc jtenRtnit uab ©cfcft. ber l^btere C 3emir rtl* 0. lot«
25Iumenb44^'o*i^ttbbli(b# 6. 5f* — kau Synopfis AtiitniUtuns
Lond. ^9t, t. — KLEIN, Quadniptdam Difpofirioi lipC 7SU fi>U
— ERXLBBiw» Syftemt Regni Animalit per elaffet, ordinct, etc.
citms I. icAifitALrA; UpC 777« i — 6eb«eber^ eioMicfe,
in mmami ^timtu^ m f. J»tf^/ 4* arie gm«, it
a3ecbilein-o oemebimi«^ MMfiefcM^ {DattWIaiM; 64 »i^
ibitres tiin* 719^ t»
X4^
3n blefe Ätaffe gejirt a\xd) bie, einer borjöglic^eri
Slufmerffamfeit toftrbige, "SlamtQt^ib^tbU it$ SKinfc^
lir ml^et bit tiome^mfiitt S^merfungett ber Viit^ropolo^
die, au((^ ber 9lnatomie unb $^i>ftoIogte bei menfc^ltci^en
Sitptti, ium ©runbe gelegt, unb befonber* bie c^araf^
teijiiifctien (ti»tniit^fitn ber aRetific^etittaltir genau befi^rie^
SB 3 . ben
Digitized by
iS2 günfttc m^nitt. '
bm mvhen. ®ie ^lanUxt bie ^ftttje ^\c^mtf)\xml\d)^ ^>\U
bung unb Orgamfatioit beö SRenfd^e«, feinen aufred>feit
&an$t feine @pta(|^fa(»idfeit unb iDcr{t}9(ld)e £e6end6auer;
all« Ut %im toa|ffa|eittU(^ CHfifsfeit feintr aire, bie
nuv mehrere '^l&dttberunsett ober SRenfc^eitraceti ttiiret flc^
begreift f »elc^^e ftc^ bucd) mehrerlei 51bftufutigen bei- Uvf ,
perltdi^eit S^rbe^ nadf ^evi&itnii M J^immMflxid^^, unb
bann änc^ an &tHt unb etixH bon t inanbcr imierr4^el#
ben, ittib ba^er ton ben Stttterforfcftem in gen^iffe^ imaice
Af>n nodi niöit im befiimmte/ klaffen seotb^ ^^^^
\ e. V, geodtÄP&ifcfje ®e Wiefite M s)}ienfcbe«#
unb bet attgemciii verbreiteten mtfümtn 2:()tere; feipiig, 778.,
' Q3bc. 8t — BLUMENBACH de generis humani varietate nativa.
Goettjyjj. g. jDcfT. 55ettrÄg« jur tRaturgefcbicfete/ Jlb- i. ®5tt.
790. —-^tb'» 55erfucJ eiHer SCitfbropetooie/ ober iPbilofopl)ie
• iSUtuf^tUi i^bPftoUgifcb betiacbtet; 9erit, 794. 9S. 2 q^be.
I« -> Hober*» Snfairgjgrunh ber mebicinifcben Sditbropoiegte;
3ena 79? — ilabwi^'» ^xwuMi ber Q^aturgefcbi^tt ber 0}iCi#
fAtifpecifl ; £eip}. 79$. t» — 2Uint*0 9(bb. von ben oerfcblebneii
JRaceii bee fO^ettfcben i in iCnget'^ ffiWtpitn fit bie 9Be(t ; ^
IDefr tBeftimmnsg bei ^igr^ ci^e? SRfiif^ciiriCf } ii ber ^eilii»
/
£)ie SRamr^efcftic^ie ber Qi6gel, beren eattnngen
tittb «fiftt iM^fai fe^r ia^(ret(4 finb, i({ ber ^n^att M
Otntt^ologie. SJon ben ©dugt^ieren unterfc^elben fleficft '
baburc^, bog pe Sier legen; ba fte fonjl in anfe&ung be«
innertt Sitptxbauti t>M€i mit i^nen gemein (aben , mt
ba% ilnen ba« SwerdjfeS unb ba< ®ermjgett UWf ^i^^
Sunge« mit SKilc^^ $u nd&rett* Sieugerlic^ 0nb IJnen ge^
bern, ein kornartiger ©c^nabel, jwei gfugel unb jtoeigu^ .
etgent^iSmlic^^ 3&r ^jrper n^itb in Derfct^iebne
genben gef^eitt^ ^ eintttWiMf ifi t»ie bei ben eing^
Hieeen; ber äRed^ani^mn« btt tle^em(oIen< «ter, mib bcf
»au bH ®t^\tn^ finb t)erf(*iebett* Slucft ift i^ce ganje
£ebenäart unb iftre SSeife, fi^ |tt nd^een nnb bie ©pdfett
Digitized by Google
|tt Mb^ma^ mmMtfüU^\ tnib Am ba< «ift m
tiung, ©ttmme, SSecjatfung uno ^^luebiutang» 3{>r ^uj^
leti ^ji für ben SRenfdjen »ett be(rdd)(licl)er; il)r 3^ad)*
C — AI.DROVANDI Omiihologia j Bonon, 646. fb.K —
RAii Synopfis Methodica Avium; Lond. 71;. g. eowArbs's
Natural Hiftory of Bird's; Lond, 743 4 Vo l. 4. — Islcin*»
* ^ ^)i(lorte bet 2)anj. 7?^. 4. — Hiftoire Nj^mrelle def
Oifcaux, par buffon ; Par 770-8?. 9 Voll. 4. überf. tJOn
tini unb 0tc<?; ^^cri. 774 ff. u '•Si^c S. — ^«cHAKFrERx
Elementa Ornithologica ; Ratisb. ysS- 4. — tTTemm'd "»Berfuc^
einer aüflem. ®efc^. ter !D6gd; £cipj. 787 ff. 4. pf.nnamt's
Genera of Birds ; Lond. 781. 4, — lAxifXM's General Synopfit
of Birds; Lond. 781 fi'. 7 Voll 4. ubevf. 000 23cd)(lcin; ^^ürn&.
79? ff. 9 55t>e. 4- 9t«l)an9 unb Swfß'J^ ^. 79?- 4 latham,
Index Oiniihologicus , f. Syftema ürnirhologiac; Lond. 790. 2 Voll.
4. — DAUDiN, Traite elemcntairc et complet d'Ornithologie »
Far. «00. a Voll. 4. 23cd)(lcin'ö gemeinöü^tge ^ttturgefdjicßte
Ut ©odcl ^eutfcbUnW; £elp|. 791. $s* ? ^be. g. — iDeutf^e
rer b* 3. ^armflaM/ «oo f* iöu
©ie ehemalige eint^cilung Mefer SMerflaffe t»ar
ItOiffacft^ ia£atib^ unb ^afTeiDÖgel ; unb bte Unterabt^^
toagfft gribAeffti fii^ auf bcc €kfhiU t(NrH 64>n<ibcM ^wtb
<|rer Süße, auf i^rcr @tilge und Sta^run^^ ober auf Ibem
mbüanb t^rec Je^en* 3tt bem 8inneifct)en ©pflem »erbeit
fed^« Drbnungen, Dorne^mlid) nod) ber Sei:f<^ben()ett bei
^iMbettr fiMtfitl: ftoubb^gel^ 6pc(|taKni^ Gc^iuniM
nfgcl^ Gumpfb^gel/ J^auHt^igfl ober ^fi^ner, unb &inqf
loi^tU ^u^ biefe €int^eilund ifl jeboc^ toeber natürlich
tio4^ f4lAtff no(^ iuteic^enb genug befunbeU/ unb man iat
utticr meftrem folgenbe betfu^tt 3u ber erficn Sbt^eUm«
fielen Mejenigeu C^gel, bereu Qi^ieueu tbir eäftnUl 6W
9)7 4 auf
Digitized by
184 ^m^m ^b^6)n[tu
ouf bie ^atUn ober Änfce mit geberit bcHelbef finb, unb
Äleftert)6gcl beißen, unb tvenit fie brrt \>ovn unb
(Eine b<«teit ^aben, SRaubüövjel; ©anßD&oel, ©c^rcif*
DÖcjel, ^taub» ober *f)ubncn)6gel ftnb» ^ei ber jmeitcn
Slbf&eilung flnb bie ©d)ienen übet bem J^affen i>on gebcrn
eiitblofU; unb fte f)aben enfwebec gefpaUne ober Qt\a\>pu
3e^)en obne J^inter^e^e/ welcbe^ be( ben Sautoogeln, ober
mit einer *^interje()e, toelcbe^ bei ben ^UuD^ögeln ber^all
ober pe baben ungefpaltene ober gefpaleene, ©Amimmtf
füge; unb bie§ i(! ber gb^rafter ber g)C()n)imnn>OC)c(. Sie
©attungen werben fobaun md) ber SSilbung unb 2>ebe(f una
he6 ©cbnabel^, noc^ ber ®e(la(t ber 3"nö^^ Söge, f*
unferfcftieben; unb bei ben SIrten ftebt man gewäj^nlic^
ouf bie 3a()^ 93efd)affen5eit unb Jarbe ber gcbern, oft
auct? nur auf biefe lettre, bie boc^ immer ein ungewiffe*
tmb tcrdnberlic^e^ (Dierfmal bleibte
^8on öttbern ^intheilungcB f. atvxltbtn, 6. 141. itcefe
541.— KLEiwii Scemmara Avium; Lipf. 7^9. 4.— moem-
KiNoir Avium Genera j Auricae, 7^1 f. unb bie be^m fOrbcrj.
angcf. 6(briften,
Unter beit 2(tlipl)ibien ober 9\epf ilicn , tt^omlt ßc^ bfe
^tmtplom befcl)dft<9t, öerße^t man folc^e Spiere mit
9liScfenn;^irbeIn, tt>etd}e faltet 93(ut ^aben, burc^ unt)o(r^
fommene, locfere Hungen at^men, unb meber mir J^aareit
tiod) ^bern bebecft, auc^ nic^^t mit Sutern |ttm ®dudett
t)erfe()en ftnb» 3br-C>erj ftat enttoeber nur eine ^ oberjwei/
ober t)fer mit einanber in SJerbinbung fle^enbe J^d(){ungcn»
3&r i2It()em()oIen ift n>iattlbriicf)er ali bei ben t»origen bei^
ben klaffen ; unb ftatt ber ^noct^en baben fte meifien^ £nor^
ptU (&etvif)n{id9 ßttb fte t)on trauriger^ toibriger @ef!a(t^
mandit finb auc^ t>on fe()r giftiger 92atun Einige gebd#
ren lebenbige Sungen; anbre legen gier» SKeiffenö nd^^
ren fie ftc^ loom SXaube/ uttb ^aben ein fe^r {d^e^ £eben»
Jln^
Digitized by Google
SJürut / ^iflcnfc|)aft<n. ' 185
•Sinne ttemU b(cfe ?f>tere juer(t ali eme Sefonbre Sia^e,
iytvbanb abet mit bafü^^en irrig bie ^norpelfifd)e unter tety
Slameti tec/cftotmaictiben ^mpf^Mtn, btttn er^eugerbem
; tioc^ Med^tnbef ge^€tib€ unb fä>(etd)etibe obfimberte» Se^f
muv{d)e'\bu man 6ef?immtcr bie )"ct)l!Dfr6taU!gen/ eiD<c()tI*
artigen / frofc^attigen uno ic^Land^natrigen«
edfriftnir »ildt bitfe tmf eticrfUffe berenber^ a^^atttertt,
H «iif »citite, ba bit wt$eii 9i«lii(fo(fc67r ef^ebem fte mit
. ftübcfii iriteniitcii iffftmmcimabmfit. ttcber btc mtlm pmum
icit ber ZmpW^ »tifc" S^^bmiv/ mAfler, leirjfUbeii^ itnb
fte^re bif €kbrf ttMer ««4 0cb5rtn |. 6d)nctbei*b
Mgem« ecfd^icbtc ber €4tlbfrfoti; feip}. 7S9* S* — jqnstomx
de SerpenulMis et Dracofiibus Libri III« Heilb« 7$7* fol. — Hi-
fioire Natutelle des Qgadrupides ÖvifKures et des Serpens, par
le Comte ob ul cbpbds; Per. 7SS. S9* ^ Voll. ^. — sciovEi-
2>BRi Amphibiör. Phyiiologiae Specimina Franct td Vkdr. »
97. ^. £/7/f<f. Hiftoria Amphibiomm , Fafcic. l. II« Jen,
799. 801. 8. — mcrrcm'e ?5eitrttfle jur 9iatur0efc6. Ux SJmjJbi/
biew/ 19 forta^f. ^)citciu SOuiih, m\> Zm^o, 790 ff. 4«
S>ie Sd^tbpolcgie ersi^lt bie ««fttWc^icfttc ber^ifd^e^
iai (»eifft/ berjenigen £()tfte mit einer 9li!lctn>irbe(rdule, bie
nur (Eine J^njfammcr, €in JP)er5o&r unb rot&eö faUed
!&(iU M^Hf benen bie Sange fe(^U, unb bie nur burc^
' Xiemeti SlltiC» (oleii/ im üBafTer kblti, fi(() baritt mei*
rent^eil^ but<i^ J^utfe ber glofTen b/ti»egen, unb fhitt ber
Änoc()en ©raten ober itnorpel ^aben* 3^)*^« ^6rperbilbung
getoi^olic^ enge unb iutammengebrticft/ balb platt, baib
geruttbee» i^e itigere 2)e(tf finb (octiartige ßc^uppett/
berin Sa^I, ®ri$e unb tage fe^r bevfc^ieben finb« md^
ij! bie Dberfläct)e beö Äärperd bei einigen fd)leiniig unb
fcftlüpfrig^ Ungemein t>crfd)ieben i(l bie *Silbung ijyreö Äopi
fe^ unb ber S^eiU beffeiben; (hinter i^m liegen bie ium
Srr5emfcl)jpfeii beßlmmeeft $teiiieti« JRIcftr »taber metf^
n>ürbig al^ biefe unb d^nlicf^e $oD(omifc^e S^eobac^tungctt
über bie Si)(|)e/ fmb 9ieU fie betrefenbe pdj^jtologifc^e
Digitized by Google
Ji6 Sönfter, ^b^mtu
m m
keltere 6(JrCftffe(lec über ti'e 5ifcf)e ftpb: XtnotvaM, <Dp/
pUn unb piintue. ^^^1 ed)^ei^er'6 «Proben »ob ber gifcö'
' funbe ber Sdten, in ber Q5crlitt. 5}ionaMfc^r. »on 1783- ©t. 1. —
bleuere: aldrovamdi de Pifcibus, Libii V. et de Cetis L. I,
Bonon. 65g. fol. — jonstovi de Pifcibus et Cetis Libri V,
. Hcilbr, 767 fol. — artedi Ichtfjyologia , cx cd, linwaei; L. B»
738. S. Ejusd, Philofophia Ichthyolo^ica , aucra a j. j. walbaum;
• • Gryph. 789 — 9a. 3 Voll. 4. Ejusd. Synonymia Pifcium graeca
et latina, ex. ed. Schntideri ; Lipf. 789. 4. — klein Hiftoriae
Pifcium Naturalis promovendae Miflus V, Gedani , 740, 49. 4. —
CATESBY Pifcium Imagincs; Norimb. 749. fol. — gronovii Mu-
feum lehthyologicum; L. B. 74^. 2 Voll. fol. — 25lod)'#
ifonomifd^c 9lÄtttrg<fcb. ber 8ifc5e 2)eutfcjteablj 55erl. 7I2 —
; la gC. 4» IW> f ZMU, 8. — MONio's Structure and
C Phyüoiogy of Fifhes explained etc Edinb« 7%$ ikberf. t>OK
eibntibtvi ttiph 7%7* 4 — cavouni, sulla genertUBion« .dei
Pcfci < dei GranchU NapoÜ, 7t7 4» tkberf. ^nim, 79«. 8- —
eilyitdbeiv ^mmtang 00» MM«. «iiff(i«ci iM 9cnicifH.B$<t
feftU 110(6 immtr an i ittem natAtlid^etl 69fiem
tet Sifc^e. Sa« 4ltere, in toel^t« umii Meie |ti atibivtf >
S^lerflaffctt gehörige Spiere mit aufnahm, %(xXXt nur d«e
tretfac^e €int^ei(und, in tvaUfifc^artide, fnorplic^te^ unb
mit eckten terre^ene gifc^e« '^(fe&i/ Der um Diefea %%t\\
htt tRctfütgefitfa^te au^geieic^neeei SerMenfl ^e, mac^ef
mit ^inftct^t auf Die a3efc^affen&eit ber ©raren, ffne fänf*
fac^e ©nt^eilung» Da^ gitineifc^c ©i)(!em hingegen grfln^
tet felw i>ier Drbnungen auf bie Derfc^)iebne Jage ber SSauc^^
ftoSfebftn, ttnb l^eflt bie 8lf4^e in 21poDe6; i9fMlK tec^
gleid^en gtoifen gar nic^^f Jaben; in ^ugulaw*; W fteneii
fte tor ben »ruftflogfebern bepnbBc^ ftnb; tn '^^OWCiciV
bie (le unter ben 95tu(ipojfen ^aben , unb in SlbDomiruileö,
bei i)eneii bie Sto^febem be« S&auc^e« ^inkr ben Stoffe»
bet fBvufl liegen* 3u blefm biet Dtboungen m% »an nnn
Digitized by Google
noc^ bie t>ott Sinne btn ^mp()tbtea beigefeaten ^notpelfifd^e/
aM fünfte Orbnung, rennen«
' »All Synopfis Methodica rilcium; Lond. 71^. 8. •— mokro, v
Hidoria Pifcium Naturalis et Lireraria, duce Synonymia Pifciuin
> ARTfoi ; Lipp. 789. 4. — LA CEPEDE Hiltüiie naturelle des Pois-
Hmi far. 79g. 3 Voll. 4.
2>if lo^bfif^He S^ierHaffe ttia^eii bie ^n^ttm Mi,
mit btttn ^enntnig ftd> bie ^nfbtnologie Ufd)ifti^u Gle
lerfaQeri in jwei .Oauptflaflfen. Die .^ruflent^icrc ober
®c^al?3»f^^^«tt (cinltacea) ^aben Äiemcn |um 2lt()em^oIeti
unb ©efiige {^um S&bitnmlauf, loeid^e betbe ben etgetiliicteii
3nfi(teii fehlen ^ bie burcb £ttfil<c^er an ben ^eieeii be<
ieibei at^men* $ßeibe fornnun barm ilberem, ba§ fte feine '
fffiiibclfdule beö ^turfenö, fort&crn emen na(f(en fnotigeit.
32e(ben(?ran9 ^aben, unb bag fie mit gefieberten ®Uebma^
fen t^erfe^en ftnb, bereit ®eleiife nid^t butcb eine fte unt#
.(fiffenbe^aut t>erftecrr mrben. 6te baben tvet§e6 Staf;
unb U)\: 2cib ijl in mehrere ginfcbnirte jert^eiU; i^r Äopf
gen>ä()ni(d) mit Antennen ober gubUcn terfet^en* Übrigen^
ifl bie ^erf(4ieben(^ett t^rer S&ilbttng, inftecft gtog, i^te jDe#
fMomie febt mannic^faltid; unb inm i^üi (icbfi f finfHi4? %
2>ie mciften ftnb mit jnoei, einige anö) mit bier bebecften
ober unbebecffen gliigeln \)ttUb^n, bcren @e|lalt glei(ftfall< *
fel^r berfc^^ieben tf!^ unb beren ftcfy einige ^um @(t)n)immea
Ubimtn* 2((r9lttfenibalt ifl fon>o(( im SBaffer M auf bem
(anbe, unb if)ve ^la^rung mancherlei, ^^re SSerwanblung
i({ gemj^nlic^ breifach; inbem au^ ber Staupe eine ^nppt,
unb aui biefer bai boafpmmene ^i^feft toicb«
swAMMERDAM Bybcl der Natuurc, of Hiftoric der Infekten; /
Leyden, 757. 58. « Voll. fol. — de reaumur, Memoires pour
fervir ä ruiftoire des Fnfectes; Par. 7^4 — 42, 6 Voll. 4. —
J^öfcl'ö (Konatl. 5iifeFteiibelufti3un9«n; ^utnb. 746/61. 4 ^be.
4. Sortgcf«^t üon X\lem<tntU — bonnet, Traite d^nllectolo-
gie; Paris, 74g, 2 Voll. S. — pbgber Memoires pour fervir ä
l'Hiftoir« des Infectes; Stockholm» 75a — 78« 7 Voll* 4. äberf.
»911
Digitized by Google
ton (Bot^t/ 779 — 8^ 4- — PAnttcii Philorophia En«
tomologica; Hamb. 778. 8. — latweills Htftoire naturelle des
Ciuflaccs et tnfcctcs ; Par. goi g. 14 Voll. g. — schaffferi
Iconcs Infcctoruin; Ratisb. 768. 1 Voll. fol. — S^cff. tOtf
5nfeften; SKcseii^burg/ 7^4- 5 4. — ^Sipci-'u «uropdifc^e'
ec^metmiinge in Slbbil^unge« ; €r(niiijcif, 777 — 94. 47 Jpcfte,
unb 6 6upp(eincnte, 4. s:>cjf. aueldnMfc&e ec&metterlinge; Crf.
jrgf - 94. 10 i)cfte, 4. — <5erbfl'e Einleitung mt S^mtnit
ier 3nfeUcn; ?berl. 784 — 87. 5 53t)e. 8. SJcfi*. ^atiirfpPe« Dtt
0d)mctt^rlin9e; ^txl 78? — 9^. 7 555«. 8. JJ^atarfpflem ber
Ädf^tJ 55erl. 78; 9f. <5 ^bc« 8. — panzeri Faunae Infccto-
runi Gcimaniae Initia ; Noiimb. 79J fT. bi^ je^t 96 ^)cft«. 16. —
SBegen ber groSett SKetige b<r Snfeftett, unb ber ebea
(b 9to§en ^annic^faUiflfeit i^rer SStlbung unb älbieU^ett,
^nb bk Sintbeihtngen biiftr S^leravt fefyc mfi^kbtn mif
gefatteu» 3u bem ßinncifd)en ©t)(lem «Serbin (leben Drb^
nunseit berfel6en, nacft ben glucfcln abgefonberf, tt)ot>ott ftd}i
mit |»et ober tjier gtüfleln t)crfc5en fmb, unb eine unbe#
au^AUft. etc (eiSen: ^olcoptlta, ober S&ftv, mit ^wp
ttn glä^elbecfcn; |)emipfcta ^ iitft falben ßlfiseiibccfeit,
ober t?ier gtugeln; gcpifcoptcva ober &d)mttutlmt, mit
Dier befcftuppten ober bcjlaubten glugeln; Sljcucoptera/ be<»
ren »ier ^intii ober ober tie(f6riiiis ftnb; ^pme«
-noptera/ mit t)ter ^äutJjen Sl^geto unb etaeiti
©iptcra, gde^en, mit jn>cf glügeln unb ec^wungfolbrn;
tiiib aptera, bie o&ne gliS^el finb. ©ie ^cniiptcra uuD
SIpteta mftffeii jebodi>, na^^ ber Zimt in mehrere Dcbnuiu
sen mm^t werben^ ©le ^iptm »aben eUien eaug^
töifel, »eichen ble batjon tiennenben ÖCt^aptera nic^^e
^üitn, ba (le mit jlBerfieußen jum Äauen tjerfe^eii fmb^
©ieapferaßefemt bie e^ttl-Srifeftmi We güWertofen
(Acera) bie feine %&^Ut unt> fetaeii abflefonberten'Äopf
Baben, unb ble iamCiXl ju einer befonbern Sf^lerflafie
(araAniWn) ti^obett ^at; ble ^ielbeinigen mit tferje^tt
imb mebraetaettj Wee*»«i^3llf»t«l mit (tiUfboni^,
^ . Äaue#
Digitized by Google
S^Attetoerfiettsett uob einem &d)miUi tie ©c^)mato^er^
mit red)d Seinen nnb einen 6«udrflfreU Snbete Slaeurforf^er
ereilen feie ^nfefren nad) feen Siaupen, ober nuc^ btn^SJet^
.ttanblung^&dlfen, ot>er nac^ ben 5}?uttl>t^et(en* ©ie ©nttun^
ten ((etU man bann »eUer nad^ ben Säb^^ornern, uo^ aiu
hm in iitet mtms fl^ attttei^^nenben Steilem
euiser'» Aiiwietd^en ber Snfeften ; nac^ bem Htnne; 3ün'4/
7^1. 4. ^ FABRicn Syftema Entomologiae ; Flcnsb. et Lipf. ^fs*
If S* £;»ril. Genera Infectonim ; Kilon. 799 V Ejnsd, Species In-
fattorum; Hamb. 781. Sa- a Voll. 8 £j«x/i. Mantifla Infacroniin ;
Hafn. 787« » VolU 8^ Enromologia Syftemacica cmendata
et aucta; Hafo. 79a — 94» 4 Voll. 8. — 6«illt Syfteniata Eicu*
theratorum — Rhyt^torum — Piezatonim ^ Andiatorum , flilb
eiiiielii in Atel wh ^xm(iimi$t isei — s- b^attedefommcn;
— 7s>ovf^anftiC§ 9^anii9e|)|i(bte bet etttopitfcbcK e<b»eteef finde
Srallff* 788 — 9^ S Sbti S. ^ «uviEa, Entomolosie, ou Hifti
nat. des infectes. ColcopUret; Par« 789 - ^bfrf. 98» 3Qt9er#
' ^XMftf^i». 800. f. 4- - ^eibfl'* Berfhtb eiaeif .9lftt»rief(()i((tf
' bev StttihM mib ^«l»f(} fSerl. 790 » 104. 4** Defl: 9l«turr9#
Üenr, bir ungefllägclun 3»ftfteiij ©eil. 797* 4» — wAtcKiwAEt,
Tabicau das Arantidts;* Far. tos* t»
T>\t Z^iext, mld)t Z'mi tinter bcm gramen ber Wur-
met begreift, unb mit bene« ficft bte ^elminti)ülpgic be^
r^ifitSt, tetfaaen in Dicei berf(<^tebene ^(affem äiOen UWi
«rie »en ^rtfeften^ bie MdntmiHtlfMt , wb Pe ^beii
faltet/ miifH, nur bei einielnen wirren ^ anbert gefitb^
tei, ZlnU 95oH ben ^nfttun unterfc^eibcn fie pc!> fd)on
burc^ ben SRanget bet seglieberten @iiebmagetn S)ie
^etc^tftiere (MoUusca) ^aben fSeHieUge }nm S&bieum^
(auf ober }um Sltbmen, ein einfac^e^ SXflctettmorf ^ nnb Uiß
nen im SSinge setbeiUeu Äirper* Sie ^ürmer (vermea)
iabtn ®ef4ge {uff S^Iutumlauf; ein (notloed divlcfenmarf/
aber feine ia^m euebmafetu* 3>tn ']>flan)etu^imn
Cpliytözaa) fehlen bte fRett^n imb Me ®ef(!ee jum Sllnt^
ttmlaufe/ unb faum if{ bei i^nen ein ©pur be^ 3iii)iuen])o^
Um 4inb ber SBerbattttna<t9er{|ettge bemertbar* ^\>v Six*
Digitized by
I90 ' Sönffer a&fcbnift.
perbau ift fe^t dnfad), o^ne Snod^tn, unb gerndttf^Itc^ et^
ner ^rogfit ^uöbe^^nunc) unb S^xfamm^tnie^un^ f&f)iB* 3^ce
gortpflanjung i)at fe^r t)iel gjferftpörbföeö* 6ie leben me^^
renrbeiW im 2Ba(fer ober an feucl)ten Dertern« Unter i^^
ren ©innttjerfieuflen pnb bie gu(^lfaben bie to{d)ÜQfizn, bie
oft aud) nur biege gafern ober ^aare ftnb. S^ebem t^eilte
man bie SBfirmer nad) bem Sinncifcben ^e^riffe bed Sßorf^,
in fünf Drbnuttöen: ^nf^l^in^^ öber »pclniiiU^ifa, bie ef^
gentUd)ett 5Bflrmer; 9)lolluöfa, von tt?eid)er ©ubflanj unb
mit @liebma§en; S$;c|tiKca, ©djaltbiere ober Conc^plien*
3oopI)9ta, ober Sj^ierpPan^en; unb ^nfuforia/ ober Snfu^ ,
fion^TOurmer, Slufgugmurmer, bie ftd) fof! alle nur tn Sluf^s
fuffen öon pflanicnartigen ober t^ierifd)cn 6tofcn, ober
aud^ nur in tbiertfd}en glfiffidfetten^ finben/ unb fafl alle
blogeg Piusen unfic^tbar ftnb^
MODERER, Bibliotheca Helminthologica ; Etl. 7g6. 8. — mül-
URi Vermiuin terreilriuin et Buviatilium fuccincta Hiftoria; Hafn»
et Lipf. 77?. a Voll. 4. — ^erbjl'ö fttrie StnleituBg |ur Äennt/
iii§ bcr 5öütraer; ©tralfunb unb ^ed. 7I7 — 89. 2 ^^c. s. —
(065c*e ajerfucj einer ^am^9{d)id)U l>er €i»9cnjcibett)iJrmcr tl;ie#
rifcftcr Körper i ©effaU/ 787. 4. — listeri Hiftoria f. SynopHs
Conchyliorum; Ed. 2, Oxon. 770. fol. — L'Hiftoire Naturelle,
eclaircie dans Qne de fes parties principales, la Conchyliologie;
(par DEZALLiER D*ARGENsviLLE ) Par. 7^7. fo. 4. Aberf. nnb »«rra.
»0» tHartinij ^f^ÖrnJ». 767. 4. — klein, Tcntamen Methodi
Oftracologicae ; L. B. 7;?. 4. — «j^eufö fpßematifc^jcö (Jottd^ilien/
fabinet/ t)«n tnarttm un^ Cbernnt^^ 9^ürnb. 768/89. n %l^e.
4. — ed)r6t«r'0 Sinleit. ilt bie Cond^pUenfenntnii nac^ iltnne;
{)aKe/ 784 — 8Ö. 3 35be, 8. — martyn's Univerfal Concholo-
gift; Lond. 787, foK — elus's EiFay towards a Natural Hiftory
©f the Corallines; Lond. yss* 4. ilbevf. UO» »runiQj ?^ürnb.
767. 4. — PALLAS, Elementa Zoophytorum ; Hag, 766. S. tiberf.
^flurnb. 787. 2 ^be^ 4. — tremblsy Memoires pour fervir
THiftoire des Polypes; Leide, 744. 4. — Ifcfper'» 5JllOttlcntl)iere
. In ^bbiibunaen» ^üiinb. 788 ff. 4* »irb tl^inielnen £tefetunaea
fortgefe^t. — wrisberg, ObfT, de Animalculoruin infuforiorum
Gcnefi et indole ; Goett. 765. 8. — v, (Bleidjen Äbl). iHX biz
6«amen/ »nb Snfufionöt^ierd^«» ; ^ürnb. 77S. 4. P<^U««/ -
33»
Digitized by Google
tHid^t mlnbzt tDic^tig unb vei(^haM^ ifl btt twltt ^awpU
oOer^fIan}Wfun&e< o&ale(c()/ ü6er^aupt dmommen^ bie
S3erfd)tcben^eit im ^^flonjenveic^e nid)C fo grog, ald int
fitU Xitptt, unb Me 91(1 i(rer nmlüt&f^tüi^tt €rn%iiiig>
l^oti ben Z^Uftn aVitbim^ ntiferf({)eibett ; fo drltt|fit tioc^
bcibe 2RafuiTeid)e fe^r na^e an tinanber* ©er »efcmUd)f?c •
lIn(erfd}U5 aber \HQt in ber ben !l(^ieren eignen/ unb bett
^HanitnUiltnbtn, Stnpfinbung, tinb bem SRongel bcr
S4(iigreie^ t^m Ott «MKO^riic^ )tt t>cv<iibeni, «»elf^ bm
Spieren fafi o^ne ^u^na^ute eigen ftnb«. äluc^ i(i i^re €c2^
nä^rung^ort t>errd)teben/ unb gpfct^ie^t but(() bad Sinfaugett
ber i^re dul^era $oren umgebenben Sluffidfeiten, DermU^
leifl ber fBÜHft unb «Botieiii« SXeS^anbl^e bnr g)flatt^
{ett bierieti enetbeber |ur 33efjrberuiig i^tetf {e6en^/ n>eU
d)e^ man gemf^ntid) S^egetation nennt/ ober jur Sr^eugung
neuer ^fimien^ 93oit ber erfiern ^re finb ^ur^ei, @tamm^
fftltoer/ tttib «itrtge atibm tiiiterf^dQeitbe Si^z ton ber
feltertt b(e ober f&fome^ unb bie btxwti' ^ertN>r#
fommenbe grud)e. 3""^*^^ ^flanjent^eile finb ba^ 3^üg^
n>ebe mit feinen Gcblduc^eU/ unb gen^liJe r6t)renf6nnige
@ef46c/ tbf(4e tut Cr^rnng mk t&Wfgung be« @afK4
beflimml finb» Die 3^glieberiing biefer IS^eUe, unb bie
* ^enntniß ibrer (£inrid)tun9 unb iHbfidjt ^eißt bie SlnatO^ <
mic unb ^]>t)9fiologie ber g>fianien»
^ Sur ^i!lc6erfttnbe $flan|enretc6l Mene» s ukmaei Biblio-
theca Botanica; Hai. 747. g. kalleri Bibliocheca Botanica; Tig.
771. 772. a Voll. 4. BOEHMERi Bibüorh. H. N, P. III. Vol. 2,
dryander's Cataio^r. T. ^. 4. — ©on 4 Item ®c5nft|leÖern ßc/
Wteit ^beopbrafl/ i)iofPoribc0 Uttb piiniiie bi^ber. — linnaei
. I*hilofophia Botanica; Berel. 790. 8. — morISoki Hiftoria Planta-
rum Univerralisj Oxon, 680. 99. 2 Voll, fol, — maumghii Ana-
tom« Plantarum; Lond. 6t6, toi, — hales's Vegetable Sttiicks;
tond. 79t. s. Über f. ©ttttif. ber ©ewdcbfe; JJttfle/ 748. 4. —
BONNET» Rechcrches für TUfage des Feuilles dant ics Plantcs ;
^o«tr, et Leide, 754* 4» ttbeif. %tt{llb. 762. 4* — ov HAMtt,
phyii-
■
«
Digitized by Google
151 Sönftcc $lbfc&niff.
Phynqne des Arbres; Pir. 7?« « Voll. 4* — CJacquin*» 1»^
SKSEEiER, Flvyhologic Ve^ctalc; Gcncvc, 802. 8. — Hinr*
24/ '
^coU, ^avtxtfv&nut , ©rdfer, q)almeit, unb elgentBc^e
f>f{aiiteli« 6e(limmte maa i^re Älaffen se#
weinföllrf^ nur no« fcw «f »ierlUlKtt / «»^ »•* manc^ew
lel an i^nen Semerftert, oft fe^r ^ufittiden, iimf^f^^
Die neuern 5Raturfcrfc?>er fa&en hingegen 6alb tili, teg
eine genauere Sfiit^eilurfg biefeö grogen ?Raturrri(ft«
»efttt^tun^il^ttm bir $Oan)en mact^tn liege,^
unb i()re Älaffen iMirtxii Mer {a^fati^fr, «ier otM* fcc^
riimmtcc. s)}?and)e fuc^ten babei ber iiatÄtli^ett DrMum«
mu jtt bleiben; bie Unjulanglidjfeit berfelben ober t^erau;*
U%tt tne^H f4iiWi*e ©»(lemc/ betten e^ boä) nod) an
9e^6ri.c)er M<MiiM8(ett numgeie» Uimr aBen »erfnd^ea
einer f i!n(tli*en Älafftpdrung ber ^flanjen Ifl liibei um ,
S5crnI)arD äuffieu, unb feinem SReffen Mnm Sorenj
mit bem meigea S&etfaS aufgeo^men t^orben,
unb (iec ba^er tii^t fifeerge^ii» .
OE TOURMEFOiLT InftictttioAes Rci HerbaiUej Pa^, 719. 1 Voll. 4» ^
— »An Mcthodus Ptariurum ; LipC 70J. t. — ludwig Dcfinitio-
ncs PlÄiitMum; LipC 717^ — aoawon, Famillcs des l lamcs;
Par. 763. » VoU. t. — scuaefVeri Bottnict Expeditior ; R|^i*bon,
760. 4, —oLnjtTscH, Syftema pintarum; Bcrol. 764. 01 der
Elemencft Botanicac. Hafiw 7^. » {Dtctcvifb*» '
?«lttu|enrelcb; €rf. 770. » We. «. — *4tfd>*» Sctfu^ tiMT
mUitm iur ^fltnif »ib ©«f(5i<8tf ber Vfaiiieiii «rte. 7«r*
IS. a %t)e. e.
S>ie9flaiq%«teiui§cit|iitt vimliit in (ine (Otense »o»
^amtlicu flcibcUti «Q» «M »a< «nffittbcn tKftlftm {u «t« .
Digitized by Google
tStßm, fhift MtU Samttim «Meber Iii CNntfipett itot%ntt,
«uf beren Singabe tpic un^ (irr einfd>r(Snfen* Die @runb#
obt^eilung aütt ^fTanten ifl t)ott bm, @amen(appen (erge^
' tioauneti, o(gUi4^, iiad^ ncitertt Uttterfiif^undin, nUfi buf«^
Mi tU^Üi Upxnhnu ZMe 9fI«n|Ctt ^A^tt enmebcr gar
feine ©amenlappen / unb (eigen bann Acotyledones, ent^
fl)tec^en ben finneifc^en ^rppfooamer, unb flnb in fAnf
.$aiiit(ien i^ert^etlt JDber bet Samt enttoicfirtt . nur £itl
0fmti6Iatf ; itnb Mef finb Me Monocotyiedones; pfcer te^
m ^toei, Dicotyledones« Die }meite ©runbaSt^eiluntf
ber ^KonoEotpleDoncn jerfdßt in bret Drbnungen, mit fle#,-
Jenie^n gamitien; jene, nad^ ber Siti^gung bir @(atilM'
sefUe, ^ Me eii(Wf b«? tiiti bm &tAuiv^m gelrivfit
fteil (Epigyna) oktT lineer beoffam flehen (Hypogyna)
ober um btefelben ^erum auf ber 93li{e(enbetfe befefitgt ftnb
(perigyna.) — Sie Dritte ttttb |a(lreic^f!e 3(6t(eilung bc(
^ito^eöoneti cni^dU toMer mehrere ttnierafti^ttii^tii^
«m MeDrbtmnden, toefc^e a^t mib fiiben^ia ^atnUifii begreif
fen, (eic^ter fiberfe^en ju f^nnen« £)ie erffe Slbt^eKung trennt
bfe ^fTanjen mit ^atii getrennten ©efc^Iecbtern t)on ben
jp^ttim mit 3mitterb(dit(b€ii» ^ette bilbe« mir €iiif &rb«i
bmig; biefe ober (mben ^newebcr (irtiie, obtr eine cinb(4tf^
rige, ober eine bielbldttvige Slttmeiiftone«
4K» JOSSIBV Genm Plamiunini sconndum Ordiaet Namralet di«»
fioiicas^ PariC 7t9» >• Turici,' 791* $. vbntbhat TaMeau du
Regne V€glnl> selon la Methode de JmsHtu; Par« 799. 4 VoU,
Expofiaon des famiUes nacarelics et de h gtnniiadoA des
V pisnies; par jmw st. BiMtisi fkn t«ft 4 Von, 4»
• 3(rer tlfi)ttMng(fc6fett mtgeacfitet, berbient jeboc^ bie
fintteift^)e Sintbeilung be^ «pfTanjenreict^ fjrer grigerti
€infac^(eit unb bi^^erigen ^Qgemeinbeit rotten, gleic^fafli
erwd^mmg« Sie grttiibct- flc^ auf bie Serfc^ieben^eie ber'
Sefta^timgiSC^eile/ tmb befiebt an« Dier unD )manfig
Älaffen, fDODon i^anjig ücttflanbige Slumen trogen* Un^
Ifc biefen ftabeii i)re|jet)n g(eU(> lange unb obgefonberte
Digitized by
iStauifibtttf nad^ Nrcit fte (eitOnitf itnb mUtfdjto
btn werten* S&ei bm übrigen ficbcn Slaffen n?iro ouf du^
jire .Ster^difnifft ber,@lattfrfd^fti tmt (Stempel gegen etii^
OBber ^^m» Sit btu feifnibtn tm Siki^tn fmk iMe
leljte, ober tier unb imtni^ftt, ifi bie rrppeogamifd^e,
bei tvelc^er bie 9^eftud)tnnd^t^eile mtumtiid) finb, tuo^
bie SacmMoler, aSPi^fie, Stfierm^off/ mib G^ifinhmff
^t^itnu 2>ie ttei€fabi|eilitiigcit finb ink^ tn^MWsjlS^^
Oimmunseit gemacl^e/ unb bie @aftunden nac^ ber S^fumen^
frone/ bem ^elc^e uno ben GamettbeftditnifTen; bie ^rtett '
ober mdf ben ^littmt nad^ bem^ .@aiiicn, bmßMstiit,
I LiNNAEi Claflcs Plantarum, ed. reichard; Frcf! 779. 2 Voll.
' t. Ejusd, Genera Plantarum; ed. reichard j Frcf. 77g. g. ciira
scHREiEiii; Erlang. 789, 90, 2 Voll. g. Ejusd. Species Plantarum;
Holm. 79 f. 62, 2 Voll. 8. EjHsd, Syftema Vegetabilium } £d XIV, .
cmend et add. a murray; Goett, 787. 8, Ejusd, Critica BQtßr
nica; L. B. 757. 8. ilinnc' ^Pffanjenfcftem öNr|' 90s p^njee;
^ütnh, 777—88 14 Q5be. 8. im StiKiune, e. b. 791 — 94. f We,
:f — tiMKAfii Noraencktor Bdtanicus ; Lipf. 782. f. — Onomäto-
logia Botanic« Compkta, obff hU$» HMiI^ fD>(lirbi#|
frf)UIMlb«e^77a--7l. .:r.fp%^^^^ir
' J^fer tDdrbe ti {toectioibrig fepn, biefe klaffen befeiti
berl bnrc(){U9e^ii; nur fittb nodft ein t)aar ^emerfunseii
<bcr bie fiRetigCf Siagcmein^t unb C3erän^et(i(|)(e^t
ber 5)flanjen, unb über ben 9^u^en berfelben, ^in^u^ufei^
{en« £)ie 9In|a^l ber ^f!an|en Mfit f!c^ jmar ntc^r be|?tmm(
angeben, n)etl i^tet immer mehrere entbecTt toerben; tii#
btf Pub bir bffowilett «eioif fc^o« .ibefnbfei§i«eaitfetib^
tmb ber unbefannten t>ielletc^t nic^t wenigere« Ueberad
i(t bieg 92amrrei4) i^erbtettet; fnbe§ trdgt ia^e, Stoben/
€rbreic^ unb JfixmMfitUif, i»erbunbea mit manchen iRe#
itnmfUnbm, gar biet inim gv^Scrii «bft gcf itigf ro^e» '
bel()en ber ®en>d4)fe beL IDo^et bie fbgenannten i^loutif
pber SSef^reibun^en (ol^ter ^ffanjen/ bU ginüff^H.£anbera
/
Digitized by Google
ober &eiinben ef^ent^umUc^ finb. ^ufdde t&mtn in i^m.
: @e(}att manc^ed Ab4nberii, unb &pielaxtm (en»0¥6tbigeti,
toelc^etf fomo^l (ei btn ßun^tbi utib. S3({reetti, aW bcf
t)m iSlumcn, bec %aU ifu ©er 5RuJeti bcr ^flannen abec
i|! fe^t t>telfac^^ üorne^mUc^ {ut Belebung, 9}a(»rung unb
©efunb^eit b€i; tf^Htifd^tn &diipfms* -^au^f^aUmiitnn^
J^tlhMtf mm i^ltU 6itoetbe imb XAn^f/ {U^eti au»
• * , • * * '
HALBS*» Snticil "Einiy8, concalttfiig: Vegetible Sctticks » loikU
# 798. Abt? f« i^iflf/ 74<* i* BOMMST» Reehefches für TUliige
des fcutlles daiks ItB plantest Goett« et Ltide, 7^4» 4. üb elf.
9tAeib. 7^b» 4. msedham's New Mierofcopical Difcoveries;
lond. 74f. 1. — Jngenboui'», öetfucbe mit 9Jffan|cn, «. b.
' '* €ndi. 7So..t. — ROT Uli TctiMthen Flocae Gemiiiücfle;
LipC 788. « Voll t. — ^ofmuitn^ JDeutfcbc {glora; €rf. 790.
13. — zWinq, ^mfdilMbi ^Im , tum Mv^meii ^maucb
M*mS59tMifixini Bremen/ 79^* 8. •
SDie ®itieta(uti ober ^o(]fi(icn|L. 4ttior9an{fMr
tnxHtptv, t9eld)e bloß aud unge^^ufeett X^eiUn befle^ett^
unb tDeberSeben nod) Srnpfinbung ^aben^ mact)en bat> DrUte
Slotumi^^ Mi, unb finb Oegeofldnbe ber ^ineralogiCf
tMibt, je Halbem fle Me itttorflaiiifirteti Jtjrper enttoeber
etnicln ober in i(ter aSerbinbung betrachtete in tcM)n fte
bie Siinbe unfer^ Planeten bilben, in bit On;ftogiiüfie
unb Orognofie, ober ©ebirg^le^re, lerfdUf* Sen tpefenf^
1kl(^(lett tttiMMieb Mefer £4r|>er |at ittaii in btn Derfc^ieb^
nen qualitatil^eii nnb qiiaiifttaiHm IBer^dltnfffen i^rer S3e#
fanbt^etle, unb m bert b»«öon ab{)dn0f9en e^:tfn(iben unb
itttenfiDen (^igenfc^afren ju fucben, unter tvelc^en j^rt^ffattU
fiuiott ttiib 6trttliitv ^ erfleti SXaiis behaupten« 3u bm
mifiber i»<feiit(id)eit jlennieicfteit berfelben geb Iren: if^v fpU
iiftfd)e^ ®e»t4)t, ifer ^ufammenbang, i()r SJer^aÜen ge*
gen bat 8td)t, Im geuec, f. f. X>ie ^i)mii, burc^
t»el4K i^i'^ UnterM^ung unb älttfldfung ber «liiieraUfd^eit
Wedanbt^He geMiefth ba^ei^ efaie ttiienebe^vUc^e JQ&ifi^
'tPtlTenf^ttft für bie SKineralogie* • " • •
1
Digitized by
196 f(Anf(et^I»f(:^nU^.
ffat 15Äc6ttf«nntnif timw, auff« <Sroii«», mMn- ü*b
23^t)nicr: walleru Brevls Intioductio in Hlftoriam Lireranani
MineMogicam; Holm. 778. %. GotET, les anciens Mincrnlogiftcs
du Royaume de France; Far. 778. 2 Voll. 8. ed)aU*ß 2(nleitung
' WALLEKit Syftcma Wineraloglcum ; HoUn» 77a. 75^. • Voll. 8*
i>fr{l M» ^chtnfUtit, mit 3uf. »on Hedfej ^erL 78 1. 8?.
nid^i 1. m u. »ermc^ifdm tretncr; fet'Di*
Itens £eii»|. 774* ^ (Gferfrmrt'e Sesfacl^ cintv Atf^ic^t« be<,
.^i^mM^i Tio, ifl« A m s. iDtir* 0rttiiMi ^
fl(l»tra((^|ieilll; tB«l 7Sa. f. -r. WFMN.Hiftoirc des Jline*
SHpi. 78^ (f. kirWan*s Eiamentf of Mineral ofy , Lon9.-9S4*t*
Über f. «on (.reV^^erL 797 — 99 3 S5bf. I, eiidfo«»> Ä«*
iet SOiineralogic; £eip|. «01 — 7- 855bc, 8. — MAÜt -TuitI d«iMt*
neralogic ; Par. 801, 4 Voll. 8. mit einem SoJiobattbe ÄU|>fett«#
fein. — mcW9 ^Scfctveibung bei 0. b. Tiuafc^en SJiineraliettfabji
«rt<5 fSNett, I04. ? 55bc. 8. — :öernfe«vö'»/ met$^ ««b .
»cpp*« fodemÄtif* t tttbeüarifcfte Ueberficjt bet ?>rancralforpGc;
n Q}b. Srff* 806, fol. — X^ftrfleK'» ^ijaemUBiM^ Sabittea>
. .SB. «. «o8..fül^ .
©emtf&rtllcft tper(>ett bie mineraltfc^ett Sixptt in "oitt
^^pttiaftu etodetiffiU: in &Dctl/ @a(;e, ddentiic^ f$
ben€vPcn tt?erben aud? bie (^tcinartcn mit Begriffen, mb
fit ftnb xmf)t ober tveni^er fe(le Äorper, bie fid) Im 2Saf«»
fer Qat md)tf »bei; bo(^ nur in fe^r geringer SKe^tg^, ^
Deliii a6er gär llU^^altfijfnt lafftOf uirter tem ^91»^
tii^t ättigebe^ne tvtrben^ mb felb({ in ber ®ifiMt|(f toentt
fie baburd) Detaubert werben, 9ri6tent{)eiU boc^ nur in
Sinfe^ung i^rer gorm .eine SSerdnberung erleibeiu ^tm^^
bm bit eint ober ste ^5rf e«N ^ iftneti »omotteC^ o(m
Ifitieii einen au^geieidlitieten Clofiartti: ait^t ,^ M\f ^
Digitized by Google
cd»' $^n' $0(0' @t(oifttan« tin^JQAisti^'
•••»»• ' • ... ^
«lUef tjU) ©aljCn jii.^greiftin pflegt, ftnb Dor^üglid) au^^
SJerttribungcn ^«tner 6aurc mit etjutt^ Äali^ dntt gi-bc,
oJ)ft: mit einem SKctd#o;:i?bf, unb Äerben^ nac^ bev 93cr?,t -
f^)^eQjl^ei| bfr (te^btl^ienben Qiatfn^üf^inf^m, in fa(}fau«'
l^nfaurft.'ßalje^ Unt^r beti 6af{en fittbet pc^ ba^ fnljfau^
r^i^Vwti/ ob<r ba« ^ct)falj/ i^d mitm m biufi^fUn
ftr^^r^Mn / mm. mm ffißff^^^i^muu m
' ^ Ii» ,» • • • * . • \» • • * • * .
wm bf iiwttdMi ONiifidlniutiirilfK iimi l^ii9l§m ^
iil^e Mtaatfct^m tmtf^jaiiiflr^ lodere M
mut dcmiffett Umfloiiöen fo fd}n€a mit bem ©auerflofe
twbtttbeti/ baf babei tO^arme tmb £ic^t frei n>erbfn. *
. mit 3iibcgrif »er etelnlo^lenr ^e;: ©fo^l^it tio» »«riDl«
tnanr* @^n>efe( unb bie meinen Sottuttden ber ^rb^arie
(oben bai mit etnanber demelQ; bag fte pc^ in iDe( auf^
itrcii NpKtt/ uub fti(K>a tei ®<AK<^t( müt Stand), glam^
lüf 911» e%titm 9muifi^ %mmm, ober tPisMioif «Hom
ntffi/ mb {ut Unter ftaduii^ be4 geuer« blenen Urtnetr^
€(^tt)efel unb S)emant pnb einfache ^^rper^ t)09 benett
' b|tet:ti^^aii< S$Vt^ AeÜc^ unb bir fiirttpe oBtc be#.
Digitized by Google
Pnb au« Äojlenftof unb ©auerftof, ober ait^ Mefm *pet#^[
b^n/ in 3Serbinbiiiia mit 2$ftifeciiof/ {ufammengef^&t«
• • •
-6* Dotgc^e $reiifc6riift «btr bie (Bcfciicbte bcr CMttbtlmt
IBrAunfobleoi «Hb bei $tf(fdf> S3eim«v# tos. s«
mV, mb büt^ Vtnbnviilfld^ti^ttHi^ Oltf»!
urtb 2la^be()nbarJeit aui^3e{etc()nct/ ?B?an fünbct fie fn bcr'
tßatiir entttjeber o^nr^Öerbinbung mit anbern, tifd)t nie#'
laair(*eii, 6itb(lan^eäy^ ttnb tatm (etfen fte getnegen;^
thxti Uber OFP^irt/ w SUerblnbunö mit ©ouerffof , folglt^«
tjerfiilft Die sjUTetaBe erfc^einen fdr )c§t a» €U# '
. menie ober einfa^K &ofti unb man fennt btttn fäioi^'
üittjm |oaii|i||# 9im finoiifefr iM|tafii# »bir;
btMH fSiif unb )t9an$i9 in bem- ori^f tbgtroflifc^en ®9(leni
befonbre Drbnungen btlben* Siefe pnb: ^latfna, ®olb^ '
©ilbfT; Ümdfxlbtv , Tupfer, tifeai S5le</ 3«««/ 3^«^/
mi^mutb. epiiisMf «obal^ »WM» PMoMihtoi «rfmiff
®)0l9foDai), ed^jrl, ttranium, ZHwrim, ttUvxbm,
€^romium, ^olumbium, Santalum^ €etium, ^t^ibium»
S)ie bret anbern SRetaUe/ tvelc^e feine befonbre Drbnung
gefitiibtn b^tn^ ^eifvittfO^iittm, DtfMnmi, ^oSiliilim:!
— €Mem t()eUte man bie Statte In tDle unb. tinetie/i.:
in ganje unb ^albe €ln grofer ${)eU biefer .Äirpcr iff
ein eigeiiflanb ber SßecoOui^e^ ^eiie^-^- fiv^ct^
$Wfi0r»ir tf^Mtif^l^ti C^emii»^ ^ ' t •
SRan finbet febo((^ Me |tt bitfen öicr Älaffen 8e^6ren#
feeit {Kitmoini nU)i immer iii^a(i;tir*' «fi^ Vßlti
cimuMr ^emcn^^t ; uob teimr ifbit' tht Otgenfiiiib
Otognofie 3n biefem, neuHcl^ etjl jur befonbern SBifpm^^
fct)aft er^obenett gmeia^ bec SSiineralcigU . betrAct^^^ -
Digitized by Google
iWitbitfi hU oerfc^ietaea @emenge betr ^ofHUtn fit fid)\
HQb bann^bie SStfülirtNtiiai» iMria fU bk fef{e Crbrbibc
bett/ tvo fte in berm Ct^d^ung^n , ben Gebirgen; msr5§#
tcc Siatinic^fattidNit Dorfommcn/ unb be^^alb gemengte
(iiM&ild^Cirten genannt tperben» S>ie totne^mfien &att\m
§tn berfdbrn^inla -etMit, OocuoS^ OlUitmerfä^iffcf , 9)er#
p^pt unb ®Mb(leiitw SDie Oftfege felbfl t9C9bm^ii«4
rent relo«t>en 2lUer, ttjelc^^eÄ burct> ba^ lieber ^ ober Un^
teremanberltegen t^rer 3Raffcn beflimmt loirb^ in bie iltc^
fte ober Utflebirge , bie atUn übrigen tmn Orunbe liegeii/r
in jingde ober löfegebirge , ttiib in Ucbcrgangögebirflc,
toelc^e it9jifc^en beiben in ber fiKit^e Ueg^n^ elnget^eiU«
- y^^^ Ui «erfcltfbieii «fiirgMrten
In bell «bb* b. vibm. 9*»m. tBüf. t5b. i^.<bMi>eii^
'/^ lter*6/ ^ef^ifbV ^eodtarbit bei (\)uißdt{. ambt; tiiH 771* 4*
SAUssvRF » Voyage dans les Alpet; Keu^hatel, jla 4 Voll 4^
> w votgc'd Vraftifc^f €kbtrdlftiikiFe; w^^fanar/ 79»* ^ ^eint*»
®eo(ogifc^e $efc6reibttR9 bel^^dttiidet ^olbgebirgel; SD^einittgeX/
79S. a ^^be. I. — jameson's Aiitlinc of ehe Minertlog^ of ihm
Scotifh isles; Edinb. Soo. 4. ubcrf. «OH Vitaabev, iiebli €ittlcii
^ V lung: Uin- S02. 4. — v. rbui?/ ©epgnofltfcbe 95eobac6tii«gett
«uf iXeifett butc^ DeutfcbUnb k. Q5crUii/ go2. f. — »ninnec'e
» . ^«bbu(b ber ©ebitg^hHibe» £ei|)|. «o?. 8. — :icuf!'e, ©ebirslfun»
bCi in f. «ben «agef. tDtinera(o<;te. Oroioeifct^er itbeü in bea aa/
. gertbrtea Ji<onb«r5ifd)cn u, Ä<ii jii:.^/c|^ctt {CgbeUea.— <ä«bcrrji
"... ; ' •
4B(^«nbe ber |u i(^nen ge^jrttibenCM^fl^arten/ gleic^faO«
mit J^infic^t auf l^r t)erM(tni6m4§ige< mtt, tüieber in
«nf^tebne (Skbirgtffotmariotien get^eitr. ein »icQHger
Mr .JDtpgitofie bie S^4t»ng ber fositMitiiilm
«€<iNibfm S(rgetiNtee^ .msttfiilht biv^ tvdl anf
biefen bie nu$bar({eti SoffiHttt; Dorifiglic^ bie mefanifd)en,
torittfommen pflegen, tocM^e man mit ^flife bell ^dergbaue&
^etoitint; bo^er benn atic^ bie ®e6iqi^ff^ejtt Beit {^itp^
flrunbNm ber, .^erjbailfutlDe ge(^6rn eine «obre t»idi^
5ft 4 tige
Digitized by
»00 Jöttf«? Sr&fc^näe. :
lle6erre(?e ober ©puren ehemaliger orflanifkeer ©ef(()6pfef
loel^e M i^on feflm eelMmaffm einscfc^teffctt ju fiiM
frcti pflegen^ aber nifUft i^tieti oSm eigm finb, unb ba^er
bte befhn auffc^liJjfe über bie Äaeaftrop^en geben, tt>el*e
etnfl mit ber Dberfljc^e ber €cbe mdeganden finb« 2tfj#
ren J^aupmof^ f^aim fic in freu e^i^tni bn 9(i^n
Mise/ niewatt finbeii fie fid) bn Urdebirse, tm^ fittrit in
^em Ueberflanglgebirge«
6. Miiw*« WMmi m 9tfgUliMbe; Wtn, 77h 4« ^
Crete«^ 9e olMtimigiiril« ^a<3"nenrbfr tBcbttee; X)efrAit
i^iPi' 7%s* ftl IMiiec^ »Mic ^MHe ber edngei Srci#
iif0f ^91. f. — V. €b<(tpencteife ^bdcbtuMge« ler fagerflfltte
Ift er|f 5 £e(|>|. 799. 4. — »ninner'f neue Xftmit ber ©dnge ; £eipi»
io4. 1. — m«b**0 6amm(und mineralog. n. bersrndnuifcbet 9([>#
iMlblURgeR; Sßiftt/ t04' -~ «lumsmbach, Specimca Archaco*
Ipgiae Tgllurii} I« II, Goett, 9o|, Sog. 4* . " "
SDte ©efc^id^te Der 'Slotutkel^^t^mQ tetbUüU
ütt ito# grlftrcr OeMirigtett tu* 6M#ift, tearbeieee {it
tHtbtn, M man bisher auf f!e t>ert9ettbee ^aU 3n beii
fnlQern Seiten bei SKtert^um« n>aren bie S&eobad^tundett
biefer 9(rt Hitr elnjeln unb {ufdOiSy bie dtufid^lunden bn
!Ratnrttr}>er tnib febt mm§t(i^^, wA bie Mafß^taÜMm
terfellcii nod) fe^r fc^toanfenb unb tttttoOflinbis« beit
Griechen erbteU aud^ bie Slatursefcbic^te juerfl i^re n)i|fen^
f((^afrtic(>e S^mti tinb/ n>ie ed fc^eint, fieng man unter
ibüit itterfl Ott, MiwrbtfbrifcfK G^fUtobe MN^i^ttil t^^s»
jutm^en» 60 febr inbeg bie .Steuem hl biefer nffTciif^afit
bie%Uen flbertreffett; fo bleiben bixb bie lieber geböten^
ben sajerfe bed anflotele«, ^l^eop^raft/ ©iojtoTiDe«^
Slclian tttib ^mtK oocb immet feir fcMl^an 9Kit#
felaber l^t biefe .«ifr<mr(b«fer »fti ^Ui$ einlscr «raber
au^aenommeu/ toenig Sortfc^^ritte^ ^ , .
• AKisTOTBtM de Hfttm Animaltum tilstl JX.; de ftfifbfit Ad*
Uktlma Ubri IV«^ de CtenentMiie Aoimal« Ubri V| 'iH (Mi«
fBber
Digitized"by Google
Statut; •'Btfiinfc^afrett. sei
mentft e libm VI, de Anhpittto; Rttome Phrneitinir Libri X)
\'. de CeuHis^Fltiittnim Ubri*|V';- da Upidibus l!iber« L. B. ^ij«
'r. ; fol — DU>s09wnu de Mtciem Uüikt Ub^l V; FrcC' «89^ fbl. — ' '
AiLiANi Hift. Ammtl. Libri XVII. ex ed» CBOMOVif ; Hertbr. 76^
4. ex ed. scHSEiDERi; Lipf, 7g j. g. — fumi Uiftoriae Naturalis
Mbri XXXVII, ex ed. FRA>feii ; Lipf779.fr. 10 Voll. $. — Bd)ntif
^er'ö Itter, ^iuxm 1«^ ^afurßefcj aui mm; grawff. unl>
fcipj. 78<l. 8. *— LiCHTiNSTEiN , Comuicruatio PWblog. de Si-
miarum formis atque nominibus apud veteres,»pro fpeci»
mine methodi» qua hiftoria naturalis vcterum ad fyftema naturte
• Linnaeanum cxi^enda «tque adornandaj Hamb. 791. 8. — S^efe^
Sureft bie Siebecj^crfteßund fecr SBiffenfcftaftett toutbe
gac iai^ SMgf 'S^rfcfruiit mib ^eobai^mtif bev tttitqni
'fottbem aucft'ju weitem, genauem hnb üottfldnbigem tbu
tufl^ungen immer lebhafter ermuntert. 3tn fe(()öje^)ntett
^a^rfttttibert mtm Dortägiid) &zmt, uni SliproMnDi
tkjeniden, beneii moti Mc t^tisde fl&e(e6iui» Mefecf (Elferi
• jtt berbanfen ^at, bec au^ in ber golge nid)t ganj fi>fe^
ber erjlarb, voo ftd) juerfi befonberd J)\ai) al^ attflemeiner
iRaturforfd^er au^jeid^nete* ^m gldnjenbßeti aber pnb bie
gortiüllMttr M ' tieitfni StHüini, to »elckeüi iiBe S^eite
Riefet SBiffenf(i)af| burc^ ti^efttiflnibc SSerfelgung ber
turbeobacbtungeu/ burc^ tpeit jojlreicftere gelehrte Sltifett
tinb beren S&enu^ung, burcft «^dlfe ber aSetgr^gerung^gld:^
fit mb At^iiflw (B€cru4^e, bwntt tiae meifr tHmofojpü^
fcfte ^ße^attblung tsiib (^({ematirifte 9liMbmii§, uniemefii
'§emonnen i^aU\u Unb ba bie Slaturgefcftic^te nod) immet
ein Stebling^flubium ber aufgefldrteiien aSMer bleibt/ fi
»atf pe itt So(ge set9i| anfcftoiM^t l&mi^cf ttn»
(pen erMifin* - ' ,
6. t)on {(m u. f. 6c|liflf« s«unamr Bibliodi. Haft. Nat. U
Voi« I. P. 16. (f. — uivfTc« 91brwAiibl# gel» tsa^ gcii* i^f»
e* 9M vm^u. f..efiiiftiit# »ii>mn, p« t v<>i. i p* ^»* ^
Digitized by
ftingen, ^a^i(;etteti unb n)a(tf(^emlic^cr SSermue^ungett
äbei* bie eigentlid^e Sefc^affen^eit/ bte Gräfte unb 9Bir^
{ungeit bec ^&|>emeU unb iftret £^e(ie^ @U drAnbet ji^
üitf batibtr s^n^^i^^^ Seota^timgfii intb Cifa^CM^P^
f^elc^e fie fammeU, prüft unb Derglek^e, um borau^ ilH
gemeine Folgerungen unb Se^rfdge ^er|u(eitem SRoti t^etU
fit izxoibnii^ in bie tl)COCCtifcii}e^ Dber bogmatifc^e^ unb
in bie ^r9<V^nenta(p^»ft&^ ^cne ent^dU im 69fltmja}|^
gemeiner ^a^r^eieen OQtt buk Sidenfcf^aften^ ftrifTett unl^
SBIrf ungen ber iRatur ober ber S6rper»eU; biefe bmif)t
fli^f biefetten burc^ SSerfuc^e finnüö^ ju mad)m unb tu
fej^dcifleti/ CigeniUc^ Alf?. ^iefe U^m bUßvunbla^
^tib CrfenntnilqueOe bnjn$mi fie vMb cin timi^nlm
fril na(4 jener/ ober fodlelc^ in SJerbinbung mit i^r^ t>er^
getroa«»/ Uft^tf^ljU S^cie ba^if^ eiofeiuffteub
* , VÜt M
•*» • WEWTONi Philofophiae Naturalis Principia Mtthematica ; Lond.
♦ } 6J7. 4. Gcnev. 799. a Voll. 4. — s^oravisande Phyficcs Ele-
Hien§^>laüi€matica; Leid. 744. aVoIl. 4. — v. musschenbroex
Elcmenu-Phyfices L. B. 734. 8. Ejusd^ Indroductio ad Philofo-
phiam Naturalem; L. B. 762. 2 Voll., 4. — ecgner't €t»leitung
in bte giaturlejr« ; ®ött. 74^. ». 91. 770. — Ä<»rffen*e 9tn/
JaB8<0f4»^ -bei ^tütle^wi i^«tte/ 790 8. — »raeenfleiii'i
. S^oriefiiiiftHi flbct bie e^perim(nfit(4»b9fif $ ^opent 787* —
' . lerjEUbeo'i» «Mfanilgrivbf btt «Mttrlebr«^ mit guf. t>oit iitcbten/
lfm* ^iW^ 9Ht. 7%h'h - mimi» «6ii»A«nuibrd(;e m
Digitized by Google
(lett*0, com eiseml« ®ebiete. bit fMwA^U in f. »ftofif* '.*<mfr<
-^-^ f«eii STb^aiiMiiiidfii} i&adf, rt6. Bfc i. a. 2i«iit*f rnnh^m^t
ed^cl^vt9*• S»e€ii itt 1^ Mifofoi^bie »er9^atur; itiph 797. 9.
^ BRiSfow, TwS Blgmcntaire. pu Principes de Phyfiquc ; Ed. 4/ '
• F«ri$; loj. jVöll, I, — ' kAüT, traite Elementaire de Phyfique*/
jy- 3 J. Äberf »on Weif?, £cip|. 804. 1 «be. t.
' IwilJItaMof/ «Bctmat/ tof. g. — m^yer » tänfanglfinliibe^
' H»^ttrl«^e<; ©6tt «oy. g. ^ ^unfce ^)oiibbu* ber «ph^fif/
<r . «QtgfiiNtfet Mit friere} ^rauftftbrocig , »04. 2 ^be ,g. — '
, Stfd>cr*f.£cbrbuc6 bcr mec^antfc^« $nÄtatIebre; 55er(iii, 8o^ g.
^ tpbOfiFalifcbe« ®6rterbu*; £eip|. 79g. 6 I5be. g. —
; StWer'e 9)b9rifalt)c&e< ®örtff6ttcbV®6tt798-gor. < «5be. g
«tf ÄiinPc f i>ajib»6aerbuct bcr 9l«ittr(g(>)tf £<tw* «oj. «m f
• • • • 1
f
.38
. . #i« .^aM(>«g(fiMfi( »«r'^^llf itm butk, ble bi
Mt aR«(tir wa^roenommcnen CrelanJffe, «rfc^einungen unb.
5B«r4iibetttii9«a aui deteifm S^aturgcftfeen ^eriuUite«.
2)a fic^ o6ec tiefe iamtt mit ®e»i§fteit «0916«
*e SBIbfff^-intt-fit^ felbjl obec mit «mUftHtn mf}t*
gelten unb Slaftitsefe^en, unb, fo »iei migH*, cinftu^
unb natürlich fe^n tniffen. .«||c mfft, fUif feU^t üföaw
tm, tefto-gtiger t»h* l^tt, oft >et ©ewjf^eit na^e fom*
menbe, SB<iö>:fc^)elnIi(^)feif. Sie ©rabe blefer U^tnn niäf>'
ftn itbod) allmal onjrgeben unb ge^jtig 9e»at6igt »a*
bm. Utirigen« ifi 6ir '9Ntt»>0e »er qj^pfir, »cfal^e bit
Seoia^tiiiigai mit i|rea Solgeninaea, unb t^eeretifc^e
C«|e «njf prattifc^en Serfuc^en befMnbig cerbinbef, un*
Ureitig bie jutr49l«c(>jle/ «m ben san|(n unb senif fe^
mtmtn 9fJu()en |u aUatf^, bn eine svHtibWit «<w
«iWKiftMiW/ »M (Baicttn, Mi^ 77«, t.
19«
Digitized by Google
204
i Ii
Sie SRafurtc^re fle^f QJerbinfcung mit tmf)vcrn
^ilTcnfd)aftcn/ au^ tt)e(d)cn f?e cntwe&cr tcn Sfof if)rcc
Xlnterfuc^ungen enrle^nf, ober benett jie bieuon i^t: gepruf*?
(eil ober gefunbenen £e&rfdge, SBa^rnc^imungen unb
pot^efe» evfMrungi^gvfinbe an bie Spanb ^icbu 6ie
fc^äpft au^ bcn vM)i)altiQin QucHen ber 9^aturgcfcIMd)te
ijieÄenntnt^ ber Derfd)tebenen Äirper, beren (Sigenfä^aften,
Ärdfte, SBirfungen, Unterfd)leb unb 2}erwonbffc<?Qfr fie
nar;er un(erfuc()t unb fefffe^t ete bebarf ber /piilfe ber
6l)ßmic, um in bie 9lamr ber Äörper burdb Sluffßfung unb
Sabfonberung i^rer Sbcfianbtf^tiU tiefer ein^ubrhtaen* 6ie
ticnt jur ©runblage unb €rl4uterun<5 mehrerer matl;cmati«
fd[)er S)ifciplincn, befonberö ber angetvanbten, unl> nimmt
fa|t burcf)3dn9t9 bie 55erjri)nun3en unb 55ett?eife berfelbett
ju ^)ulfe. ^ud) fte mit ben 9(rjncpmi(tcnfct)afrcn,
»orne()mliä) mit ber Sinatoniie unD ^f}i)fiolüi)ie, unb mit
einigen Steilen ber ^l)ilofop^ie, befonberö mit ber ÄOÖ^'
iTiologie imb Slntfjropologie/ üt ber genaueren SJerbinbung»
@. lUjlner'e W). öbcr Me 95crbinbung bet mtUnmif mit
>er %^aturler)te; ®6tt. 7<^8. 4- i« f. SJerm, 6c6tifte«/
Z^. 11» (3(lt«n&. 773. ©. 87.
< . . . . \'
3uer(! tejc^iftideti P^J^e Utttecfuc^unjett Ut etge«^
liefen aiatuvlcfere mit bem ^Bifen unb ben aflfleincinflctt
€i9enfd)afteii Der Äövpct pcrfeaupt, m^ln t>orneM«c&
<)it S^eiltörfeif, bie 3tu«'be4mind^^ unb Slniie^ung^fraft
ge&oren* 3n ber 3lu^be^)nu^g pnb bie gigur unb bie ^>drte
ber Äärper, unb In biefef: wieber bie Unburc^brinslidjfeU
berfelbert ge'oränbet, tt>ojw.bautt auc^ no^ ifere ^orofttdt/
i&re Sewegbo^rteit^ unb i^re ©*rpere, ju rechnen finb*
I^ie Se^re tion ber SJ^eilborMf bet Äärper fä&rt auf bie
»efümmung i&reö ©runbflof«^ ber fogenannten atomen,
SRonaben «nb Elemente, mit beten nd^eren Unterfud&ung '
fid} bie SKetap&ppe befc^fäftign ' Son bem atomlitif*en
©9^
Digitized by Google
I
3läfut«2BlfiiMif(^«f<«n. ■ isos
CJ^fiem ht ttt «fföfitieinm Slatutte^re; -ili^^el teil 3Mf^
V »erjipf' -aW ofcfolut unD mbntd)bviuQli(t) dmifmmt; mttt^
fä^ribttm ^^^ ^^^^^^ Materie
J^ren SKoum Imr* Äwlft etaiiiaiwt, imb, alle. ©er(*iebett#
Reiten Ut 5)iaterie asirfungen anjfejetibelf . ober iuratffip^
"jcttbei: Äraftc (Inb* lUbrif^en« findet pd) in bec SRenge,
bet tatt iwb bem gufanimcn^ana^ ber tSvptxUd^tn Steile
eine fcbc aro§e SRannl^fottfafelt; unb ntati Uttterfcfteibet
biffer tK&dm locfre unb Dichte, flaw.imh flägige^
' 'Dut^fid^tifle unb unDurd)ficbti9e Ä5rper* Sei einffiett
/ «ättfert «u* baö tt>abrf*eiulict) aßen Äßrpern eigene
»etmigen, .-i^re bur* 4tt§ertt Srud teidnbetu ©e(latt
foieber ottimieimei« imb Wefe Ä^rper Wferi ,«a(l#*^ j
' lIlßM«« a^nfana^rürtitii ber.?ft«tttwijre»»«fc. «• iJ. f* ;
, ... 41* ... • /.r
au blefen affgemeinetn Unterfu^unjen bcc f OdP«
Ufift fic^ auf» bie £e^e bM bfn. Elementen r ober ben er<^
den Urftofen ««er Ä6rper rechnen ^ obgfeh^. Mrfetbe bf<
Unbelilnnute« unb' toentg Sefrlebigenbe^ ^at 0elo<Ni4
U$hm mtn frnft ^'^'^^ ((Elemente ober aU^emeiner
«fteHmibt^Ue ber ^rper an, ndmU«: inUt ^tt>t, Wafß
' fer unb So» «Wf^ wrbe wät M^t üli bai
fünfte, unb oom geuet mfcbieben binj« 9«f^6^ mtäiit
anbre beti läetber nennen, unb für efne bnr* ba« sanje
fSellaH »erbreitete SKoferie galten* SKan fQun bie aiatutr
ble €i8enf**^f^ SBirtiiHnt blefet «Umente {uerii Im
anoemetnen unterfuc!)en, e^e man tu ber $BeüisiaiittW*
•ter »efcboffenbelt, «&re« BertdUniffe^ unb ibtfr «itfnns«^
üxif M ben 5?5rpern beigemif^te SSeflanbt^eile, ober auf
fte'wMenbe 5Jrafte, fortgebt* Durd) ble «euere (Iftemie
^at Inbeß ble Se^re bon be« ^ntnbüofeii ber **r|>er eilt
fe^r terdnbettc^ anfe^en erholten* £uft uub Waffer (a<
aU jttfammcnaefebte Äorper tvtannt, unb bagegeit
tiele-aiibrr,: foi^ far.vOatoiiimtMtgeNteQf emm
Digitized by Google
I« aW (hM( borgeücat U«6<raO attt fann unfre 9or«
(tettunfl »on btn gimcntm ober unjerieabwrc« ecimfefta.
' e. Ktvitbtn'» Stiifaog«gn}it»e b. 9?aturltirf , «. 7,4. «, 4«*
* 43*
&m beutet» Sefonbwtt ©egenfl^nbe, bif efne
mauere aib^onblung tit ber «pdppf erfobern, ifi b» gebte
t»on ber ^^«njefllict)feit bec mtpft, «n» »ea i^m ^8<»c ■
^fiung (m, f»,»o^I »©tt »er »irffi^eit M fd>ejnbare«i,
»« (igdittamihlw 4tt» smeiiift^aftiic^en, ber glrlcbfit«
.mJflen unb »erdnberfen, toelc^e le$fece entmeber eine bt*
mmistt ober berminbem föeweaung jfi. . 5Ble SBewegung
lagt fidt M fSttiabttm btt iufm ©er^dltnifTe eine«
jffrpetf 1» einem mt^ntn tianm ntlittn, S)it ü)bi)(tf
ntewt ^Jer Je^rfa^e bec md}attit ju ^fiife, unft uiw
Urfuatt nfc^t nur b«e gSeweaUn« otf aBWni», fMftent '
Jil'Si^Ä.'*'*^ ^ *««»«««eJr«<.r wirb, »»»
ttttajßtttäum I« |<iicn : «u«^ ttitb bobet auf bie ©e*
tmuMm obtt Seaftion bec jfirper, unb auf bie foae«
nannte Äraft ber XtäsfytU, ober ba« SSe(tec6eit M jMr«
ÄJi" »»»«c .«i*e«»wi SttOMN tu Metten,
aadj»< semMam IMrr »ttbm ^ter aud> bie
«UHngcn to: rosemiiMen eeniralfrdfte, ber Zentripetal*
tmb €ettiri(Ti8al* ober ©c^munflfroft, mt> Me itbtt im
tem, «u« »»el »Uidt Hart etoMfter ciKyegemitleitAe« wi6
«.bä!*?»*"" Ä •*W«Itte ifer We «R»*«!,«
. . . . • •
^ 0li4f mfiibet t»jc^fi9 m bit i^. ler €kj»<»
*«• Äin»«f, iMfat««» y^piif «a« «e^aiiircftrit 41116 ga»
Digitized by Google
9totw»®iif€öfc&aften. , ^o?
eincni ©e(?rebcn ber |u unfrer Srfee ge^Srenbeit Sitpev,
fid) (cntved^t gegen Mc (£6ne ber grbc ju bewegen; unb
bte @rige ^iefed i&efireben^ !»M ta< #^Nf^ M
per^ genannt, beffen S^er^dlntifi^/SBersr^fli^
minberung, |)icf ju unterfuc^en flnb* Sie eci)n>erfraft
wirft auf jeben einzelnen 5l^eU ber SRaffe, unb Ift bofter
^eurlelt^ nimmt man bei Sfefec ttnlerfuc^und bie to ber
a)?ed)anif erfldrten unb bercd)ttctett Siafc^inen, ali SBStttß
jeuge bcv ^Bewegung, ju J&ölfe, bergleic^en ber ^ebel^
ba^ SKobedoerf; bie Siofie;. bie 3Bage, unb nu (inb«
Gofronki toirb iottefonbre t^am G^toer^nnftr^ iwn bcc
fc^tefUegenben gleiche, bon ber befc^Ieuntgenben ^raft bec
©c^mere, bon ber Urfac^)e ber ©(^)tt>c|:e, ober ber Sin*
iie()ung^.af(, Dom ^enbel, i>om @toge unb bem Üieibeti
b«r ftdrpetr nab ton bem äBibcrfbmbe seftonMi» . ttr Mf
feile ^jrper gefdi^u^^ tpenn fit fic^ in ßüifigen Piepern
vlObimnctit Soe, Re^* Scitnt« Goctting. T« IV. p. sij'. vXit
twiRDBiv PiC de Attnctione'; L.B. 766, 4. •».kvxjkkx Theoria
Motus corporum folidonim f. risidorum Roft. 76^ . 4. :E(äger»
Ißon ben nat^Irlic^enStgenfc^aften flarrer ober fe|ieriSMf#
per ge()t man fobann {ur nd^ern Unterfuct)ung ber flu§igea
fbtt« sincfr (ei iftnen fommt>»peftmtt4 bie !^d^n)ece i»
1bttta€i^tnntf nnb innSt^fl i(r ®Ki(^gen>i(^( nntir fiwinbfr
fcmf^ly ai^ in S^e^te^ung auf fejie ^irper, ble fic^ in il^p
Iten, ober in n>el4)en fie ftc^ befinben« gugfeic^ aber wirb
bai eigenl^ilmUc^e &miait ber fldfigeilAkper ieflim
unb »ergli^en, andl^ ber 9emfaftl0er(u(l fefler Mtptt in
flitSigen beredi>nef. S5ei aßen bfefen Un(erfuc??ungen wer#
tti% Pii.ßtmf&it.Mx ^ybfpi^^ .nnb ^ybriiiiM angei^
manht.
Digitized by
308 dünfttt S(6fdNtt<
tmM* Vitt litten MAfnM tnait bU ft|fe «on btt aSfr^
tum öi^icbenDen Ärafr bü pöilgen Sirpcm, unb bie
^a^in 9e^6renbeR ^a^me^mungen t(»re6 Sufammeti^ange^^
Se^rfa^e tiefer ^rt btent eine ^m^t Ufyxttl(i)tt ^9bro|ta#
©owo^l för Me tRafurgefc^lc^fe, Befonberi für bfe
Slaturle^re, Ifl ba« ^(ijTer ein merftvörbiger ffiegenpanb
t€r Unf erfuc^uiid« @einen Sigenfc^afren nac^^ ffi bad Gaffer
€fti buv^d^t^er 6fof , o^ne garte, 9tfiim^^ tmb &m!^,
nliftUmAat, aber fTilc^tis titib fe^r (ei^tf(ä§i9* 3^ ber
1Raturbefd)reibun9 fud^e man bie t^erfc^tebnen 9rten befTef^
Un )u beflimmen/ in fo fern e^ fa\i\^9i unb tninc^
faUf(d|>c4# MläiU, ^tUi, (ErMiafferi £ii|«M#rf «« U U
siebt 3>er Cbemiftr Umiit fl(b, Me S^anbtMk Mefe«
€(ement^^ unb feiiker ^rten, ju prüfen unb bebient ficfy
begeiben nic^t feiten sur^ßjfuofl anberer Körper« ^it
Ut D^pfit ober be(iimm( man bome^mUA ^ie «Mfeatlk^
Cigenfc^aftai beffetten, fetee 6d|Kbire, 3tt(iitimieniiebttng^
Stu^bebitung ; &afiit\t&t, aud) ben Ueber^and M 3Baffer4
au^ einem fl&Httü in einen fe(len Siitpu burc^ ba« @e^
^EMNSTRiiT, de Natura Aquac Aerea; tipf. 7«f- 4. t»ew
mhn in ben earaml. b. qjb^fif u. ^^oturgefcfe. 05. in. ©t. 5. —
VKHSKRT, de Aquae alioruiaque fluidorum Elafticirate, Vicru
774. «. — 3immcm«Tin, über bie €lofficität M Via^ztii
£«iN* 779. s. — ^ur*« ftiMe» dbfr bei 3iib«U bcr SKAm
nn
Digitized by Google
nev bU Htt öon Der Suff, n>elc6e tarin (om^l i^eor^
m$, mixb tiiiSUtm bitH* fo oagenif in t>f trefft i en pöiigen
4Mt|W*« »itterMt, t>orne^m(td) m Slnfe^ung feiner glajlici«
rat utiö ©(btDcre; fotann »erben Memfr berßuffpqmpe
«tt|tt(ieaentcn SJerfuc^e önre^gegangen,. 6cren (Erpnbuna
unt oacb^erige ^Sitbefjf mui &b€v tiefe g<^^ |e&re fo
m4^iM,ifpAtiitU, «»« »tttäge äereii^eriuiV btt^
Alten i(l;.We ben nenem Seiten erfi tnJaig aufgeführte
$$eorie Der terfcft {ebenen Suftartcn, unb lufifirrnfgen , bei?'
J^arrUc^ e(afiifd)ea SUlSigteiten; ober &atatm, terert 9^
panbt^eife, SenentHU^a^ fSitfttÜtm^ft mb ^atatüp
ti(l«fj*e ®^enfil^afeeti »ie mWff mit »eJ^iilfc ber g^emie^
letren «tib erörtern mug. 2luc^ Ufft fld) bie £uft al4 2iiif^
(ifungf mittel anberer Ä6rper 6ef rächten; unb enblttf) giebt
auc^ »erfctii^bne fdttlili^e mm iftter Sufoinmeil'
öjucfutig, ttnt 5Bfrf|eu8e |ttt Oa^ntt^mung l&rer <3Jer*
(WDertinden^ dergleichen bleSSarometer unb äRonometer (iob«
^ «**»iCKB, Experiment« VTovt Majdebiirgict de* vocuo
' l^do; Amft. €f%. fol — viUBSTLST^f Experiments end Obferva-
4^^001» on diflineni Kindt oTi^s UnA. 774- 1^. ^ Voll, Üb er f.
' . 77t - ? Wlr. 't« i» lA 'XBvwaiE , Eflki Analyti-
qye fitr TAir^pur et Ics diüSrentes efpices de TAir; Par. 7Sf.
äVoH t. — Crommftoif • eobtSeii Wer aUe jeßt UUmt U\u
«ftiv;!fBii»ar# 790. fof. — edyerer'e ®cfd!)ic6te ber tmvxif
fung«lebre; Oien 7Sf. a 55be. 8. e. auc5 über bie .»erfcftiebneit
. Jiiftarteii, llM^fenb<^a*• Suf^ee m lerjrieben'ö mmmt.
b. ^aturiebre. e. 19s f. unb über bie wW\t\>m %\m b^
^M]»umpe/ e()g9bAf. 6* isa,
' ^ * \ . *
€ine befonbre Slufmerffamfelt In ber l^^eorle ber £uft
Mb i^rec JBirfungen t»erbiene bie it^Xi t)otn ^(|>all<|f
ml^er ^ttf . b^ pU|U^ uMebic €iil(ie|et|beii Slit<be|iitiif
ftotr ittfiMunengepregienSttfe/ tmb ber cm atirhtiig attfb««
©e{)6r, entfte&t. Die ^ieöer gei>irenben Witferfucdungeti
maO^en einen ^.auytifre^ |e( t^eoretij^CQ .itnb »Mtl^ema^
tMenitiii'« gffrtoib itt Unüt & Üfc^eil
t
Digitized by
ttf(t>(n Slttftf imb werben, aW i^fipflfc^e ÖBiflen^?
fi^afo itntct bcm {Ramfii b<r 91lu(lif 6<gi;t(Nf bie fonit
«ud) jtt ten 5I)elieti bet angettMwMeli 8S«t|eiii«rir «m(^
mt toixb. g^re Je^rfa^e gefeit aber loon p^pPfd>ett Hn#
mfu(^ttti0eo au^ , mldit man über tie 'Statut bei ©cbaü^
46er(oiq>tf beffin fflirfunö^art, Stärfe unb e(btt>4*e,
Sermebrung imb ^trmiillinu^ itoobef fowx^W
öuf ble Äirper, welche btn ®*att Wegeii^ «« anf
tif bcnfilben bi« jura D^re forfpflanjenbe 2\xft ^mfiö^t
genonimftt »Irbt SRait ttneerfud)t ferner Die t>erfd?febneii
•©cb»hi9ii«9en bet eaim, «nb «fjHninit ble babur* bet^ ^
torqebrad)teit 5öne unb l^re Ser^y^Uniffe, v^MiXt psn^
fotianjm unb Siffonanjen ber SJne jugleic<> fi^l^^^J^P
tif Urfa*«tt ber SRefonani erfl4rt »erben* T-^W* ; ;
\ PTOLEMAEi Harrannicorum Libri III; per lo. waliis; Oxofl^
5gä^ ^ — KiRCHF.Bi Mufurgia Univerfalis; Rom. 6jo. fol. —
' Traite de rHarmonie, Par bameau; Par 722. 4» — »uleri
Tcniamen Novae Theoriae Muficae; Pctrop, 755. 4- — smttii«s
«lUrmonict, or thc Phüolbpby of mufical founds; Cambr. 749. 8.
— YOÜNO'S Enquiry into the principal Phenomena of Sounds and
mufical Strings. Dublin, 784. 8. — €l)lat>ni'9 ^ntöfcFunge»
Aber tt^mU Ui Älangc«; tmi 717- 4. ^^^^ 5lfu|lif;
. teipf. SM. 4. ^ 6. Oerrel'« Wig. üUM^r b^fi fKußf # 6* 4^7 ff«
• . • • .
' Dfe Jteorie be* 8ic&tö unb be« ©e^cn«, ©bifr' M<
Optif , deböre jmar, In 3iö(f(td)t «uf bie baröber an^u^
flettenben SerecjJnungett unb ^Tu^meffungcn, ju ben 9Bif^
fenfitaflen ber annetiNUibteti aRal^cmatif, aber auc^ bie
Slafurle^re tefc^aftigt |!c^ mit be« fle brtreffenben »eob#
od^tungen unb €rfc^elnunden^ tt>eld)e (te mit ^)i5lfe jener
matbematiff^eii Äenntniffe ju erffiren fuc^^n Unb feier mug
{«•irberft tett ber Sflaliie be^ £i«f(h>f^^ atö HMUerieUe«
»iOMi »ffra(()tee, bmt «eif iKaAii^lf« ee^<# «oAi Cto
f««en, S5rec^en unb 3uru(f werfen ber Jltfetflrd^Un, um
bin Sarben, • unb beren Srfdjefnungen, fle^anbelf werben;
ban» aber 'tm SAttl^mgivt Sefteo^f bim
Digitized by Google
itn ^evntlivin, SJergrWfMotd^öldfertt^ f. f* Und} bit
i^inheuciuiuy o^er tlblenfuna be^ £id)(^ unb bie ®irfun0^i»
«irt bfffelben im gebundenen JufTonbe, ober in felbfcleitcfti
tinben .^dr|}frn^ lommt tti S^etract^rung; taaib aUt bitft
eeiicn(il«be umiddfTtn eine {A^i^e Steifte untttf^altm
ter itnft ieie^renber optifc^^r S^erfuc^e«
^ C bie im t>or^erfje()ettben 2(bfc&mtt« «nsefä^rteii 0|)tif(^eii
bttrcf^ bewirf tcn ^drme, unb ber burc^ Slbwefen^eft bef#
felben ent(!e^enben Ädlte, ein ©egenflanb p^)i)fitülifcöec
llnurrud}un$. ^an prfift babei {uerfi Me buxd^ ba^ Seuer
jberurMte 3la«6cft»ttn0 6er 5tjrper> fotemt ba< eo^mtU
jen ber fefien, unb ba^ burc^ i^^Ue t>eran(a(fte @efr(eren
tev pöglgen Äirper; bie SntfTt&ungöort berDdmpfe, ba^
Wieden bcr glügigfeiten/ tte Sßatur ted eiü^eni^ unb bec
8(amme/ mb bit non bct J^i$e gefcftefienbe Serftining
Itnb Vttfljrung f irperli^ev Kf^onbffteile« Slugerbint ge^
iixt ferner ble (Stnt{c()tun9 unb ber ^ebrauc^ ber ibttp
mometer unb ^prometer^ unb bie ^irfung ber SB^rme
iltib Sifti auf bie S&a^ometer^ .ftteftir; unb enblhb bie
f eftft bem ttrfpeunge ber 9B4rme unb iftrer 8Httftetrung<#
arf burcö wdrmelettenbe jfroft @o Diel 9Jit&fe[|)aftel
In biefem (janjen Jbeile ber 5)&p(if noc& jurülcf tflj fo ^at
tr>bo€b. burc^ b^n-gieig neuerer SRaturforfcber unb €^niU
fer an Slnf(i4mn9 mxUb Cr irternng ^ar febr s^omien^ *
MfNP bc» im Hvigf» ««^efübitfii bftbie gebirf/
* iM'64rift^ f»>MttJU«Vi Nanitc» Propcrties «nd Lftws of
Krt; Liind. 7<So. g; ^ «kaiut, Reöhtrdies iur fe Feu; far« 7go«
f.' -K- i>m MAiRAWi DiflT: «Uf U Gliiee; P«t. 749. S. •**"€iöe
fc^r (ebrrcicl^e furje ^\mm ber fS^rme unb bei ^mti, ^x^it
\ ' tf«t()eil« na<b Cvawforb, f. i» ber itid)rcnbcrgif<bett IJ».
' I6r;ieben^ 9fifaiig<BY* ber 9latH(leftte# 6. 419 ff-
Digitized by
212
50»
eilte het t»jcf)eiöl!eti neuern 95erei(<)erunden Ut ^^t}f
fit ift bie £e^ce t)on bec SUftCicitaf, Dber terjentgen gto
fienfd)aft ber 5?ärpft, t)erm6ge weiter fie, wenn man pe
reibt, anbre ilärper anjier^en unb jutScJirogen, unb in ei^
nem ()ö^ern ©rabe ber Sielbunj ein gicl)t ton ftd) geben,
einigen Äärpern i|l biefe etdenfc()aft jtt>ar im t)or$u9lid)en
sSJaage eifien; inbeg 1(1 man nidit bered)tiöe, aUe Körper
ilbert)aupt unb au^fa^licgenb in elcftrifdje unb nicOf elef^
triWe einiutjeilen* Um jene, an ftc!) nod) unerriarlid)e
€rfd)efnun9en ni\)^t fcnnen-ju lernen, fuc^t man bie 3la^
.tur, ober tleime^r- inutr bie SGBirtung^art ber elefnifcftcn
gjfaferie nd^er ju be(!imroen, unb fie für fiö) fott?o()l, al^
in Serbinbung mit bem luftleeren Siaume, nad) i^ren man?
ni^fa^en (ErcDeifungen (ennen ju lernen» 3u biefer 216^
Pcfef htbknt man ftd) ber jur gRitt^eilung unb 2Jevftarfund
Diefer eigenfdjaft bcfiim'mten €leftrifiimafd)inen, mf^in
au* bie Äleiftifdje glafdje, bie eieftropfeore, Äonbenfato^
ren unb €lettromefer ge&orem — SRit biefem Steile ber
!Raturn)iffenfd)aft mtand) ber ©alüoniöniu?, ober bic
$et)rc Don ber bur(^5)niölelrelj t)ermittelftber?5eru^)run9jn>ei
I3ierfd)tebner Wetaüe benjirften Bleußerund be5 fogenanutetj
tbierifcl)en glefmcitdt in SBerblnbung* m
6. Bruni^ ©Ätjeic9ni§ ber üornel^inflctt S<f)riftett »on ber eith
Iricitdt unb ben eUftrifcJen Äurenj £eipi. 7^^. — UJinfUr>
1^ ©cbanfen »on be» €iöenf*afteii, «Slrfiinge» unb Urfad)en ber
mtticitky 2elpj. 744. «. JDeff. eigen ft^afteu ber eleftr. smo/
terie; £eipt. 745. t. — Dr. tranklipi's New Experiments and
' Obfervarions on Electricity; Lond 751. 4. Oermeb«/ ^o"^- 7^9»
4. — PRiESTLET's Hiftory and prefent State of Electricity; Lotid.
769. 4 Uber f. tBerl. 772. 4. - westlev^s Fainiliar Imroduc-
• tion into the Study of Electridiiy ; Lond. 769. — 3iubn'6 ®e<
f*id)te ber PbPf- «. mebic. eieftr. unb ber neueren 53et(ucbe;
£etp|. 78?. — FERousoN's Introduction to Electricity; Lond.
771, j. — CAVA1.L0'« Treatir« on Elcctricifin, Ed. 4. Lond. 79f*
; Voll. «.Übe rif. mit 3uf. »on gebier ; 2elp|. 7%S* ^^J^'
Dcvfe 2ebTe uoii ber €leftricitat €rf. 7S4. » « -~
funer €ntn>urf ber Eebre »on ber Clertricitdt; ealJburg, 7»7. »•
— cALVANi, de Viribus Electricitatis in motu mufculari Corn^
men«
Digitized by Googl
metiMriasi Bouuu 791* 4* ÜNrf. 9rad/ 79;* 9* Minael d«
Galvanisme, patf izarx; Par. Sp4. f. iSKcf^m -CcttiftlS tili
• •• »• . A
Sticht minber nmtwitbl^ ift Ole madnefifd^e ^af^cic,
de dleicft toit bir eleftrifc^eii fe(r Diel Sle^nUc^fett ^af^
iuib ^al^r Don tlnic^cn, wiemo^I iauö nlc^e gatt) ittt($ndli;>
d^eri ©rflnbcn, mit terfclben für einerlei gefeaUen tt>ir5^
^^re ^aupuigenfc^aft tfl t)ie an^ie^enbe unb jurficfftogenbe
i(raft, Die man an Dem Quin oDetr .<Elfetier{e mf^tnlmmU
Don t9e(4em fle Den Stattien fyat, unD Der fotDo^I Dai If^nt
ita^ dfbrac^te Sifeit obec effen^aldöe 5l5fper, alö beti
tttidletc^namigen eine^ anbern i^m Qmai)ttten ^}a^^
mi, an fit^ {ie^t; ten ^lei^namigeo a6er iutilcff{igi|
ttnD, toeim er ^d|^ ^ei senug ietDegen (atin^ Da< eine CtM
degeti SIlorDen/ Da4 atibre gegen ©dben U^tU Sie§
lettre nennt man Polarität* Äönf?Iid)e SKagnete unD
SRagnetnabeln entfielen burc^ bfe bem angelangten oDer
Be0ri4^nen Cifen »Der @taftU niil0et^ettte imD Daburc^ Der^
(idrfte Straft btt naftrU^eii 3RagneM* SSeiben M§( ftc^
btcfe ^raft burc^ berfc^iebne SSirtel benehmen« Uebrigenä
^dt biefe gan(e ^e^re, bie in neuern Seiten oft auf eine
mi|Der({anbne Wct ongetoanbt, tinb befonber^ jur OrunD^
läse b€i rogettiumeett thUxiidfm Wadnettemutf gebrauch
if{f i^re DdOtgere^ ätufadrung er|{ oon ber golgejeit jn
crtparten«
oiZMiiti 40 Magnete, ihegneticisque corporibnt ti^de magno
magnere cdlurt Phyüologia Novts toiut 6oa ftl- ^ MtrbACb'O
Serfttit e. migxel. Sfteoiiei £eiH. 7^ 4* — sv&tm Opufianlor.
T. in, BeroL 771« 4» — WMQMAnmi Tennuiunt Fhiloibphiai de
materi« masnedots t. B, .77S. 9. tbttf. Tti. |, — <ca«
BBzxa. d« lügmte libri lV} Briiiie« 7f^ « VoH« 4» qatax^
iCo*9.Tireatife on Ifegnetifiiii Und. 7t7* Abüf; feiM» Ttf*
S* — Reiiiea des Memoim Ibr TAnalogie dt I^ElccOElcki tt dii
Mignedsme; I la Haye« 7(4. ; Voll. 4. mvnfT, de KOrigi-
nedes forcet tnagnCtiques ; GenÄve, /lg. g. ül>erf. J&aßC/ 794 !•
<Biiid[itt# Iber tbtetif(Jfii ^aqmtümui', XMnm, 717 ff. 8. —
D 3 \
Digitized by
114 Sunffct Slbf^nitt. .
«
' Befonbre ffilffenfcftaft i(! jwar bie 5{|lronomie
mit i^ren It^etlen fc^on unter ten attgeman^ten Difciplineti
6cr JKat^ematif att^efHi^vt xootbcn. ^f^^and)t ie^via^t bev*
felben aber »erben aud) in ber 3larurle(>re abge^anbelf,
tinb fobann lutter bem SRamen ber oben fd)on ali befonbre
JDifcipUn ermähnten pl)9f#en Slprenoitiic begriffen* Sie^
fe betreffen t^tM bie nif)m Sejllmniung ber elgentitctiert
®e|!alt ber Crbe, t^eil^ bie ginrid)tun9 be^ SBeltoeJ^iube^
überhaupt, t^eilö bie 35af>nen, ©rigen unb SSemegungeit
ter ^ImmeWfirper, bie fjnnlid)en Sorflellungen be« SBelt^
gebdubeö, bie a|tronomifd)en Sered}nungen, unb bie me^
cftonifc^en unb p^pP^en ©rilnbe, awi ivclc^en fid) bie
Bewegungen ber ^immelöförper bejlimmen, unb mit grö^
{er !I8at)rfc()efnlid)fett herleiten unb erfidren laffen»
StuiTer ben mt ooriflen Wd)mm aitoefut^rtcn 6d;rffte» §e()5rt
bcfonbetÄ biel)«r: Introdüction ^ l'Aftronomie Phyfique, par Mr,
Cousin; Par. 787. 4. — laplace, Expofition du Syfteme du
Monde; Ed. Par. gog. 4. — Jtbeorie ber ^T)eitJe3un0 ber ®cltr
Utpn unfein 6oitneRf9(lemd/ nacb i(t Pl^ce frei bearbeitet t)otf
3öe5 55erl. Soo. 8. — laflanc» Traite de Mechanique
Celeftc; Ptr. 799. 2 Voll. 4. ubcrf. mit SCttm. öo» »urcfb«rt>t;'
tSerL Soo. S02. 1 t5be. 4»
€fne ber leßrtel^llett unb frut^tbarflen SBIffcnfc^^oftett
biefer ^rt t(t bie pt)i)ftfct)e &(t>Q%a\>i)k , ober @eolosie^
n>eicf)e {ur Kenntnig ber eigentlichen Statur unb Sefd^af^
fen^eie unfrer grbe, l^rer DberfTdc^e fowo^l, alß beö fle
umgebenben £)unf{freire^ , unb il^xti tnnern ^anti, äln^»
leitung ert^eilt/ unb barfiber aOgemetne Q3etrad)tungert
, cn(!eat* @ie unterfu^t iuerf!, mit J^älfe ber mat^ematt^
fc^en Srbfunbe, bie Dberf[4d)e ber Srbe im @an|en; unb
fobann ibte mer(mflrbig(!en S^^etle, bie Berge unb i^re an
©tof unb beffen SJlifc^ung terfd^iebnen Slrteu/ bie ^if)^
Im, bie Srbrinbe unb beten @d)ichten« ©obann ^anbeit
fe t)om Slieere unb beu mancherlei ©ewifferu/ Don €bbe
' ' unb
%
Digitized by Google
I
• tttft(rdff<> t^om (ErMeifti^ twtt fnKrfpeienbeti iftetden, '
unb Dott ^en mannic^faUigen S3er4n^erun0m trej Scb^
wtefenc» ^cftn'ften. — »on Dem UrfjJnmge tet @jebirge;
feipi. 776. 8. — PALLAS. Obfemtions sur Ics Montagnes, Pe-
tcrsb. 777. 4. — r. Zvtbtit €rfabrunöe« t)om Snnertt Der ©c/
l»irfle; S)e(F«u. u. 78f. fp(. — ■»jÄiöingcr'd Entwurf e. .
foflcmot. €iMttb«ii«n0 bcr ©cbit^jearteni SCBie«/ 787. 4. — IDaU
i,»y's Tvue Theory of the Tides in bctt Philof. Transact. N. zzCk
art. a. — Wargcutm'e ©efc&lc^te t)on bec €&be öUbgfutb/ in
ben 6(6web. Sfbbanbl- ». 17^4. 6. 85, — c« la hihe. fm- u
Hauteur de 1* Atmofphcrc , in bcn Mcm. de l'Ac» des Scienc. a.
' ^ec** !pt90^«lif(^ €tbbeMmbu|^g; SO^UjI/ 79o..t*.
54.
diejenige» Jtentilitlifie, ipefa^e kte err^tinimteit uti»
fSttinbitm^tn in unfrer Sftii^fpi^dre {um Oe^^enflanlf
ben^ de{>ären gleic^faD^ tut p^i^fifc^en Srbtunbe; matt
pflegt pe aber unter bem Dvamen bcr ?DletCOrolo9ie befon^
bni «(|tt^ati^cliu 9}an untetfc^eiM in unfrer 9Uiiiof#
p^xf^d^ ttitn^mbtn btfeigeti Steleore oon mdfirfflciir.
toelc^e bur^ bie in X)dmpfe aufgel^fete unb mit ber
Suft t>ermifd)te n^dgrige 31u^bilnilunden entfielen* €0^
t»o(I auä toirfUc^ett SRaturgefegen, aU au^ n^a^rf^cinlU
eerMiObtttifeii. trttto taf^n tiefe üBiffeof^^i^f^ Mit
€Qtfle^und bti 3(ie6eM/ ber SBotfeti^ be< Z^anei, Stof
. S^n^/ ©c^nee« unb ^ajM, btS Sieaenbogend ^ bed S(iS#
' iti unb Domier^, ber ^ttUibitt, ber @tertif(()nuppeii#
tci Utoebli^tf # tmb oiiberer tlAi|eiiber {ttfurfc^imm^.
J&iefter ge^Sfl atte^ nod^ bie S^e^mund ber 3a(r^|ei#
ten, unb Dornc5mIic^ bie ouf £>eobac^tun9m segrikbete
^ittetungölebre, bie jeboc^ t)ie( Ungemiffe^ unb t>on {u^
f dOigen fBerdnbertmgett flb^diigige^ iau Slicbr t>iel gemlf^
(er, abec bb(^ immer toeiteni Sorr<Oeii< iDArbig, if{ bie
Digitized by Google
©eogonfe/ ebtt b(e Se^re t>on bn Cntile^un^ bet (Erbe,
f unweit»
^ml ittpUbin*$ ^^tmU\)tz, 9« 47 f* matt oud We
V0AU90, della veca Influenza degli «ftrl, delle flagioni» e.muta-
stoni dei ctinpo» Saggio Meteorolo^coi Padova, 770»^ Co4l^0'*
tXtttmu$Sl^u fit bin Sei Wim; 9ecL 7td« — d« x,^c,. Rf
cherdies für rAtmofpbire ; Geneve 77a st Voll, 4. Jj^f* 99t
0^Ut, Ziipi^ 77^ 7t. 9be. t< — BS ivc, liTte; |Ief
tiacologieiT Lond. 7t6. I7. »Voll« t. Hhttt QStrItit ^Vl«;
ftMt« t« — a^^iftn^iiitt'* fßiiiir<lie imb 9iuiW>un jbt fk«toe#
— WHifaHURfT*» Inquiry into the original S^ce and ^ona
of tlic Barth; Lond. 786. 4. Üb«rf. £eipj. 788. 8. — Bitbm
üui bm grani. ooji wtt^ti 8oj; s. ' ' ] /'
Sur ©efd^id^te bet iRafutU^te Oefetit fOHtr »iefe#^ /
tilgen fScvfe, in teelc^ett matt bie In ifnjefoeti It^eifen unb
Se^ren berfelbeti Don je^er ^madjUn goitfc^^ritfc unb ^nU
becfungen ^if!orirc() {ufanimetidefieSt (»at, beträchtliche S3ei^
It4ge; etf fe^It aber no4> immer ati einer DoDflinbigm unb
yragntafifcheit ®ef4i(hfe ber ganieit $h9ft^ Gd^^fi (n bttt
fru^efleil Jelfen «adrett t>erfd)iebneUnterfuchun3ett btefer are
tfe t)orne6m({en ©egenfldnbe ber diteflen Sp^ilofcp^ie; unb
Don ben @cf)ulen ber grie^lfchen SBeltn^eiren bercbafttgtetr
tbtr)agU4^bie iottirche/ pift^atotifäfi , pldtoniMe unb
itlfhUl\fd)i mll berd(efcf}en ^orfc^ungen^ ble anc^ t>onbeti'
S{6mertt nicht fianji t)ernact?laßi.qt, unb t)on biefen fowohl
M t>on ben ©riechen in i?erfd)iebnett Schriften t>orgetra#
gen unb gefammeU tiwrben« SRinbet et^eblidl^ finb bie p(9#
(tfolifclett {Bemfihungen be< mMIem 3eleatter<, u&^tüb
beffen biefe 535i(fenfchaff jwar nicht ganj DerabfJumt; ober
boch tyeber fe§r eifrig noc^ itoe(fmd|ig getrieben tpurbe*
IM*
Digitized by Google
0larur # SBißenfc&aftt». , * 217
HBcmAintT, 'Ori^ne Anctenn« de It Phyfique ifl^velle ; Amft.
79S> ? Voll, IS» — iAVBAXEN Hifbire des Progr^s de l'Efprit
buo^ifi dans les Sciences nitureUes et dans le$ Ares ^ui ta de-
pendem; Per. t,
i
«Bett Uttidtüidttt ifl bit flnibUbm^ hct ^atutU^tt
ht hm neuem Seiten, teneit fle eine ja^lreidK SRenge t)ori
S^eoba(f)fun9ett, auffldrimgeo unb gntbecfunge»/ unb fi6er^
^aupt fe^r t>ie( aScric^ligting 11116 SitttNi«« |it t>fr»atifm
tae* eome^mH^ erwac^tr *ir, ttoc^ hnnm rege, €ifcr
fiSr j(eintlniffe «efer are in bem torlgen unb je^igen ga^r^f
^unbert bei ben aufgefldrtern Stationen, unb felbfl bei be^
uro, bie in anbem »iifenf^a^U^^eti ^emtttiifreit 6tf^erM#
ne mi^ ^ttf^vliU gtH^an (afffti. S>a<;eatMum »et
Rofttrle^re toorb um bepo fruchtbarer unb jwerfma^iaer^
jeme^r man i^v ble gefTeln be^ ©pfiemd abnahm, bett
freiem ^eobaci^tung^detfl aagemetner ertoetfte unb In $^
PtttU. ff |tt/ md »ie J&fl(fitii{tte( anberer fSifettr^afteir,
l^orjaglic^ Jber maf^ematirc^en, jur grünblid^en (Erfidrtmg
ber SRaturt»(rfungett benu^ee* Sluc^ ^aben bie tjereinteti
Semä^ungen ber berfi^mteflen ^fabemien unb berf^^tebner
gele^vtef &iftUfd)aftm lut €m>ettermig be? SRolurfemie^
«ifTe sii4t fvenig beigetragen. J^leburc^ i|l ble neuere $59^
fif bttn^ me^r aW eine I^eorie erpeiterf, unb in aöen i^ren
tinjelnen Steilen mit fruchtbarer unb boOüdnbiger g^
tporben«
5ifcber'e ©efdjfcbte bvr 9Wf feit ber nkhixMtllm ber
^änße unb SBilfenrd^afteti bil auf bie «euifleii Seiten* mtu
tot — soj:« 6 ^be« s.
«
^ler gfbbeti bfc ptfi^mimtu mmMmm unb SJerbienlle
WrStfftbeniia Ui eimnu ittgUrcai; ber Kniöt/eo.
^ ^? «WeBfdJaftiu la £oiibott; ber ebemar. Hn. «fa>. ber
»ffeiifibÄPe» 1» 9art<; ber faiferi. ©cfettfcbaft ?sr«f«r« Cunofo^
tjmhi ^tntf^lanbi ber ©efeUfcfaft naturforfc^cnber greunbe
' t» 9ef Ii», n. a. m. SJon i()re» ©cjrifte« f. itvj:kbcn'e 2(«i
. fang^gr. ber 9laturU|re, 6. ig ff. unb Wve^c'» uBb IDebes'«
Digitized by Gdbgle
218 Pnftec Sfbfc^nift
^It btt ^atnvU^tt fomc^I ali mit 5er "SlatnvU^
|i^re(6urtd fte^t bie bvittt p6j;fifcf)e J&aupfti5ijfenfcftaf(, t)ie
Chemie, in genauer nnb t)te(facf}cr ÜSerMnbung; wietvobl
fie {id) md)t bloß mit nat&v[id)cn , fonDeru audj mit fünf?*
lid^tn Äirpern befd)df(i9t, um bit tt?ed)felfeiti9en SBirfun«
gen ber einfachen ©(ofe, b\t Süf^nimenfe^ung ber Äerper
xin^ innert, nad) J^rcn tjerfd}iebncn ajerf)ältm(fen, |u un*
terfud^ett; unb bit 3lrt unb ^eife fennen ju (c^ren, toie
fie ftd) trennen/ ober ju neuen j(6rperarten n^eiter &er6tn^
bm loffen» ©ie bebient ftd) ba^er einer jhjiefad)en 93et?
fa^rung^art: entmebcr ber 'S^tU^mQ unb Sfuflofung bec
^drper in if)re $e(lanbt^ei(e; ober ber ^ufammenfe^ung unb
Prüfung biefer (entern , in t^iefern t^re ^ifc(}ung unb
!Bereintgung ben ^irper, au^ bem man fte au^gepgenunb
gefc^teben t^at, n^ieber erzeugt unb ^ert^orSringf* Uebrtgen^
nennt man biefe burd> ©d)eibung herausgebrachten ^e^
flanbt^eile ber jlirper C^emtfcl)e/ unb biejenigen/ bie !ei^
tier »eitern Slufi5fung fd^ig, unb nur an i^ren -SBirfun^
gen bemerkbar ßnb, P^pfifcr)C/ ober €(emente^ 3n ben
neuem 3titen 6at biejenige Bearbeitung biüfer 2ßiflrenfd)aff/
bie man n>egen ber SSertverfuitg ber J^i)pothefe t}on einem
Derbrennlic^en SBefen bie antipblogiftifct^e ju nennen pflegt,
fc^r t)ie( iMt SSoQfommen^eit ber €(^emie überhaupt bef^
setragett#
®. ein 9(^<T|el(Siif§ let «orjiSglicfilten ©cftriftett über tie aUt
gemeine unb angewanbte (Ii}emie in U7iegleb'6 S^nn^bnd) btr
•ag. €beraie, c^etl. 7%6. 2 «öbe. g.) 55. 11. ff» «»^ «n
»5f)mer'0 foftem. littr. ^)onbbud> ber ^naturgcftt. Xb- 1. ^.
6. ?4i. ff. SJergl. (Brennt ^tttt^b^(b/ ®. 6- 10- »9. — S)ie
!)ornf^)m(len cSemifcben Xe^rbücöer ftiib: boerhave, eic-
menu Chemiae; L. B. 7;». a Voll. 4. — Dogel*« £ebrfttJje
ber df^mit überf. m. 5(nm. »en töitglcb; 2ßeimar, 7S^. s. —
lerjrleben'f 5lnfttn9<9rü»be ber (Ebemiej ®6tt. 79?« 8. — Wieg/
^«nHncb ber allg. u. an§e». Abernte; Q3cr(. 7^^* ^
I.AVOI8IEH, Traite Elementairc de Chemie; Par. 789. a Voll,
f. üMrf. m. St. wn iJerinbfläM; IBetL 79». * ?5be. t. —
(Efirrrtnnct'» Stufanslgrönbe b?r antipbloaiflifc^fn eberaie, ?5ert.
79>'.
Digitized by Google
, /9lWur»3Biflcnfc&afferu a'19
rtff. ^ (8frcii*0 ftlUiuit i^ftlnii btr iffnmm ^imm
totf. 1 — <Süt»e{»rAnbt*f KofaDgeariii^c tier €(»emie# na4
l)cm nfttfR evfte« «bdefaffr» CKameii/ 794« ? t5be. s £)e(r
Cncvflopttie ^ir ^efantiitten €6enite, €r(. 799 — so6. hü Hhin
I? <>efte» 8. — Scdercr'e ^runbitige bcr neuem cftcmifd^en ^thee*
rte; Jena; 79r. 8. ^Racfttrage liasu; e. I). 790. 8. JDcflT. ®runb/
' rif Ux e:f)emte; Äabtngen, 800. 1. ^tmbüäbt'^ Mmau
> ©ruobrif ber «Ügem. ^wrimearalcjcifttc; 9^. S(. ^Berlin, loo - sof.
• 4 |. — FOUJiCROT Syft^me des Connoiffances Chiniiques,
.. Par. 801. 10 Voll. 8. uberf. im 2(u<jU0e pon iDoIffj Ä6Hi0^b.
tor— 5. 4 Q3be. 8. — CrammeDorfe fp^emat J^anbbucfe bec
jefamratett^|)emie; Arfurt, 800 — 8of. 795b«. 8- BIRTHOLLET
Kecherches für Ics lois de l'AfFinitc; Par. goi« 8. — macquer
Dictionnaire de Chymie; Par. 780. 4 Voll. 8. Über f. ai. 2inm.
u. 3uf. »Ott ^ccn^arbi; £etp|. 788-91. 7 95b?. 8. 9^eue Jufdl^e,
^ 2<ipj. 792. 92. * ^^e. 8. »ourguct'ß ^b^mifc^e« ^>«Bbrt)5«er/
Imc^, imc^ bcn neuefte» Cntbecfunactt fort^cf. oon Kid)tcr; ?5erL
. 798 — 804. 6 93bf. 8. :ßUprctf>*0 unb ipolff*« ^mibiti SSäiu
. ^I8tt»tt(6 5 ^^e, ^erL M # 809, ar. s«
58.
J)ie 6!5^mie wirb itt bfe rcine unb nngewanöfe
elngee^eilt. 3^ne enthalt bie attoemeinen @runbk|r<n Don
teil }>^9fir4tii mit (^emifcteti ttrflofTcii unb 95e(latib(^ei(ea
<ter Xirpet/ l>ott teti 9emtfc^(en unb ben sufammendere^^
Uxi Äirpern, t)on f^rer c^emifc^en SSermanbtfdjafr^ unb
Don ben {ur ©c^eibung unb Prüfung berfelben etfoberii^
<ten Dperofionen imb aBertjettgetk S)ief<i hingegen (eist
tie aiimntiing UeTer ftemifnilfe ntib !8erri(()tunden auf
onbre SBJffenWafcm unb ÄÄnfle; unb man t()eilt (le ba^
6er tt>ieber in ble pl^pflfc&e/ t9Cl(^e bie üügemeinctt
S^nfd^aften tuib SBirfangen ber mMä^m £&r|>er nad^
(temifcttii ®ttiiibri$en erUutere; in bie p^attttaceutifct)C|
t0elc<>e bic c^)emifc^e S5cre(tung bcr Slrjneimittel U^xt, bfe
öbcr aud), nebfl ber pbpfioloflifd^en unb pat^ülogifd^en
unter ber aag^meinen Seneottung ber meDicmif4)Cn g^^mie
iefaSimtbcii (anii; inbie ted^nifc^e/ tt>otln beir 6etMuc()
ter 6(^eibefnn(l {um heften manc^^er ©ewerbe unb mec^ja^
»if*er Äilnlie geielgt »tibi unb in bte Ofonomifdj^e, in
Digltized by
Igetle für b'u ^ani^altnn^ unb f ant)n)lrt^fcf)aft QtM)tt mer«
ben* &d)on bk ^n^abe tiefer tUnmenbuttg^arlm b^mif^t
' €iite mttMt Ut el«fiic|cit unb iufavmm^^^ 6t9fft
bm iitetfnM mm fiM^ f <E^ren*e iM^liNl Nr
nikBfttfc^afKii. f. litlKl(y&^i4i. ttvb elif tttNlMt
'b«r tecJnifcSen ^^cmte; 91. SI. i&attc/ 79^-9^. t 55be. g. — <n
eu(fot»*0 Stitfans^grilttbf ber 6!oitom. u. tecgtt. ^btntie; £eipi.
789. 8. — Uebec ben SBcrtb/ ^^ulje« unb 5Dii§brauc6 biefet
. SOifTeitfc^ftft f. (gfmeltit't CtaUitona iu f. &t(^i^u ber €MmiC/
^011 btn d^cmifd^m Op^Mfiotien Mireit «»tr ^rtr
6fog einige ber Dortte^mflen anfu^rertt ©ie bejie^en en(^
n>eber in med^anifd^en Sert^eihmgett , tioo^in bei feRert
^^rpern fta< 3<rpiib>eni, geUm niib ^üafptlü, QUbtn,
edfiimmm wb Oroiiitlireti, unb M ^l&$i^UUm bai
£iuttf(i)m mb ^reffen, bai ptriren^ Slbgiegen unb 3Ibi»
liefen ge^iren; ober in c^cmifd^cn Sttt^cttnn^en , bit hzl
(lfifii(0ett SSrptxn buxdii St^agalivtn , ^bbunfltn, StfeTc^dtip
' lam, StUiie^fti^ SDigerireit, ^ticlpUktn, Stpffaüxfttm ;
unb Slbfldren, unb bei ©impfen burc^ SSereifung bcrSuff:^
6rlen/ bnxd)i ^tftiültm, (Subiimfren/ Solatifiren un^
AaUiaireii gefc^e^en ; ober and) burc^ gegenfettt^e SSerdn^
fecrimg (er ftfUn mb 0H$tu Sirptt in rinanbtt, f>et#
ntittfffl M iSä^mtlitni, btt Retiidtung unb Serglafung^
eine briete ^anptavt bei c^emifc^en S?erfa^ren^ 1(1 bit
freitoidige ©d^eibung in !£B<irme unb Seuc^tigfeit/ mldjt
wf bm 9^aU ber Stitptt flnb aufttfung, Stefnignnfr
5Concenf riruitg tmb fßtmif^Wtii bie bornf^mflen (^emifctieti
£)pera(totrc^
antrat*
«
Digitized by Google
s* @* 9^ ff* : . ,
Sie mie 6ef(*dfiiöt öbtlgett« mit 2(«-
(en Don i('drp.ern mi aOeir ^rd giammic^m unb Htm
'a5/jliio(*en, egalen, ^äutt, mid), ©atte un6 Sluf;
unb {tt t)eneti /att|S .(>em ^flan}enreicl^e bie Däfern utik
Gdffe ber ^flao)eit/ ®ttiiiiitif SRe^l mib ffiettifleiiu
^tneiflet) obet betreff ett i^re Sc^eibunsen ttnb ^ufammenfesi
$un(jc« bie öerfc^iebnen Äjrpec beö ?02incrfllrcici^tf, €rb^
orten unb ©reine^ ©alje, brennbare SRineralten unb SR^
taBe« Z>ie 4emif^e ^Se^anblimg ^ festem tfl eiti ^anpf^
^gegenffanb betr ^l^fallurgiC; n^elc^e Ue Siedeln enfgdlf^
"'fcle man bei'm 9Iu^fd}elben ber SRefaUe ouÄ i^ren (Erjen
^itnb S^erbinbungen in ber Statur unb bei bem fogenanndtt
'Suguiemoc^ett berfelben {u befolgen ^af* S>ie CrforfiOmit
^e« 0e^M ber €rie hit aRKaBDerifnlbimgf tt im Slth
.nett toivb fn ber ©ofiraafte ober ^}>robicrfun(l gelehrt*
^ceetf)entUd^e®ett)innun9^ ©Reibung unb 6<()me(iun9 ber
9ft€taUt 9efc<)ie(t burc^ bie fogcnannten •£)il(ttnavbetteil^
^i€ gleic^fftS«, nfbft bm toettim 3ui>€teitun^i lu
fer {Sifr^nfc^aft gebären, inbem bie SRetaae enmeber in
i^rer gebiegenen gorm bUib^ü, ober t^^thlU, ober 9er^.
erit toerbeo^ .
OEO. AGRiÄDLAE dc Rc metftlHcä Libri XII. Bafil. fol-
(BcUert'6 ^(nfangearönJ^c iuc mctaHurfiifc^cn ^fypmiei £etp|. 77^.
8. — fi.cl?m«iin*# tprobietfttn#j Q5«rl 761. 8. — Cvamer'e 9(tt^
faQ060ranOe t)er ,iprobierf«iiß$ itipi 766- ^ 9^e. s. — ^eff^
t mimiixinhi b» ^«taOuraiei Q3f<tnrenb. 774. ff. 3 i&u. 9. ^
WALX.£aii Elcmeiita Metallurgiae ; Holm. 768. 8. dberf.^eipf^
f — 6cf)liiter*« UnUxti^t »oit i^uttenwetfen 5 ^taunfit». 71t».
fol. - 6me(tn'i c^emifd^e dranbfdi^e ber Vrobkf # wib 6i^e(i# ^
funll; 78<^. t. ^4mpe^in0*f i^a«blwifber a||cmeivffitj^tf«#
fön^ej eitf. tot #9, »II ie«! } «H.f. tkmm'$ Memat.
CiMiteiifiiiNi Miirk iot,
6i«
Digitized by
aas gunft(( S(i>f(^nUt« '
• • • ^
I Ol»
^ier tvirb ti bet Dvt fci)n/ oitcJ) hn Sllcfccttlie furj^
«4 ge^cttfctt, ob. fte gleich {eine c4^le aBtffetifcfKift, teilt
befonbm 3:(efl kcr ef^mU, fonberti tielmt^ eiit
; traucO berfeI6en 3^re 316ftcf)t auf ble gtitbecfunj
be« ©tcin^ bcr SBeifcn, Pber einer ^aUtie, »oburc^ ffcft
äße Uti^e Stüaüe in @(^||^^rn)anbelti U^zn; ba^ec fle
^aben bfe Irrlgert S?egrlfFe ' uiib fc()»&merifd^ett Cr^artutt^
gcH/ bie i>on je^cr fo Diele, oft fcl6(l elnjtc^JtoolIe^ SRdn^
iier iietdufd)t ^abett/ i^c^n er|{eti @rtutb in ber ^tm\U
^ett tnangei^dfifit jtenatoig ber m^ti^,J^ji^, «iik ^
i^tet fall diln^ltc^en tgefc^r^lnrung auf me^äOttrgifc^e 3(r^
betten* Dtt 3^ame ber 51ld)emie finbet ft^ jucrjl in einer
ed^rift btß loierteti ^a^r^unbert^, mmof)l fc^merüc^ itt
hm gefletttoiErttgeti @tniie« SDetr einiige tufiOige # ober o^t
t^enet cr'fattfte aiu^eti alc^emifc^er ^ro^elTe ij! bie gele^i
9entlid)e tveitre Verfolgung unb €ntbecfttn^ eittiger
((btn aja^rfeeiteti unb iöeobatfttunaen*. ^vrli 1^ : ; ; ,
^. i>Tf liutsNOY, Hiftoire de la Philofoplüc Hermetique; d I« .
Haye, 74a. 5 Voll. la» 7- ©cbrober'6 ^eue StW)pmijirc6e
bUöticP; 5tan!f. 77» ^74» « ^i>e. g.— tüiegleb*« Jpi(lotifc6^friti/
; f((e UDterfuc^und ber ^fcfiemje/ ober ber. eiitgebttbeteniäPi^mAcfteifA
ftta(l9 $&3etma( 777*
!Der Utfpi:und .»etu.(]^ftemie toitb b^ einigett in bfe
jKteften Reiten hinauf geführt, meil man Doit hamM fd)oit
befannten grfinbungen unb ilunffarbeftert ju voreilig auf
ein babei )um @runbe liegenbe^ c^emifc^e^ äSerfa^ren fcblog*
«Ue berglei^eii ^Renntntffe f^tfalfn ober me^ pr^Mfd) unb
mec^amfc^v aW Irgeii^ tpiffenfcftafrlic^, gewefen |tt fepn»
fB(oS ber ^Dietatlurgie fann maU; n>ten>o()l auc^ nur itt
timgeti i(^cer Slnroenbung^areeu; ein frfi^e^ ^(Uertbum ein#
' .t4ttiiieti^ itnb te VfmJSimtnii fc^t bie gante df^t^
'mit ber mtm beßanbin {u ^abeo* (Br^ im mlUHm $tHf
alter
Digitized by Google
Statut • 26ilt(nf4K)ft(n» * aas
. ' 4ffer ttttflanh tfe d^emifc^e ^unft, hie aSer gar 6at5 bpi
feern beffetn Smetfcn, tome^mUc^ fftr bit^inntttmUbt
angetoanbt tpurbe« ®eU brm brei|e^ntetr 3<(6t^unberee
n>urt>eit bie d^emifc^en Sirbeiren erft in Suropa ad^^emeinet
Mannt f unb man machte barin in ber ^olge immer n>et^
tere ^lüifi^rtKe« tlter/crß im te^leit Süfti^iibere Mfi4> '
bfe (|iri$i|ff |ä 6(m Stange einer gr flit^tte^en , e infttifireic^etv
S^meinji^i^a unb t)oriudUc^ beliebten SBtjfenfc^afr» ^
SöRJucHtz de Orttt et Progrefl« CheiniteLibcr ; Htfiu t***-
BO£BHATBde hiftorift anit* in JBj«Af« Elementis Ghcnutc» TI*
p. I. ~ TOBB. BBAOiiAif» cle FiitDOtdi» Ciiemiaes Upfid« 779»
'^V4. DU£ dt Chemite ^»rosreirtt fl mtdio See, XVn. Up&l«
, : lM 'X0ii9W^ Jb^f^id}U bei flOacb^tbuml ttub btr frünbunge»
s In ber (Ebemie in ber jUeßen unb mittlem Seit; l&erlin 792.
^1/ ^e|T.' ©efc^id^te be^ ^act^tbum^ unb ber €rfinbüngeii in ber
//'^ €bemie in ber neuern Biit, t)on 16^1 — hii 1790; ^«rl. 790. 91.
ft ?5be. «. — (ßmtlin'6 Oefcflcfttc ber ^bemie fcif bem ©ieber#
p' ^aufleben ber flDifrenfc^aften biMn bal €nbe bcliM^tHftliteii 3a(^|ir
3ti bitt btt§^ i^rem ^n^aUe nac^ befc^rifBenm 981^
fenfc^K^ftm i»erbeii bte Statuff^rpir oli ®fgaiMiifce bM(
mifmi unb ber Srfenntniß, foldltc^ in t^eoretifc^cr ^in#
ftd)t be^anbeU. @ie (äffen fid) aber aue^ au^ einem ptaf«
tifct)en ®efic^tdpun(te^ a(^ 93efd)dftigun9en unb @igen|Tjn^
bt btt mtnfdiUd^tn Slei6e< betrod^dii, unb int {loecttitifU
gen Slid^tund beffeKeii foim tMtrrk^f u »b Ontbfum gleid^^
faU^ fe^r bienlid) n>erben» 9}?an ^at ba^er aud) biejet^jgeti
Kegeln unb Sinmeifungen/ toelc^e bic befle Sc^anbiung unb
aititoeiibiing ber iRatnminignife (e (reii, in t^fTtiifc^filU^li
%Qm gebracht; unb fle fofeit ftc^ fimtlldf ittim bcdi iRa^
men ber ©wecbfunbe begreifen, inbem pe pc^ aUe auf
folc^e ®tfd}iftt bc^ie^en, beren nU^flt dlbftc^t bte ern>er<:
bttng b€i Uttter^aM ift, itiib aSe inftiW^ici^e etnptbt fidf
attf iene !5i^(tiii| im» l|Mrtibting btt i^tmptmttt
Digitized by Google
f gunffet SlbfcbnWf-
gertigNitcn unb Äcnnmiffe/ i. — Ärug'߀ncijF(ordbic, i^b.il.
@, ^ — Encyclopcdie Eeonoinique, ou Syfteme General d'cono-
mie riiftiquc, domelliquc et politique; Yverdun, 770 /T. 19 Voll,
— Nouvcau Dicrionnaire d'Hiftoire Naturelle, appliquee aux
Ans. principalcir.cnt ä l'Agriculture et ä rEconomic rurale et
douicflique; Par. gof. 2j Voll. g. l^vnnilj'ß ofonontifcf^ / tcd^IlO/
fogifc^e €nct)f(ordbiC/ ober snigem. Ö^ffcm bcr etaati feta^tf
^<au«' uiib £anbn)irtl)fc^aft / im o(pl>abct. Orbnu»«/ fort«ef*»^f »o«
SlcvH; t5ct(. 7S2 ff. ^iö je^t 96 ^be. im $(ut!$U9e üon edjüo/
(Tira^mÄnn nsb S'^ff^j «erlin/ 78^ ff. l<^t 35bf. 8.
64^
itbodi nur Denen eine fol*e tt)iflfenfc^oftIt*e SJe^onbrung
$tt ^^l^ bie bei i^rer Slu^iibung mand)ertet ^enntniffe,
^^vti^UiUn unb i^rfa^cungen / unb 6efonber6 mand)e Stni?
fic?)(cu b<r (6eoretifd)en ?Ra(urtx)iffenfd)afeen; ber ^Qif)€^
intftif, w* f» t)orau^fe§en» Siefe ©ewerfee befc^affigeri
flcf) niie bet ©CWinnuncj, ober mit ber S^earbeitung unb
^mDcIung, ober mit bem QJcrtticb unbberSerbanbdima
t>er aiafurprobufte» 3n bie erfie eiaffe ge^dren bif fimmU
Men Idnblic^en ^Befd^dftlgungen mi( ben Srjeugniffert bet
brei SRaturreicJ^e; inbieiweite bie medbanifd)en Sunffarbei^
ten^ J^anhmtUf gabrifen unb SRanufafturen; unb in bie
brftee ge^irt ber J^anbel md) feinen fämmtlici^en S^ti^tti
unb tjielfac^en S5efc§(!ftt3un(jcnt
Die ©emJnnung, ben anbau/bie 5SJarfuna unb ^fTei?
Se ber 3?aturer|eu9nifi"e be« ©ettxJc^)^^' unb 2bievreid)^ 6e^
faflTt man unter bem Segriffe ber DcFononue ober bcr
?anDmirt^fct)aft, im »eitern Sinne be^ Sßort^. Dabin ge^
feiet alfo jund^fl ber ^l)flanjcnbau, beffen tt>l(fenfd)aftlic()e
55e&anblung In praftift^er ^>mficf)t, bie ©runbfd^e unb SKe^
geln auffleat, »el*e bie t>erf*lebnen 2lrten ber ju erjeu*
fienben ©ewidjfe unb ^)flanjen, bie Bearbeitung unb SJarip
tung i^re« «oben«/ unb bie be(le reic(?lic^|!e 4)ert)orbrin^»
flung
I
Digitized by Google
^ertf oie Seminuuüij be6 Doflet» unb @emi!fee^; ber ^ein^
tau, bitf ^löaaung i^er ilBiefen unb guiti?rhdu(ctr, un^
Irtfeo benimmt fmb« . .
3nt Literatur ^ei* Sfonomlfc^ea iSSiltettfcl^aftett tient/ aafer beti
tl76Uner'0 Unterri<Ot iu «inet autferUfenen dtonottiifc^etl ^iMi0/
lieft l^erf. 7^4. a .t. unb ziorentbar» literamv bir
..fteH tiimt«r$ ^(i. so?. 3 i(^ü« in 4 «SDn. 8. 9g ib#
in €k(S(M4C<: tA%\g% (defcfticbte ber Cef9Boiii{c bcv wtiis(i((r.
o . Itcii eiiflber unb i^iifer «Ker Seiten^ £<i|^|. <79g. 9» ^nioit't
• - 9ec<lMl mn'^eiiibicbtt bev benifiben £«ib«itobfdNtf( bt< ittm €im
te be* ifM^dbrbunbcvtf; ®6(UQ/ 799 — %%^^. 8.
^ . Choponicoruni C de Re.ftuftifia Ubri XK, gr. et kt. ed« Niäafs
LipC 781. 8. Scriptores Rei Ruftlcfte Veteres Lacini, Cato^
Varro y Columdh^ Palladins , Vegetiusy ex ed. Geyneri et Eniefii;
x^.. Lipl". 775. 7.^. 2 Vu;!. 4. — Ononiutologia Oeconomico - Piactici,
•ber Ce!onomifd)eö 3G6rmbu<6; Ulm, 7*0. 3 Q5^e. 8. x>c(tf
r mann'e ©runöfa^e Der Deutfd)^» tanbnj(rti)fci)aft, 6ef Stuff. ®6tL
gof. s. — n«u'ö Sinleitung iur t)eutfd?cn tant)rcutl)?cl)an 3}iain|^
7tS. S. — l^arflcn'ß €*r(lc Öiünt'e tvr £aijbn>ir:t>fcl^art » £etpiig,
8. — Ki«m'd praftifcb^oFodomifdje ^ncofiopdbte für löeiitfij^
I laitb; £€ip|. 790. 3 ?»be. g. — mavet/ ba^ (i)an|e Der £aiib#
»itt^fcbflttj 5)7Htni>. 788. a ''Böe. 8. — iX^cbcr'e fi^emat. ^ajib#
hud) be{.beiitfcbcn £aiibmirtbfcbatt> Söllichau/ 80; g. tcbw*«'
eiftleiimig mr ^enntiiit ber f ii0Mr<|eii £Aiibi9inbM<»ft^ ^BMHr^
€ittett U{onbm tf)tll Uv lattbwfrf^fcöafrtf^en Äenn^
ttiffe jnad)t Die gorltunlfcnfcbafr aii6, mid)e bic in be^
^mmtt (9c4ii|ett clngefc^lofTeaeii iitib linec befonbectt 9ittf#
f{ct)t AHt^erautett ^ßÜM utib ^el^ungeti anpftantett,
Raiten, Derbefftrn, unb njtrt^fcöafiiid) bcnu^en Ubrt* 5Da#
tet n>ttb bae 6cubium ber §ot)ibotanif/ ober bie Rennte
Ul9 i>e(f0iebiifii 4)oi|acieii «fraH^gefe^r/ ^$ man in
f f<i)ciiöttca*« fi^rtwcb 5te «Ufr« ' ' # Jailft^
Digitized by
226 gönffer Stbfc&nUt. '
£aub^oti mb SRabelJoI^, mb biefe tt)febcr In i^rc Unfeb
orten, tt>ie J^olj überhaupt mit ^infic^f auf bcffen @e?
brauet» in ^renn^ol^, aRn$6oIj unb SBau^ol^ emiut^etfm
Vfl^0t ShtSetbem (e^rl bie Sorfin>i(feiif((»aft felbfi 6a« imecT^
iiiigtge !Serfa{)reti M brr gUrmejfung ber Sorflcn, bei ber
aibt()cUun9 unbSe^anMung be^J^ol^beflanbe^; mit nät^iger
j^tnftcbt auf fagf/ £Uma unb SSoben, bei'm gdttfii unb
erlagen bc< j£^o(|e<, unb bet'm Serfo^o beffrlbeo»
4
• • • •
filfe«» Steimtnr} Ulm, 796. » tQ^be. t. Onomatoloj^'« fercftalii
*|^11cfltorio*irenfttoria, »bler $or^# Sifcb/ Utlb 3ndt>(e;ifon; £«tpi.
772, 4 ^bt. «. — 3. (5. ^^ecfmann'e Jtrftwiffeiifcbaft; €()em/
»ilj/ 7?« * 3 Zhtilt, 4. — v. 2&rocfc'0 0runl)« ter gorfl/
»iffenWaftj Eeiij. 768/74.^4 tßbe. s. — (ple^itfd)*» foPemat.
€inleitun(i in Die ^^orftmiffenfc^aft ; ?5er(. 774. a ^De. t. —
3un8'e 2cl)rbi!c^ ber 5orf?n>i(renfcf)ttft ; ?aiarbura, 7«7. » «.
— r. 23urge^clf'ö Jorflbanbbucfi , »ber allgemeiner £e!)rbe9rif
oUer Sörftn5iffenfd)aften; «Berl. 79«. 8. — n^u'e 3tnl<ituiTa juc
bcütfcften ^^orüttJiffc«fct>aft; 3)iain|/ 790. s. — tD«Ubei-*6 £cj)r/
buc^ ber gorffwiffenfcöafr; liefen / goj. 8. — Sjpn nu\)tm f.
ben €nttvurf einer ^tbliotbff für bte £iebbab«r M ®a(b/ uub
Sorlhoefenl, in bem Mgent. Oclmm. goijliiia^aiiiif Smff»«»
4 • ,
•3>ie Setobmunii mb ipffege bit (ott^ogl betr
ja(meti aW ber loilbeiir begreift f>onie(iiIi4^ bie
iuii)t, hit Sagt) unb ben Vogelfang, bie Sifc&erd/
*te ^8iencnjud[)t «nb btn ©eiD^nbau «nter fic^* * 3ut
SrAttbtt^eii ^etmmiS^ f&ettrc^eiittns HQb SBebanblting bie#
fer Oegenllliibe ifl eine genaue ®efamitf(4»af( mit ber ißof
für unb Jebeni^art ber J^iere fomt)i, ali mit IJrem ®e/
brauct)e unb it^reu (Sc^altung^mUteln unentbehrlich« Slußer^
bem aber giebt H eine SRenge bon ptatt^ditn 0emer(tttt#
gen linb Siegeln, bunb beren ^ufammendeaung jeber bie^
fer it^eile ber Eanbwirthfc^aft einer bcfonbern »iffenfc^iaft^
li^m ä&ef)anblttng fä()ig tvirbi unb biefe t(i imv fdlton bon
ben
Digitized by Google
9larm;*göiff<oftMt<m 927;.
btn mttn nWrt>ernacöld«it,>«t*r tok ik ihno-
»rftett IIB» toreit^ti^ttj^rbrn. - - " '
^'^t'^?''*^f ' , ^" 33ü6iu(6f , . «ktr M atfetfafccftt*,
WH« « SM; 78f. 8. - ». 6wim«'» j,r«lti«,|h«,„
- Kre,fi„s, Bih u.th.ca fcnjit^,'. venaticar.,' Altcnb. <
Jet ^iamt; yr., _ »ed>(lrin'0 »»Uff jp,«i,m„,A ,
5erm gtünblic^e Srlwnung ,ebo* man^e p^yfir^e, Ae»
imf(f>e unb mrct^anifd»« ^Aif«{cniiiiiifre Mf^tOfMig erfrfcert.
Unter )cneit 9tofcii el oome^mffc^, ((»re« grogfn 3iuj.
jen» wegen, Me erfcunb SRetaae, »dcfte biefe SBtfr«,
f*4ft mt nur unter ber grbe ^rroorsrabm unb oewia»
neu , fonbern ^trnad) au* för »eitern «ebraiMb iwrUiifia
j^ereiten l,^,©«jer ,We 6eiWm jS»«uptjn>ei8e berSBerg,
»erWfiinbe, »er .©rubeilböU , burd) »eichen bie roften
pctnOe gtwonnf«, «nb ber «Durferibdu, bur(^ »dt^ea
« f"n«bartifle« MwtmUn %tm«^ »erben.
<Stctnf09len §e(jcen \)it\>a,
• f^^» ««> 6«ltiNtMNi»(; StMff 784-90 rSiJe.
»«> • nr »if|»aii!».freBfeb«.t; 790.
Digitized by
I
• Haiigeboifd »oUfl Einleitung jur ^^ffinjerfifunbe; mit 6upplc/
ntnteit «ab Swto" ^'^" ^l^arpenticr, ?:rcbi*4, Vom , votvs
' ncr unb WilD; «Itenburg, 793. « ^be. 4. — Cancrin*«
5(bl)awbl««| »om Jterf; liefen, 789. «. — :Borncmann'0 ^ßer/
' fiKb etm f9lNmattTc{!sn ^bbonblung üon ben 6teinPoI)(eii$ .eilt.
Sitt ti^isMaP^'tttitfit{<^( 'fitirr ^ejniiflen
iD^tfie, n>e(cf)e f!(^ mit Serattötun^ . kib 9^
Jer, ober jum J&cU Won iubereitefer ^robufte bev ISla^
tut befc^afttgen; beiei4)net man mit bem Sßamen ber ^ed)^
tiolo0ie» 311 i(c «fcrteii Uefe 9egfiii}an»e i(ei|j» tii i^^p^
fifc^er ttiil c^emifc^er, tf^Miatit, mb t>er|ild(id)/ inmt^
ö)ani((i^v JP)infic()t nd^er befd)rie6en^ unb bie 33erfa^jrun<)^^
art bei i(;rei: ^erarbeituag etiiwtttU 6ie be^te^t f{c(^ alfa
)»or|ätU4^. auf @en)cr(e ^^nfatiumf mb Ut unPtt
Mefen (e^teiti be^riffefim J^ättMeacieilitAdeti^ flltefc^inmli
(tteitungen «nb Sabrif^n« 3^re t)orne^mfien J^ülf^miffen^
fc^affe« finb : 3Jafurgefd)ic^te| ^boP'/ 6bemie, gRat^Cs^
maeity befonber^ ^cd^anif/ Defonomie . unb aBoareubui^
»e; ttub ifir dmd iß/ «De bU etstüfUnbt ttwm iukfilf .
ren, tootouf man bei. irgenb einem ® enterbe ober J^anb^ ^
n>erfe unb bejfen itp.fdin^filgei: ^miAbiiLni ^uftfadiUd) (u
3lofe»tbar0 £iterfltur bet Itecbnoltöfe'} tSert. 7«^ 4- Catt<^
«(0 U^te J^dlfee bed «iettett $attbe< f)!inet Gupplmente |U
CObßfon'ö tecbnolog. ffi6rterbO($). — D^fcription des Am et
des Metiers, par l'Academic Royale des Sciences; Par. 761 fl»
4S Cthiers, fol. Neufchatel, 771. U Voll. 4. iibcvf in v, 3u/
ftVt, ed)i'ebct*», tt. a. 64KUil9a^ bet ililitße unb ^anbwetfers
?5erliii uttb 2t\m, 7^**87 i7^be. 4. — iJaUr« !®erlß4tie
iii4ttii'» Vilcitmis mr i(f(biol09it, iu SCnjL 0itt. Im« t. bcfT.
CNtivinif bei «llicmedwr SicbMtoiiei ein* to(. 9* — 9/Jl«tiM
• PTtd|)C*9
Digitized by Coogl
tJ;afuc.'2Bifienfcr;affen.. aap
£eJrBu(J ber Itecjitologic i 3c«a/ 790. — ^unfc'* B^aturgcfcO.
II«!) JCcd;no(eg{e5 jte 21«fli. ^raunfd^n). 8c6. 3 «5l)e. 8» —
cot>efon'0 tc*«»l09ifc6«3 3ö6rterbuc^; ^erl. 7S1/8?. 4 ^öe. 4.
C«l?p(emente Dam v»n Kofentf)«!; Scr(. 793 /9y. 4 tBl>c. 4. —
2>vot>l;ancu'd iSntelund sunt Unterrichte für SpmtmtUx unb Sa/
Irifantcnj ^amb. 79=^94 ? ^be. S. ^. Sluff. aW: ©emcumu^i^
€ncpf^opl5^ie für ^JanbmerF«/ i^t!liift(?r uiib 5abr{F«nten; /pamb.
79g r 800 3 35bc, 8. — <!5meaii'0 c^emifc^ @ruabfi(K @)f/
»«(bfttobe» Jg^Aanoo* 795. 9*
70*
' See Sertrieb unb Urnfa^ fotvo^t bet ro^en aW fdjori
hntdi Sut^un ber J^unfl t>erar6eitetett S^aturftoffe i(i ba^
mrbf/ tiHb ber 3n(>cj)rif.bfr barouf pd) beiieOenbeu Äetrnt^
niffe ijl bie ^anDcl6n)i(Ten!d)atr. ©ie erläutert juDörberfl
hu S^eßrfffe t>on bem{)anbel dber^auptunbben t)erfd}iebneti
Urteil be(fel6eti# bie man am aUgemfioffctt in ben innem
J^onbel, unfet ben S^tSrgern tlntt Qtati feib^, nnb^ in ben
Au(]crtl^ ber mit ^remben betrieben toivb, eittiut^reilett
pflec^U S)ie befonbern Slrtett ftnb voxm^müd): ber eigne
Jg^anbct; bet itommtfilon^^ ivan^to^ Qp^bUmi^ unb &e^
ftUfMftiiMUU au4f ma^^t bie {e^re bem (SklDe^ t»on
ben bie ©telTe be^ ©elbe« bertretenben Sellen be^ SBett^«,
tmb ben manntc^falti^nt bamit o^ttiebenen X\m(i^m, einen
toefentitc^en biefer ^iffcnrct)aft auä« gur Sefjrbe#
fttttg unb erleic^terun^ be« j£^anbeM bienen MfiAglic^ bie
f&anUn nnb 9SBed)fd/ bon kenen bo^er eine senrntennb
beilimmte ^enninig ert()eiU mtbtn mug.
Dicdonnairc Univerfel du Commtree, par sataat; Geneve»
761, 4 VoH. fol. Coppenh. 7S9 — 6f. 5" Voll, fol.'— tVbOf
»ici'ö öofift. Äaufmantttfle;if on ; ^. ?fufl. ücn Bc^cöd; £eip|ig
797 — toi. s ^be. ^ ed)cöcrö Jpaubbucö >er £it«atur
unb Q5ibiio(jrttpl)ie für ^auflcttte; 2eipj. 790. s. — tna^*«
leitung in bie /?a«Mu«flöJvi(fcnfcf)aft; Altona, 780. a 55>e. 8. —
3un9'»> £«l)rbuc^ ber JpanblunglroiffenfcOaft; £e{p|. 78;. 8. —
a&ed*mann> ^inreitung |ur ^>aaMuncj<rt>iffettfc6aft5 ®Dtt. 789. 8.
»1 le»
Digitized by
■
»ot)n'ß wobkrfab^ncr .«aufmann, uma?orb<it?t »pn «Oeling unb
71.
tR{d>( tttenfger tiittS Mefer UttemUfte Don bett ^oatfettf
M bem J^auptgegenftonbe ber ^anbelö3efd)dfte, mit
t^Alfe Der Sftotuc* unb Äun(}9efct)ld)fe, unb \)ün ber 9Baa^
reiiM^ltt»9^ «flgenwlnen unb (&efonbern, ble ait^ifte
€rlautcruii9 gebeii» 3n Mefer 9iarfß*t »nterf*flbce man
ben ^robuften* Äolonle-. sg?anufaftur ^ unb 3»tTc^^en^aii^
Del, unb <n anfe^ung ber J^aficjFeit be« S^ztx'xzH bcn ^f^
ti»^ unb Vafiit>ban^cL ^^icmU ift bann aiid) bte £e(»re
ton sjRaag ttiib eemi^t, boii bem ?>ceife ber SBaaren, bot
ber italfulatlon unb ©pefttteelon, bertinben; unb fobaim
finb bie ^i\\^iQ^W<^\^^ J^anbeU burcb^uge^en, n>o^
(in bie 6(biffa^rt/ bie QiflTetiiranien, SSobmerti, sjjjafelef,
fBtt(b^<f(tttKf se^irem £ennmi$ ber i)ani)eltf^
pohtiB unb ber |)anl>elÄed!)te barf gleicbfaO* bon bem
ffieiirJe biefer ffliffenfd)ttft nicftt au^ßcfcDloffen «werben, ;
ecbebere "sstmi luib !Oea#. «B<i«feife|troiii jte. 18(1. Offen«
bod(, «00 2 Q5be. 8. — nemntd)*« tß«ati8lej(if 0» . t» t»Vf
©prac^au <)anib. 797 — 802. ? ?Dbe. 8. — »etfmftnii*# t>»rbh
Xiüm m ©aatenfUBbej ®6tt 793 ff. »irb fttotife forlgefe«!»
Digitized by Google
*
/ 2^1
m
—
5fri ne i * iffe« f*a f ten.
I*
91
ur ihtti wiUn Umfanq^ m^cn ^at man hit ^t^nei^
(()eit fie eigentlich einen 2f)ei( aufmachen, in fo fern Re bie
{ur ^Slatutitfd^ii^tt mb Siamrleftre bt6 aRenfci)en se^irigen
itentitttifie auf beti ^auptiwecf ber ganjeit »D«Üf«ni>c oDec
2lrünein?iflcnfc^aff mmenben, mio^tv bie ^mirhn^, gff
(^aUung unb SBieberOerfleOun^ ber mcnfcf)Itc()(!n ^efiuiMHit
ifU 3^^^ t>ome(^m(len @ei|fn(i(lnbe ftnb aQe bie 3)etanbenni#
Hcti^ »cicfte beti t^ittifi^tn, unb befpnberd ben meufcblic^m
A6r|>et in feinen feflen unb fl&^iQen l^^eilen Steffen Hmtn,
tjerbunben mit einer genauen Äenntnig oKer Birten bed x\>\^
bernatärlic^en ^ufianbe^ belfelben, ben man jtranf()eit nennt^r
ti'ttb ber btenUc^fieu J^iifivkUttl, toobutä^ bemfcibcn^ iü$ttf
iid) 9Hv iunftiic^, abae^olfeu «^erbcii fano^
0, eaimmoii locroducdo in tttuTtHtm Attem lledictp; IttU
7ttf. 4» ^ BosHBATiK IniHtuHottet Medicac; L« B« 790» t* -*
' Commentarii in boba^avii Frielectt« inlnffitutt. Med*
Goect. 7; 9 ff. 6 Voll. g. — boehmatii Methodus (Hidii media,
c. comm. HALLERi; Ainf(. 75'!. 4. — tUDwio, Methodus Doctri»
nae Medicae Univcifac; Lipf. 766. g. — Äcmmc'e €inlei|un9 III
hit COiebuin überl)aupf, ^>atle, 771. STitbang, e. D. 77a. g. —
ni. <^cr;; ®runbti9 aller mebulnifd)«« ^fßiffenfc^afreiii ^cr(
8. — 0cUe'6 5c»^Mm PhyßcO'Medicum, p^^r/ CttlUitttllg in Die
, , ^ 4 5)^atng#
Digitized by Google
2^2 &tib^n Mbi^m.
für le» Moyens de peifectionsif r let Stüdes de U Medecine ; (4UiC
ÄRte« (ton m(Mdflir4ett evc^lfopilit: Mm. sch« t. ^ ^ilde»
ftlfait^lr tiff Nl 9f|llllfilibf ; €r(. I- Kudiment« -
Mcthodoiogiae Medic«e| Tübing. 79;. s, ptolta|ti€l;*0 9lr|l#
•ber über bte 6tiibicn, Vfltc^ten, eitten / mt> Dit
Äluöbeit M ante«; $üb. 797. — »ui-Dad)'e ^copjOettlif
sOfart fatitt bk ^tiltnnbe &hevhanpt ani einem jvtjie^
fac()en @eftd)t0punrte; aie ^i||eu)ii)iiü un^ al6 .S\ua|!^
(etocI^teiK a3iifetir4aft t|i ße^ in fo fem fic gettavt t^w
Yeeifct^f 5t<itittni(f4r t^oii bem iiietiM>Cid)eii jtdrper , DOtt (f U
ner Cmnd^tun^, Don feinem ^cfunben anb Jranfen
(lonbe, unö oon t)Ctt SRiueln, bu ©emnO^eu bewirke«
itn^ {u 6ef6rDern/ in ftcfr begreift; bUfe ^ennenifTe auf ^runb^
f(!$e {urft(ffi|^it, fie orbnef unb fpilfmattfc^ DetUnbft.
Äunft aber t(l lie, tn fo fern fie urfprönflli* auf ^a^r^
tiet)mung unb Srfabrung bntx\)t, unb bie ba^uict) ferDo()(^
atö burc^ grfinbUc^e ^t^mii, ertpprbueu ^ennmitTe bei bit
l»irfU(^ett JE^eilung bft Aranfbefttn in ^udAbung bringt.
SlnfjndUc^ toat fle bfo6 Ünnfi, unb gebfe^ er(! aOmdlfg
jur 5ß3i(Tenfd)aft. ©emöfenlic^ tbeiU man fie in bie tl)CLW .
tifc^e unb praftifc^JC ^gxiUunbe, Sa mbeß ui biefer ^Bif^
fmfd^afl Crfa^rung bie «ptnet^mfie etfentimii quette tfl,
Mf ber «itbent Qetfe grSnMici^e* S^eorle bd alTer Sui^
Übung jum ©runbe liegen mug, fo i(? baö 2beoreeifd)e unb
Ißrafttfd^e in atteu Sl^eilen ber ^r^neitiinbe fo mit etnanbev
tcrmebl^ biig mmt faü icben berfeiben smiffennoleti i^m^
fftifc^y ttub hl anbm SUicfftct^t praftifc^ii itemieti «nb ab^. .
(attbela {auut
^mxt.^miiunitn, bie Stritteifuttbe tviffcitfc^aftlicb iu UUnt
beln f. in KvHitUub'e ^J^agaiiti lur^eruottfomtttJlttngbertbt^l^eC*
3t
Digitized by Google
Z)a9ev htm ^ hlt 93erf^ie6eti(i#ft Itt bcr St fKm#
mm(^ t>er jur t(}eoretifc^en ober praftifcfcen J^eilfuttbc gebä^
fenben Steile. Sie t^eorctifd^e ^peüfunbe befc^dfrtgt iiö)
ianptß^tiA mit 5cr Aeti»tntt be^ defattben unb rranlen '
ttienfc^Iic^fti ^jtper^ , nnb htt imectmi^iflflcti 93eftanb(uttg
tiefet ^xoiefadjetif Dorne^mftc^ b^^ legtern Suflanbcö , i^lc^^
lieb mit Äenntnt^ ber SSebingungett bcc ©efunbbcit, betf
l>erf(^iebncti Sxmt^tiUti felbfi unb i^rer 4>ei.lnurtel* 3u
i^r de^5rm ba^Jb Slnatomie, ']>^pfto(ogte, ^idrene;
rologie» S)ie pral-tifcben Sifciplme« lehren t^orsüglid) b(e
• anwenbung^arf biefer jvenntniffe, unb finb: .$;i}cvapieunb
j^ltntC, <E^ttutdi(, ^ntbinDuns^fuiif):^ unb^^!)armaccui
ttf- 9it blffett aOtn pflegt matt Qocft bie gcric(>rltd^c '4rj<
neifunte al^ eine befonbere 5Bi(fenfd)aft ^üTju^ufe^en» —
•f)ulftn)i(]enfcl^aften ber W^tbicin pnb: eprad)tunbe, 5PöU
lofop^te/ SRat^atif/ Slaiurgefc^ict^te fiberftaupt, utA bDr^
. {ftgli^ tBotottif / gtatttrle^re ittib C^emie^ > '
LUDWio, Methodu« Doctrinac Medicae Univerfae, P. T, C.4,
Dilciplinac Medicae. — ?5cr9l. Ärug'ß €ncpF(opttÖie/ ^ a* 6*79f
unb <&il^ebrafibi# lUfi bie miicütuibe# g;.
% S)fe 9ln«(omte Ifl bie ffi{<rettr(^aft b0tt Hm 9w U»
jmettf4){f4en ^irper^ unb feiner X^tiU, na6) t^rer ov^anU
fc^en (Einrichtung; @e(la(t unb Sage« f<o f^ftt bie ba^
iiti «eftirigeit Acimtniffe wneMic^ ^vixdi 3<^(ftlicDe()ing *
be< 5t jrpM tt^atten tHtbtn, ^at fie fotto^I jjene eried^ffc^f,
M bie beutfdje aSenennung ber S^tfllwD^twnfl^fWttft/
ergaben, eigentlich ntac^t fte einen S^eil ber giaturtt>if^
fcnfc^aft/ iMib^..y0it aSf n 4)A(fi« ober a}orbereilttti9«h>iffeit^
fd)afttn ber ^(nftbe bie not^toenbigfie «itl; nnb ^eben
ba^er ©erbiente fle felbjl unter ben eigentlichen Ji^eiten ber
Slr^neifunbe i^re Stelle« 31u§er ber S^rgUeber^ng ber
Steile bii vmf^Viim Mitptvi bebietit fte $^ |um atu
Digitized by Google
234
fd)au{l(i)en S^ublum berfel6en aud> beu fogcnannfett ^rS*
patiUe, ober ber auf eine lcf)rreid)c QIrt buvc<) beu 3er^
glteberer lubereiteten, unb burc^ ^infprigung ber ©efdge
mit gefärbtem ^^od)^, uiib ber(jleid}en, baueruber er()alte^
iteti unb onfd)aulid)er gemad)(ett Äorpertbcile» Gigne
Hebung im Jergliebern unb 93rdpariren bübn btn grunbli^
d)en "iHnatomen beffer unb fic^rer, a[6 bloge ?f;corie. Unb
ba eiJ i5m eben fo febr um bie jtenntniß bc^ franfen al^
be^ (|efun^ert firperlid^en JujlanbeeJ t()un \(t, fo tt)er*
l)en i()ni bie £eid)en6ffnungen franfer Ä6rper auf funftige
a^nlidje gdüe tjor^uölid) le^rreid). Wt i()nen befd)dftigt
fid; Die patt)ülü()i|'d)e üinaromie»
3ut 2?n'id7erFcnntntf5 : halleri Bibliotheca Anatomica, qua
Scripta td Anatomen et Phyjiologiam facicntia a rerum initiis re-
cenfcntur; Tig. 774. 77. 2 Voll. 4. — SJoit teit aitatümifcfte»
i^iebft. ^ VKSALii de corporis humani fabrica Libri VII. Bafih
SSS- Mnb in Opp. L. B. 721". fol. — FALLorii Obfcrvationes Ana-
comicae, Vcnet. f6i. S. — albini Explicatio Tabular. Anatomicar.
kustAchii; L. B. 744. fol. Ainft. et Lipf. %oi. fol. — malfiohi
Opera; Lond, 6$6. a Voll, fol. — rutsch Thefaurus Anatoini-
cus; Amfl. 701. 724. 2 VqII. 4. — jboAOAOM Adverfaria Anato-
mica» Bonon. yo6. 4. Epiflolae Anatomicae; L. B. 72g. 4. -~
RALLERi Iconum Anatomicar. Fafciculi Vlll. Goett. 740 •5'^. fol.
^ wiNSLOw Expofirion Anatomiqüe de la Struccure du Corps
humain; Par. 767. f Voll. 8. — i-ieutaud EfTais Anatoiniqucs;
Par. 776. a Voll« g. — WALTER ObiT. Anarom. Berol. 77;. fyl.
, ^ iUÄYer'e 55efc6retbun3 ^eä g««jcit menfdjl Ä6rper< ; 35erlin,
78? -94- ? ^be. 8. 2Dc(r. 5(natcmirc&2 Äupfertafelif/ jpcftweifej
ÖStl. 78? ff. < ^)cfte. tn fol- — scARPA, Anatoinicarutn Annota-
tionum Libri 2 ; Patau. 779. gf. 2 Voll. g. — vicq^d'azyr Traite
d'Anatomic et de Phyfiologie; Par. 78^. s Voll. fol. — ^o&er*»
MMtmWH ^anbha(i; SBetmar/ 801. 8. iDeff. 9(natomifc^e
JJafcl»; ®cimar, 794-804/ 6 £ieferutTgen, 182 Itatclu. fol. —
fc^weig 80?. 4 9be 8. worin aud^ dne fritifcbe ^ac^toeifung der
leßen attdemeincn unb l>eronb(rn andtomifc^en 6(briften beftabltcg
— 6ommcrring/ »ora ^aue te« me»fd^L Äorper^i grff. 791
ti« $6, j5We. 8. unb 000 tbm felbfl in'« 2ttteinif<be iJberffi^t; De
Corporis Humani Fabrica; Frf. 794-98. 4 Voll. 8. XOitbtf
Digitized by Googl
• gür Mc pa^>ologifd^c 2iiiatomie : 23aiIIic*ö STuatomi« beö FranF^
'haften ©auf^/ a. b. €m9I. mit 3uf. oon e^mmcrring; ^^erHit,
794. 8. — (Coniaore J£)ant)i>ucfr öer w^oUsiWen matmit-,
©fait ttttferfc^efbef bie famitielic^en Zf^eiU bei menfdilb
i)en Äßiperil am allgcmeiiiflen tn f^(le ot)er (larrc, unb ut
fl'if)id<^. £)iefe le^tcrn ftnb mefer ein ©e^znfionb betü^fyt)^
ftologte; uttb tie %natomi9 btiMfti»t fiO^ toni^Ud^ mit
»eil feften «irperejelkii, iDelc^e fe^r mannidjfalti^ , unb
fott?c&( in ^Inff^ung l^rer ©effaU, i^re^ etof« unb
^&a\xtß, i^rcr Ärdfte unb ajerrid^tungcn, fe^r Derfd)iebeii .
hnmi bit f^itfifimtn, mtn btt «iiaeoaiie 6edriffcnctt
©ifcipHnen, namUd) : ber Olleolofliß ober Änodjenle^re;
^er ;Dll)oIo()fe, ober ber fe^re Don tcn ^Ku^Feln; btjc
SttigioloDte, ober bed @9fiem« ^er Sbem ttnb @efd6e ; ))er
©plonc^iioloöie , ober ber 3:jeorfe menfd) r tc^^er etogewelbe ;
btt ^mok^it, ober ber fe()re Don ben 5Rcrt)en; ber
a^enoloMic, ober ber mi{m(d)aft t>on ben ©rufen ; unö '
»er ^e^DiiDc^mologic, ober ber itf)vt bon bta tiimtni
feit tmb JBerbittbund^areen ber Steile mit eitiatiber; t9or/
M< am^ itoc^ bie €I^DnMologie , ober jtnorpeUe^re , unb
»ie 5)ecmatoIoaic, ober bie Se^re Don ber ^ant bti Ä5r^»
periS, Don einigen ali befotibre l£^eUe biefer üBiifenfc^aft
audsef^bea toerbeo«
V
€^e mnii (iiKeS blefe einzelnen @edenf} jnbe ber 9Ina#
fomie bmdi^e^t, ift eine allgemeine Äenntnig De6 nienfc&# ,
lid>en S6tperö unb feiner ganjen 3ufamiite«(e$und rtot^
foenbig tttib nfi^Hcft. ^iebei toirb bie SlalHrgefc^U^ bei
Sllenr(^en^ berbtttibeit mle ben borne^mffen £eirf4|ett ber
anf^ropologie juni ©runbe gelegt, um bai giaent^Ämllc^e
ber ^tn(4^tfAaxt,. in fQtttlUUiim m 4i9km S^cforten,
mb
Digitized by Google
23« ©ed^flct ^b^^nitt. ;
uub UfonbttS mit Ut Älafife ber (BiuQtiyim , jti tt»cld;ec
jctte ge^ärf, m{)it Unntn lernen* Dlcie i^cOre begreift
man unter bcm SRamcn ber i)cra(cicI)enDcn Slnafcmi^
Sud^ laffen fld), t>ermifrcl(! bcr e()emie, bie ©runbflojfe
unfer^ Ä6rpcr5, unb f^efonbcre; feiner feft^n ^c(lanbt^ei(e^
crforfd^en, autJ n>cld)em bieSrunbtbeile, gaiern unbechetb^
d^ert, ober ?|3lättd)cn, gefcilbet (lub, meid)? fammtlid) baö fojj
genannte gettgewebe aui^mad^en, nnb m ^infebunjj ber ^d^te
ober ©d)lajf()eit, nac^ SiUer, ®efd)led)t unb Jeben^meife, .
t)evfd)ieben, md) nuf)v ober toeniger eladifd) fmb. SSor^
Idupg wirb t>on ber ^aut, ben Änod)en unb ©e^ncn , \>oiu
gingctpelbe, l>em ^Uifd), unb t)on ben SRu^feln unb 3icr?
J)ert beö jfirper^, alö Drcjancn beffelben, ge()anbelr»
pologie; ®6tt. 8ox. g. — Cupicr'ß 'Borlefungen über »crölei/
c6e«be 2(«atom{c, a. b ffrani. mit guf. »cn ÄiKberj 25rfl«iu
©ie erfie- Änafomffc()e aBfjfenfc^aft if! bie DfTcofogic,
cbet bie Je^rc t)on bett Änocl)en bei menfd)(id)en ÄSrperö,
toe(d)e bemfelbett ^ur @tü$e unb ©runblage bienen^ 3u^
erf{ fuc^t .man ftc^ mit i^rer Sntfle^ung^ ober ber Dfteo^
genie/ befannt ju mad)en^ tnbem ber Anoc^en atlmjHg au^
bm Ättorpel, iunb biefer ouö einer im SSlut erjeugtett
(Subflanj, bem fogenannten ivncc^enfafte, gebilbet wirb,
©obann mug matt fid) bie Änod)en bc6 menfd;Ilc^en Äör^
ptti reI6({/ nac^ t^rer tUnia^I^ Benennung unb Stnr^eilung
Befannt machen» Diefe lettre grinbet (tcfr «wf SJer^?
fd^iebenj^eit i&rer @e(!alt unb i^re^ aJer&dltnijTed in Jlnfe*
^ung ber SSilbung^ Sage unb @r6ße^ unb befonber^ ber
^auptt^eile bti S:Stpni, in melden fte befiabUd) (tnb«.
Sie gem6&nlic^j?e golge bei i&rer (Erläuterung ge^t biefen
.^^auptt^eilen nac^^ unb betrachtet nad^ einanber bie ^no^
d^en bei Sopfi, be^ Stumpft, ber i^irme^ Steine unb guge^
SDurc^ ^ie Slbfottb^runs ader ber Zi^iU, tvelc^e ^if \Kno#
Digitized by Googl
c^ett iim3c6eO/ unb buvd) t^re SBieberöereftifgun^ ju tem
toridett @an{en mtfle^t ein Grippe ebev &Eeiet, ettti
•
nesbxtt's Human Ofteogony explaincd; Lond. $. tlberf»
' SiUenb. zn* 4« — hall^r deux Memoires für ia focroadon
dte OS) Lauf. 7S%. 12, Utetnifd ifi f* Opp« Min. T,U. p. 4dd
cH|^Bpi*s OOBOsniihy;. OK, tkt Anaconny «f the Boacs»
C Lond« 799. inftx. — albimus d» Offiboii^c^oris hunanl;
L« B, 726, g. Vindob. 7^6 8. Bfuid^ tf« SceletD Humano Liber;
- L. B. 74ä/fc — Mowao's Anatomie of the Bonei and Nerveii
Edinfc ifa<f. 8/ Äbctf. £eip|r. 7^«» t. ftan^i^ib .««t I»r4c6tigeii
ir»|»ffVS 99« Soe; Par. 7^9« ^ Voll. £61 ib. mHMsii Inftim-
, tiones Ofteojogicae; Hai. 749. 8. — lEtTiN, TraitI d*OfleoIogie;
Par. 7^4. 4 Voll, la. Äberf. i?oppen()a^e«, 777. 78. 4 SJbe. 8. •
25ltimenb«i:l}''3 ®eK!)id)te unO ©efi^mbUHfl tec Äiiod^e» bei
ßieitfc()!icie»t Äorper^; ©ottin^en/ 786. — Traitg d'OittoloKic
d'apcLS ks Loqons de Mr. desault et fuivant fa Methode par
Mr. cAVARDi Par. 791. a Voll. 8. — scarpae de pcnitiori olTium .
ftruccura Coinmentarius} Lipf. 799. 4 ubcrf. OOn l^oe(e, e. b»
Ige». 4. — iloKbge'ö tabbilbunö unt) ^Befc^^reibung bep ^noc^cit
• . • • •
S)ie ^uffcdi; berett ie^te tot 34att ber Apologie
ottlma^r, fino bie ffietr{ea{e .ber f&(m(0itiis M. inetif(^#
lid^eit Xdrper«; unb befieben «nd Safer {tt @ttetfett
* tmint, bmn me(>rere bie gjjuffeln au^mad)en, unb burc^^ '
^fti 5eCfflC»e6e jufamment^angen* 3" ^^^i ^äd)tvn biefti
^urc^ bell gattjett S&tptt t^erbreUeten IBmtbti^ befinbe« ^(^ .
att<$ bai ffeee, Me ^)uM^ tttl^ -IBIttedbem; Me Ipmp^tfsi
fd)en ©efdgc, unb bic SRerben» Die meiflen Sßjuffeln en^ *
tf^en fid) in gud)fen ober ©e^nen; unb ed fimmt ^icc
l^eil^ brr S3au ber SRufTeto, t^ciU bie i^iiett eigenfftiittf
U^e itraft Mb aee(|ftar(elt/ -ibi^ M Setmagtn« fTc^ stf#
• (iimmenjujfe^ett unb ju berfflrjen , wenn fie gereljf wen
^>tt, in SJe(rac()tj mobei fonjobl bie ©efd^ipinbigfetf unb
Gemalt i&rer tBemedang, aW bie ganje SCeafertti^Mn iftter
^tisMl anfmirffiiaitfit H(»\mnt ^i| j&fnflc(rf «tif Me
|Ui*^
Digitized by Google
238
bewkUn, t^eiU man fie In elnarHge unb totberüreitenbe;
fon(! aber aud) noc^ ia 9iiUißc|^ auf i^re Sirbinbung^
Crige; @e(}a{(^ SKic^lutig, £age unk f^ren Slu^eit* «Rtt bct
^))o(o9te toirb gemi^nUc^ aud^ bU ^Dermatologie/ ober
bte £e^re t)on ber «f)aut Derbunben/ tvei(4e (e$tre ben
ganzen j?5rpei; lunfletbet, unb ein aui' ^fixu, SMiitge#
cowfERi Myotomia Refonnata, cx ed. riqh. msao; Lond. 724»
fol. — AI.BIN1 Hiftoria Mufcu!oruin hominis; L. B. 754. 4. —
TARIN, Myographie, ou Defcriprion dc5 Mufclei du corps hu-
, . inain; Par. 75-^. 4. — ALBitn»Tabulac Sccieti ctMufculoruin corp.
hum. L, 15. 747. fol, max, ~ sakdifort Defcripdo mufculoruni
. hominis; U B* 7^0. 4* — Vttuv'^ neu eiag(tt(^tcte ^UfFellebtt;
fiDitti/ 790. g. — ®(6rifttti über einielne m^dogifcbe ^aiectal
r« M|t/%t w ^I^ebrallbt'• £f(rto(|^c bir tKoeomie M 9t^
V ■ • ....
5Dic Shigiolocjic begreift bfe Je^re t>on bm 9fber»
unb S&Iutgefdgen M menf<(»It(ften Airpertf« einige ker^
Ifirlbett fd^reu ka< ant beur J^erjett er^attene fSfxxt aOm
übrigen Äörpert^eilen ju, unb feigen ©djjlag* ober^uWi
aDcrn; anbre nehmen ed au£^ btefen Steilen auf/ unb fu^^
ren ed jum «^er^en »irber iut&ä i biefe nennt mau ^eom»
9(tt8erbiiii aber finb bie Sbem in ttufe^g iMr
@rige, i^re^ 95aue^ unb l&rer äjerric^tungen t)erfcl>ieben*
5Iud) bie Setradjtung ber lpmpl)atifcf)Cn @cfa§e, ober bec
©augaDeuif n>eic^e befiimmt fiob, auf ben Dberf{dd)ea
unb ^ j^Iungen bti SÜtj^tti $lii§igfetten, unb felbfi fiarrc
SMfe ouftttne^men, unb jur »Ittfmajfe ju fähren , gef
f)6tt, befonberö in i^rer neuern grögern Slufflorung, ju bie«
Ut aSBiffenfc^af^ — 3tt bec (Splanc^jnoloflic »erben bie
Umern Sf^eile ober Singetoeitif aBatomlfd» e|d4uler|, mld)t
flc^ in ben btei großen Jg)ä^Iett be< Xitpitit htm Xopft,
ber ^v\x(t, unb bem Unterleibe beflnben* ©ie enteilt b<N
fter bie Uj^mitii^ü uub tpiffenit^iiibigiien. ^Kcnnmiffe t>om
. ©e^iW/
Digitized by Google
■ gen, Den ^Serbauiingötverfjengcn u« a. m«, unb erldntere
tolele mit 5Pfi;d)oIogie unb In 2?erb^n^un^ fte#
^en^e Bcseti^iinDe^ in (o fern jene ^irj^crr^eUe WetU
^fU0e M Senfen^^ betf 2ei>eni$ unb ber fr^aUting beffef«
ben an$ufe()eR finb. gur ben au^ilbenben Slrj! i|{ btefec
S^eil ber Unatmit ber Ie(^rreid)fie«.
wMm^^Mtifi\t\9$t((^i l^aMen s J^aimo». r^i* foi. mATer'«
* "^natonufc&e ^ef({)reibuna 0if^%Iittd«f3fe bei ttenrcgl. ^6rpcr^;
«Berl. unb £eipj. S. ciwuöhahr's Anacomy of the' Abfor« .
bcnt Veflels of the Htimflti Bodyi Lond. 7I6. 4. — mascagnx
' . Vaforum Lymphaticorum corporis humani Hiftom et Ichnogra-
phia; Sicna, 787. fol. JDtefe (»elbett ®erfe tüberf. unb tjerm. oo»
Äubwig; £cipjig/ 78i^*94 3 ^bc. 4. -~ XVaittv'a m\m\oQi{(f)i$
% jrpanbbHc^; ^<r(, 7«9. »• — Wetterte Slnatomifcbf ©runbbegrilfe
t>eH bett ^üigeweibeit bei SS2ea[(6ea uiib ib^ea äHmitbtuiigeJii
' . ' * ' *. • •
• • • • . • •«
S)te ^nm, beren Stfiint»f$ in btt 9tiMe(09ie
fitUl)vt toltb, bimn juc gortpflattjun^ berSSewegung unb
Cmpfinbund be^ ganzen ^drpecd« €^ ftnb meiere/ fafertge
Itttb matfide @cbn&re ober ^^ben, VHid^t au$ bem Scbirit
0ber bem gtfl((cnmarf i^ttn ttrfinruttg ^aben, m fie p^au
totift entffeben, unb ftc^ fn 9e|ie burc^ ben Sivptv ^er^
ebeilen. Surcf) ibte SSerbinbun^ btlben fi(t) bte fo^ehann^
ten aRert)enf[ecf)ren unb SReroenfnoten« — £)ie Prüfen #
n>el4K <n ber 2li)etlbtcKite abgedanbele toerben, befielen ait<
unsd^Hden $ar(^n '®ef jgen bon manc^ertef 9(r( , unb finb
t^ziii ^infad), tf^eiii jufammengefeö^ Sie böben ouf bie
Crndbrung be0 j?5rper^ grogen Sinfluß, unb bienen {ur
SSerarbfitttttü unb abfonberong feiner &äf(e« ^ €nbUcb
gfebC tt nocb oemtffe btegfame^ on* bem S^R^ewebe ge^ ^
hUbete, ?ödnber , ©ebnen ober ^dute, burd> melcb^ ^er
^ufammenbans unb bte SSerbinbung ber f6rperU€(|.en
SfteiU bewirft tpirb^ biife finb «in ©eg^nftanb brr ^Jfil«
/
Digitized by Google
S40
' 4
Kcrvonifn AmOMne .Comrtcu; Fiiiiequ. 7f 4. r — S&lNme;^
feinet angef. rniMm* jjBctii;^^- nscm. Nevrolo^ae Generalis
TrÄCt«fcu»rLipC 79«* fo'» — ^Sfoiptores Nevrolog^d Minore Se-
lecti, ea. c; f. hidwig; Lipf. 791 •9y. 4 V«n.-4, — nück, Ade-
no^raphia CurioTa; Leid, 7a?. S. — du bordeu, Rccherches Ana-
toiniqiy:s für les glandes ; Par. 7^1^ la. — aveitbrecht Syndes-
molpgia if. Hiftoria Ligamcntorum ; Petrop. 743. 4 — <5<irUi*0
^crfucg einer t&oll^ Ut .^ira/ ua^ 9l(j^«^fg^|fi i$Mt
• f,.
^: II*
le^te ober iRarurn>ifTenfd)af( äbec^upt« SBenn man aber
tie {ivetie ^J^xusptt^ifcipUR bec t^eotnifd^ett 4>eU(uiiN mtt
bfefem iRame» (cneiiiif f fo Ml{e|^t moit tanittnr tlog Mc
9^aturlef)re De« mcnfc^Iic^en ^örpet^^, ober ble fpjlema^
tirci)e jlenntntg t}on feiner €inric()tuitd unb f&efiimmung,
itnb i^on t/n/ fcincii Seiten, fo^^i einiirfat atf to Ser#
tinbiHig mit eiiiaiiber, imgftDi^ttt @ff<iMfrett uitb {Bir#
rtd)(ungenf in fo fern biefelben t%z\\^ au^ bem burd) bte
SInatomfe nd^er erforfd}ten Sau unb bem 9)iec^ant^mud
)ener ££rpert(^et(e^ t^eiU aiiäc(emtf(C^eit Untetfut^unseitr
l^eUd au« ber {BerbtitbmM; unb gfmeittfctiaftUd^ Spürfo
famfeU fener Z^zxU, ober toentdflen^ au^ ^a^rne^mungeit
imb (£rfc()einun9en, herzuleiten ftnb* ©ewi^nUcft aber be^
trachtet btefe ^i|Tcnfc^af^ben i^orper in feinem iia(ärit4|(il
itnb %t{m\>^ Sttitoiibe, mU/tn bm jMf^ freie oRb uiu
S^^mml^ $(ß(r(famfett f»er|{a((f^ ^
$lte ;&AAMlln6e: HALLtö «ibltodieet Attltdtfiicai f. |U § 4*
^ HALisRz Primae Lirteife fhyrioiogiae ; Goe^'. 747. 8. ex -ed*'
ITn/^nin ; Goetc. 710. f. &eutrrf)/ n»it 3(nm. t>on Scmmerriii^
«IIb mecPel j ?Berr. 788. 8. wnD nocf; »oUfianbieec turcJ) »* ileve#
ling ; ^xW^iXi, 79f' 9^. a Sfee. 8. — iv«^^ Elementa Phyiiolo-
(>iac Corporis Huniani; Lauiann, 757-66. 8 Voll. 4. UlUßMlbei/
ttt, aber n{d;t gaiij öoUcitbet, unter bem 2:ite(: De Partium Cor-
poris Humani Praeeipuarum fabrica ec ^unccionibus} £ern. 777«
Digitized by Google
StfitKi'^ilToifc^afiliR.; 241'
S VolL't* ^.LUDwto, InftitttCionefl Pliyfioloftfte ; Lipf« ^fa« g. ^
t« -*» cAloami Initinitiones Phyfiologicae; Putav. 7t6, t« Neap.
787. Aberf. 9ra0, 784* !• tHeQ9ec*0 Onittbri§ 5er M9ßo#
logie; .f^AMberg/ i* — * blvmsi4bach Inftinidones Phyfiologi:
cae; Ed. 2. Goett. 798. 8. — dumas, Principes de Phyfiologie;
Par. 800- go;, 4 Voll. g. i'iberf. <^htu 807. a 55be. 8. — ijil/
iiMudh b«r <PI)»fioIo<iiei 2(. €rl. 8o^ g
C C «e. ecbmiö'e ^Pbpfiplogie . j>l)ilofo|)bif* bearbeitet; 3ena/
798 IT. ? 55bc g. — ^(utcnyietb'e J5)anbba(6 öcr empirifcbeit
tticnfcö' ?)bi>nol09i€i Bübingen; 802. j «öbe. g, (Borree'*
tt^n öft <pi)Pfi"(oflte; ÄobUn, so^. g, - ^^efüer'e @ru«b|üfle m
einem @9item Der «PbP ^oJogfe be« Dt9ani<mtt<i Jena «nb eeip^
807. 8. — waitl)ef^ Vbofiologle be^ 3Äenfc6ett, mit buicbg(|itg{#
0er ^udMl «itf bie f ompaiiili8e 9Ml)«M8 Hl ftlfimi Amblr
(fül/ to7. 108. s f&Oe« 8«
ifti (omnieit bemfelbett ^tdf(e (u, bie matt tttieer bm SRa^
berfel6e |ur (Emeffund utib 9iMühms ftiner ^trtd^tungcn
fj^ic) u>irb« @et95^nlid) aber t^etU man blefelben, obgleich
ttUi^iagifd) (farenae, ttiDier ^(afTeti: in Seben^Dmid^rutigen/
Me |ttm Mm bjatim* Mfmi9lb^tf ^ uninttielbar «»to
fcib (tnb, too^itt t^onte^^mUc^ bct ttmlattf bit 9bH tmb
baö iatbcm(>olcn gebdrt; in tbicrifcbe Verrichtungen, n)o#
burd) f d) ber 9RenW XMer t)on anbem ülaturMrpern,
Mtmf^mUd^ bon beo $fian|en, untcifel^eibcff bcrgieii^en bie
efainer btf f5n»«gi8it bit «Rufffiii lUiU' fUb; in narörltc^e/
tvelcbe (ur Sr^alernig ber Sfiatur unb bed £5rperbaue^
äber^aupt n>irfeii, n>ie bie S^ereitung be^ S^abrung^^
fafui, ba^ 93erbauung^t)erm6cten , u« f« ; unb cnbU4^
@ef(&led^t^ ober ^(iieugun9«oecttd^tuii0en/ Meittr^ort^
pflanjuns bct 9Renfd>enart bcffmtnt flnb« SDIefe Sbtiftt
Itnb i^yre $errtd)tun9en ftnben ftd) ieöod) in bem menfc^IcV
(6en Zirpet nid^t abgetonbcrc, fonbem pereint, gemeinf^afK»
Ite^ wtrfenb unb elnonber s^fettft «nter^^eiib»
Cfi»Cill«l8'l III SMlf. .0 SIfiNNr
Digitized
UeHff (tt mMtiinn^ ^ f. eine IcimtdM lfi#
i(in&l«Hg in :ioofe'^ ^OPH^Ioiifc^en Utucrfuc^ung«»» Q$raunf4)m.'
et* III / 1^6.
rogic in bie allgemeine unb befonDre (feilen* 3ene f^n^
büt t>on bm Siitpn bti SRenfcften im ©anjen, t>on fetnea
ftatm tuib Sleileo/ unb t»oii ben &xifm feinet
Organe* 3« Diefer fclnaeaen' tDetben bie fitt(elii€ii 8mt4^
tunqen abge^aitbett/ üermirrelfl mlä^tt bai £ebcn M«b bie
©efunbljeit befielt, unb ber Ä6rpcr jur gortpffaniung fd^ig
»irb« 3tt bem erfkit ^^u^P^^i^^U^ »^"^^ fobaim, mö) t)oc#
oti^§erci)l((eer CtnCeieiiiidi bem menfd^Ud^eti Stitfn &bn*
haupt, t>on beffen Sdften, befonberd tom SSCute; wm bef/
fen (Marren ober fe(!en J^eilert, Pornf()mlic^> t?om 3^09^^
«oebe, t>oa bett £ebeniftiften, unb oen ber ©efunb^eit unb
SRodtr be« Stenfi^cti sei^tibcb; Der {leeitr ftliufi
ttvt bie befonbem^ in ben Seben^Mften gegrinbietii , mb
oben angegebenen Serrtd^tungen ober gnnfttonen be^ menf(fe#
ttclen Xitptti. Unb fo fetfiefe bie ganfe ^^pftologie in
iMi ^opeobfc^iiieee, beten er#er bie aUjememen ffiirf «tu
gen unb SSerric^^rungen ber Äärperfrdffe ab^atibeleer f8|s* .
Hc^ bie »efc^affen^eit unb SBIrfungöart ber feflen unb
fiiiifiigen S3efIanbt^eUe unb bU fit oereinenben SeUgewebe^f
ber aste^ef^e, be< SRe^mgifafre«/ ber Steroen, u. f* f..
3n beut iiveieett J^anptt^effe aber «Arbeit bie einietneti
J^eile be^ Äirper^ unb beren befonDW SRitwirfung |ttr
(Erf^aUung be^ Sebent unb ber ©efunb^eit burd^gegangen^
JB^m W0i bie SBirtungeit ber @tane unb. ii^^er aBer(#
jeuge, bie berrc()tebnett UtptMä^tn 3u|{fobe, unb bie px»
Beugung unb gortpftaniung beßimmten ilrdfte jit iKt^
neu to^ren«
t
I ■ I
* Digitized by Google
5!r4n«'' 2Bi|f«Hfc&afftn. - 043 "
OfgmiUitde n>M bafmrdi am If^mic^fleit; menn matt eine
öflvjctncinc ric i>on Der ^am unD ©efünD^cit DeU
rc()en »oroue pröen Idfit* Der tefefner ganjengiiae
frciüd» nur idealtfcbe $&f(irif i>oa bm stfnt^en ^Honbt
biß gXtnfibtn ifl : 4ine butd^aM (otmonifc^e ^ufammen^
fitmmung ber 26etle jum ^anjert, unb bcv einzelnen 9?er^
rtcfttunmen b?r ffirp^^rltcben 5j};afd)tne {u i^rem geben* 3«*
gteid) aber beßimmt man ^ier aud^ bif f^erfc^iebnen erabe
^ eebcti«(raf^ tHib bee eefnobM^ mib ben/ 9ett)6&nIic^)
f^terfa* angegebnen, Unferfeftfeb ber Semperamente mit
i^ren mannfc|)faUlgen ^Ibflufungen* 5lud biefem aiüe« wirb*
nun ber SJegrif pon bcr bem SBfenfc^eii tignta 9lam ^
f^tviiUitit, Mcb bmti all0emeineii &4reeruR0 man rbbann
i^ur n^^rn »ftracfttung ber oben gebac^tea t>ier Äiafie»
l^on {^rperitc^en SSertic^tungen uberget^^
uitjer*» €r«e fifdttbe einer tpb90oroote ber tlmm^n tUttU *
fcben ütetiir tblertfc^er Stimti £ein. 77t. I. - '«»rbshbim de
^ Sinitate cuivis homini propria; L, B. 764. 4. — Jioofe/ dbir bli
6efiuibbetf W fKenfden; eitt. 79;*
•IS*
Die in ben f^ierifcften, tple In organifcften ^Stpttn
überhaupt, tvtrfenbe l^Cüeuefiaft. ifi ber tDiilKfape ®egetM
^anb btr ^(^^(iologi^ 9}on Ctaigen toirb fle aW eine
Omnbfraft, wn Vnbem ^mgegen af^ eine abgeleitete, au^
ben med)an{f*en unb c&emifcf)en jvrdffen ber ffiaferic or^
ganifc^er Äörper jufammengefeöte^ Äraft berracOter» Uubtt
aber nehmen ein eignet ^rtncip i>er jeben^fraft an ; unb
»on nodi anbcm t»lrb )n>ar bie ^Muuq ber p^oftfcben
Ärdfte jum geben anerfonnf, ba« 2eben felbff aber W(i)t
M barauö aDein fd)on evHatbar angefeuert* ^mmer aber
4tt6ert fict^ bte £eben^afr Derfcftieben ; fo mie ber Gtof
ncrfclMebeti «I, in »eifern fle t»irfn sWön unterfcbeiDet
bttj^er, ali bie bvib^a ()ttuptfdcölt(^>|len aBirfu»j$ar(en ber#
. «CtA feibem
Digitized by Google
844 ibt^ttt S&fd^nitt. •
^ ■ . - ■ -
feI6en, (te in Un ^ufTeln 6efinb«(^e^ Dott ^a((er aniu
nommeiie^ 5Kdjbatfcit, mb bit bm Sßcröen ti$tnt^im^
IM^e 9iemacetibatfett^ ote matt ouc^, l)a fit bie empfii»^
btmg emgt; tmfiiittteuÄ €mi>ftnl>Ui&Cett in tteiuKtt )>flegi»
atugecbent tvirb ebtigfii ^bpfiologett efti eignet
fammen|ifbund^t)ermS9fn ober eine kontra! tilirdt/ t)oti9(it^
Dem em ct^e^ :>iHf4)it)eUung6t)ei;m^0en Det$ 3eU$ct2>et>^
^auptrj(Wi0<MNfeii8ntiii||<^ bcr Sekiitfrafir tiM^t
(ttldrenbe; Srfc^etnitttdett ein}fitier ^irpert^eile bon einer
(id ntt^umlid>ei) SebeneEmfr biefer Organe; uttb bie fdmt8t#
lieben bei ber ertengtiiit imb Crfe^ttg k^Stt n^ k ^ a^t*
iune^tiieiibeii Crfebetnnttgtii bon cbiem foitnmim fö^h
iHing^mcbe abgeleitet tperben^ v^ :!^^. *
;^ €L HAU.BE« Meoioim fac la Ktnire fenfible et irritable
^ardes du C»rpt bumsfin; LauC 7f<-f9. 4 Voll. la. ss««
MBEMANM, DUC de Miabilinte $ Goett. 7^1. 4. — -^aOet'f
0bft. m bell ftit)ifiiiNi(M wb retibarcit » bd menfcbtid^c»
£eibe«/ iUerfel^t na« Äcaufej £eip|. 4. — »lumenba*,
tlbet bell ^itbnnd^trieb» ®6ttingeii/ 791. 8. — hebenstreit, de
Turgore Vitalij Lipf. 79J. 4. — darwin's Zoonomia, or the
Laws of Organic Life ; Lond. 794. 98. 3 Voll, 4. übetf. ttlit
SUimerf. t>en ^Sianöee; ^aimower/ 79? ff. 1 ^^e. — 35r«n/
^ee, üb«r £ebenlfraft; J^Jann^o. 79?. 8. — 2voofe'd ®runö/
liige ^er £ebre doh ber £eben<Prttfr; ?5raunfc6m. 797. s. 2f»
1800. 8. — ^(f ermann e S}erfucl^ einer Pbvftoi- lOarfl. ber£ebettl#
frdftfi Stailff. 797. 98. a 95be. 8. Cthornton's) Medical Ex.
traccs on thc Nature of Heakh, CU. Ed. ^. Lond. 79g. 4 Voll. 8*
itberf. aon Koofe; €^tt. igoo. a iSbe. 8. — (Dfen'd 8C^n§ bei
€p9em< ber Biologie j ®itt. %o6. g. — 9>er0(. Ketfa STrcbto für
bic 9m^l9%it, f&^i. e» s f. iNb eibwib*« 9imi9fi$i ^. u
Seit 3(nfang {ur nibern Sr ^r^erutig ber ScBen^bertic^«
fimgin ma^^r^ie tti^Kise £f^re bp« beut ^vei^lauf De«
%lttM aui bettt JE>er)eit iit bfe f tUAiberti^ itsb ati< Mefnt
burct) bie Svenen in bett borbem £(eU bei( ^erjen^^ unb
burc^
Digitized by Google
r
burc^ bte Junjcn in ben ^intern 2f;ell befielSert jurilrf»
2)cr Oint^eil eiltet jcben biefec QSefirberung^mittel be^
S3lutumlaufö voivb bann bcfonberd inUerfud)t/ fammt ba
©irfunQ^art ber bluttrcibenben jfrdfte unb ber für bie
;>raftifct)e ^tiitnnbe fo wid)tigen Jc^re t)on bein ^Mifftf
al^ bcm ?Kao6e ber Äraft unb J^atf^feie beiJ J^erjenö»
.Oi^rauf folgt bie £e&re t)om 2ltl)Cni()olen burd) ba^ tDcd}?
frliibe 2lu^bc^nen unb Sufammenjle&en ber ^rufl^ö^le unb
baö baburcl) bemirfte Sinfiromen ber £uft in bie Suncjm
\mb ^nttreid)en bevfelben au^ i()nen, woburd) bai 5Mut
eine für baö £eben außerfl ti^id^rlge SSerdnberung leibet»
Jlptemit Derbinbet man fobann bie pbpfifc^e 2()eorie ber
Glimme unb ©prad)c, be^ £ad)cnö, Meinend, ©eufjen^,
Jpufren^, ©d&nen^, unb anbrer heftiger Sleugerungen be^
2lt{>emf)o(enö»
HARVEi Exerciratio Anatom, de Motu Covdis Sanguinis in
Animalibus> Francof. 628. 4. Ejusd. Opoia; Lond. 766. 4, — •
BESAG, Traitc de ia Scruaure du Coeur j Par. 777. 2 Voll. 4. —
wilson's Enquiry into the inoving Powers cmploycd in the Cir-
cularion of Blood} Lond. 774, 8. — he\vson*s Expcrimental In-
quiries into the Properties of the Blood; Lond. 771. 5 VoILS. —
BF-REND3 Difl'. qui deuionftratur, cor nerviü carerc ; Mogunt. 792,
. , 4. — ©erst. Hi 3öwt»«i btr Crfiwbunöcit / Zhtexlitn' ünb SSiif
^erf^rücbe in ber T^atuc unb ^rineimiff^nrc^aft; ;(®ot^a/ 794 f*
S.) ®t. I. 7. II. IS* — Harotjlcr'ö .ajerfucb 66er M Sttftcm/
t)^\zn, in ber wcigclfd)cn Ueberfe^unfl feiner ©cferiften, iiu
6. 40. nnb mebrere 9(bt)anb(URden in neuem i^lMifc^ien unb me^i/
<i0i|<|en Seitf^riften.
• 17. .
£)ie J^aupfqueOe ber (^{^^tfdl^^^ SSerrtc^tuttdett ifl bai
^leVDenfp^ctn , tvoruntet man baö ®t\)ivn, bai mit bem«
felben ^ufammen^angenbe 9vü(f enmarf; unb aOe au^ beibett
crnfpringenbe SßerDett t)er(le^t« 37ac^ einer i>or(duf!den aü^
gemeinen Erläuterung biefe^ ©pf?em^ überhaupt, mldfyti
bai ^ereinigung^mittel iX»ifd)tn @eele unb Körper ani^
mac^t/ werben bie dugern @inne juerfl im SiDgemeineu,
unb fobann nac^ i^teti fünf befannten 3(rten burc^^gegan^
ß 3 Sen,
Digitized by Google
I
246
^^n, um bie ®{rfun9<!art ber fSr fic tcflimmfm firpfrli*
d)en aßerf^euge feimen ju lernen» 3lber auct) bie inucrrt
(Sinne, t)ornel>nilicf? ^^antafte unb (Öebdjtjtnig, bad ges?
lammte QSütIteüungßüermdgen, unb ber lcibenfd;aftlid)e 3u?
f?anb beö affcnrd)en; t(l bem 'ip^i^fiülogen in fo mtfit erfen^?
«enemert^, ai6 ftd) bieg alleö au6 fdrpenid)en ^inflülfen^
^rfa^ifmun^en ober 95efd)a(fcnöeiren, roeniglleue ^PP^tbe*
J'fd)/ erfldren lä^t Unb enblicft merbcu feier m>d? bie
tviUfil()rlid^cn J^anMungen be6 Ä6rpeiß , unb bie 5&ets>e^
gangen ber SKuffelfrdfte, bie beibe 9leid)faUö al« s^ßn^mijj
i}en be£( ^RerGenfpflem^ an^ufeben ftnO; fammt bcn Uifaa)ett
be^ Öd>laf8 unb Der Srdume, in ^etrod)tun^i gejogen»
Ungemein inerfwörbig unb t)iel *2luftldrung t>e!fpred)^nb
finb bie fd)on im t)ort)erget)enben 5lbfd)nifr ertodbnten, nad)
i^rem gnrbecfer benannten vÖaiinuii| Ct)tii 5)ei'fuct>e in
35ej(et)ung auf r^tertfd)e €lehrijitdt unb ^nffelrcij.
Neivous Syftemj Edinb. 715. fol. — rissoT, Traite des Neifs, et
de icars Maladies; Par. 7S0. 4 Voll. 12. uberf. oon 2lcFcmanit ;
£cipj. 7go (f. 4 Q)&e 8. — ma^cv'i 2lbI)anM com ®el)irif, SKüf#
fcnmarf unD Ur^'pvuHg ber ^tmn-, Berlin, 779. 4- — Anaiyfedes
Fonccions du Sylteme Nerveux, par de i.a röche ; Geneve, 778.
2 Voil. 8. Überf. .»palle/ 794. 8. — soemmefring, de bafi cnce-
phali; Gocrt. 778. 4. jDerf. über Oraan ber^eele; 5^6nt9<b.
796. 4. GALVANi de Viribus Elcctricis in Motu Mufcu*
lari; Bonon. 791. 8. x'ibcvf. ^X^Q, 79? «• — V^<^ff/
fcfee €leftrijirdt u«b SHeijbarf eit ; £eipi.79^- 8- <5umbol^t'0
SJerfuc^c über bte gereute OTtuffel f unb ^leroenfafer; 55erl. 797. ^
Ä töDe. 8. — €ine furjc Ueberflcbt ber £el;re opm (Saivanmu^
f. i« ber iiteite« Slu^jabc uoii :ioofc'6 (Ärunbiögen ber Ulyxz von
ber £eben<fraft; ^xann^^to, noo, 8.
S>tc nofürlid^^n Serrid^tungen erweifen ftc^7 fo tt>ie
bie meiflen £ebenöberrid)tungen, o^ne 3utJ)un unfcer ®ia^
ffl^r tt^rffam. Sa^ln gehört öorjflgHd) junger unb Surf?/
©enu§ ber iRa()rung^mittel , i^re Serbauung unb Ser^
tvanb lung in ^Mut, Me D^atur unb SBereitung M 9^a()^
MONRo's Obfcrvations on the Strucrure and l"uncrions of the
18*
rung^^
Digitized by Googl
*
run<j^?faffc<, ba^ gefammte ©efdjdft bcr gmfau^ung^ fammf
^ct iUbfonbcrung unb 5lu6fül)rung ber überflußigen ^e(]aiTb#
fbcilf unb ber Crndöruncj ber (farren S^eüc beö Ä6tpin>^,
Um t?on beut ^ttm fine grönbflc^e ©nffc^t ju crbalim,
tvirb bU anafomifdje Ä'enntntg aCfct ju jenen Smecfert iinf«
njirfctiöcn Jbetle unb ^Serf^eu^e beö Äorpftö jum ©nmbe
gelegt; ber Slnt^eil eine^ jeben an ben n>a()r9enonimcnen
^(rfungen beflimmt, unb feine Srwcifunq^art Jrefc^rlebcn»
Jugletd) nimmt man bier auf bie ©c^(cflid)feit ber
rung^mtttel; auf ?)ie SSer^dUniflTe (()rer großem ober gerfn^
gern 53erbaulid)feif, unb auf ble Umf^dnbe SÄudfidjt, n?eld}e
auf bie 33erfd)ie^enbeit ber 2lbfonberun(\en (?inf[u§ ^abcn
fÄnnen. S^'oidmi^iQ i(l ed aud), bie £e^re üon berJ^aut?
au^bunflung unb bie grfldrung t)on ber bem Ä6per eigene
t()ümUd)en Sr^euc)ung einer toon ctugern lln'frdnben mcbr -
ober weniger unab()diiöigen organij"cl)en uno t^ier!fd)eit
Sß35rme, mit ber Slbjjanblung jener ®e9enf?dn^e ju terbinbcn*
epala]i3ani, über tai Söerbauungegefcfiöft M ?Otcnfd)Crt unb
»erfcbiebnct Xlmatun, überf. »on mid^aclie ; 2ctp|. 78^« g. —
5oröv«'e 9leue Unterfnd^ung be^ 2?ort»«uui!gö(jefcboft^, ubeif-
tjon tnidjaclie; 3ittau, 79^ — Jirncmann'e !öerfuc|ie üb«
bie Wegenewtioi! an I?b<nb«n »tbiereit; ®6tt. 7t7. 2^^e. s —
siscTORü de Statica Mcdicina Aphorismi ; Venet. 616. 73.
CruiffbanP über bie URmecffic^e ^udbün|iun9/ nbcrf. 00» mit
19*
Um enbftc^ ben (e^ten i£^ei( ber' ^^pftobgle/ bl^Se^te
t)on ben jtrdften unb SSerric^tungen ber S^UdUttfl un^
Sortpffaniung grünbltci) abju^anbeln, ttiug {umfl ber Un^
terfc^ieb beiber ßefc^Iec^ter überhaupt erldutert^ unb fo9
bann baöjenlge beftimmt werben, »aö jebem ©efc^lec^te
in biefer 9it!cff!d}t eigent^fimlic^ SDiefe S&efiimmunt
aber ^at immer nod), bei aller i^r (n tteuern Reiten tt^
f^eilten grigern SoBfommen^eit,t^rcmannic^^f«lffgett©c^wie^ -
rigfelten^/ fon>o&l in ber l^&eorie ber grjeugung, ald ber
Gmpfdngnfg, ber (Strfwfrfefung ber grucf;f, unb fe(b(l ber
0 4 ©eburt
»
Digitized by Google
ithotntn unb ge6oirnm..!Kfnrc^eii, fein fffia<|^<t(^ttiii, feim
^Umilif^ DoOenbfte ^uMMni, feine Stoa^me, fein Slltet
tinb 2:ot)/ ^efct^afligen ^er Oie Unterfucf/un^ ted $^9^
VALXSMEiLi Iftorit delU Generazione deir Uomo; Venez 79%^
• 4; — ep«Un54ni*0 >^erfo(6e AIm;|; ^h«uaunq ber 5^im u«b
VÜMHii} «fld eenebier'e Cntminf «incr 9ef4i4te ^cr 9tmi' .
fftte« M9tr m itfff 9ffrii4rtttig } dNvf. m mit^neltos
Sljj^l^ t« .MC0M1S DB muLAMio Hiftoria Vita«- et Mor«.
äti Lood. 6nh$* — MTenrnrnn, aict j^ie Hxvttl 9frrdl^ii^CH|«tt
. M tRamcl M» ®eil«# «. ft. £«t. iftberf. «09 XOmAi ^mu
711. t. I$«fgl. bie VbbaiiMmieli 90» ijaigt>t«tt Mb €xüif(bMit
imiMV^ Pipft9l «rcb<0/ 55. ?. 61. l. 6. 91. 74 — HuwTtn*«
Anatomy of the human gravid. Ureru9; Lond. 77«, fo'.. — J>4n5,
©runbrtf ber 3ergiieD«rvn))^fiiube M ungebomen ^inbe#; mit
: Sdimcrf. »o» e^mmemnn» liefen, 79a, 9^ a BP?. —
kiMLY, Comracnt, mortis hiftoriam, cnifHis et fign'4 üitcns^ GoctC^
79$* 4* ANscHEt«» Xhanatologiai Goect. 79;. g* .
Suf b!e S^ebtte hm Seben nnb ii^m ^i^rnnben ^uitdnbe
oberv ber ^nbegrtf Derientgett 2orfd?riften, be#
ren S^efoldung einen folgen Snüano f^micfen iinb. er^e%
«ber tt>ent9f{ett« befSrbem nnb tpiebetftetfleilen fann*
!Borfd)rifte« betreffen üorne^mlid? ben richtigen ©ebrau^
folgenber, fe4[^>^^aUungjdmMt^l bed £eben^ unb ber @ei^
futib^eft; ber iBU^, bet^ ^«(runjij^nattel^ ^ee SinileeruHdei^^
Ae^.Qf^laf^, ber^lMbffbemegund J^tinb' be^ m^liwikntim
eUl^ittoia^t^ tl^'^tibit^^^ entteeber
gemeitt/ unb ffir ^ebermann QÜitlq, ober inMDibueß, unb
i>on,ber eident^fimii^en fjrperU(;t)en Sefc^affen^ett einef
3e^en, eber ber ftinumUn ^Mofpnfriifie, oft mH^, i>Qk
h€t 9its>obnitH Jb^inili^ ^md) gtetit e< eine SiJllotf '.
fär ^ranfe^ ber man ben efanen S^amen ber
obe^ ber eienefttng^fimft tu i^btHjft^^iU ''\
SchoU
Digitized by Googl
2J Vinci '2Biflenfct)of reu. * 249
' . Schoift Salernitana, c, animadverff. »en. moreau; PariC 672. 8.
— ^.OMMius de S.init.uc tuenda ; L. B. 714. g. — cheynaf.i Tracr.
de Iniirmorum Sanicatc tuenda; Lond. 726. 8. — mackf.nzif*5
. Hi{tory of Healrli, and the Art of pvefervint^ it; Edinb. 760. 8. —
nbevf. 2((tetlb. 762. <. — zuf.ckf.r.ti Matcria Alimcnraria; Berel.
769. 8. — ^HcFert'e Slllgemiine 2(5!)anMung üon bfit ^lahm^i/
mitUln'y 55erlin, 77s, S. richteri Pracccpta Diaeccticaj.
Hcidelb. 780. g. — ^wftlanb*^ ^KüttohUtK , o^et .^ntiff, H9
•
3ti htt ^iititit toirb juerft hU X^mit ba g.e5a<bten
* ibtfitbmni^mltttl bet @tfattb(ete, fott>o(»( Im SIDoeiiiei^
nen^ nacf) i^ret befonbem SBirfung^art auf bai^ 'IBof;!
bei meitfd)Ud)cn Äörpcr^, erldutert* ©obanti mvben bfe
einieiaeii 83or(ci)tiften in J^inßci)t auf iebe^ biefer SKktel
timtMegaiiSni/ Mic^e fic^ iii^sffMmR( auf l^e 0rimbrege(
{urfirfffi^rett laffen^ bag matt betf tüuitn ^uftoitb unb bfe
SBerrIcbatngett feinet ÄöperS In m6^Ud}{l un^cfrorfer SJolI*
fommen^elt ju er^aUcn fuc^f/ ^oju btc 9)iäglgfcit tai
pmiif^mfiB SRitUl - f&ci bet ^nwenbung': (^iaKtifc^fr
Stedeitt «mf Mcf 4mf «to/ ^ifdtkä^^ Stirn,. Setat^arf
unb @ett)ä^nun9 tRidfidjt ^m0tmm werbett« Ueber^onpt
^dngt biefe ^IttWenbung weniger ton attgemeinen ©ruuöf
fiitUf M bon folc^en ^emereuttd^R (^it bi^ man burct^
figtie €rfa(vttiig unb @elbfibeoba^ttind iDöti . ^em, mai
tem jtSrper unb beir ®tfwb^^[j^Ua^ü^ ober tia(i^t|eb
ttft flefammeU (at«
* • •
sDie S:entttnlß t>on bem fvanfeil 3u(lanbe biij uienfcf)^
UätiU £6rper« . macbt b^a. J^a^f^inf^aU bir
Ober ber Ä?aiifÖ«it«|e^W.«ufi,((i^^^^ fl&it(t.e6u««A
bie t)erfc^ieMi€n Sitten; bie Urfa^en unb bie §ufdUe beiv
^^i>^|^.unb bie baftif.^ier: £)if(i^
y.!: , ' ÄS ylinen:
■ •
Digitized by
ayo (Sed^llct STDfc^ntff.
I
p(fncn: l)(e ^afr)OC)cni^, Die ^^ofologie, bie 5{cffo(o()ic,
unD Die (gpmptomarüloaic, unter fid) (v^ieift* 3n ber
^af^ogenic »erDen \)orldufig Die 5I^e>]riffe üon Dem fron^
fen Juilanbe überhaupt erläutert, in fo fern Derfelbe Durd)
Die Srirung, Die mangelhafte ^©irfungeart, SJerle^ung
ober '^m&ttün^ Der jur ©efunb&eit erfoDerlidjen unö ti)äf
Ilgen f5rperlid)en Ärnfte unb SJerridjtungen entfielt, ©o^
tüohi Die üerfc^icbnen ©rabe Diefe^ "^wilanb^i , ofö Die
S}cr()iltnifre Der Ä'ranf^eiten einanber, möflren Dier nä^
^er erörtert merben ; bann ober aud) bie Defonbern ®e^
ftd)tepunfte, tvoraue ftd) eine Äranf^eit entweber al^ (£r*
fdjeinung, '"Der al^ ^oi^i^r ober al^ Urfad)e betradjten
lagt, unb worauf ftd) jene üierfadje Cint^ciluns Der
t^ologie grönbet*
scHULÄfi Pathologift Generalis; Hat. 746. — gai'bii Inftitu-
tioncs P&rhologitt MtdiciniUs; L. B. 7s%, g. ex ed. ackermanni^
Norimb. 787, t. — luomtio, Inftirutiones Parhologiac; Lipf. 7y4».
t« — HALLERi Opufcula Pathologica ; Lauf. 768. — de haem,.
Praeiccrioncs in boerhavh. Infbimdones Pachologicas ex ed. db
Mf ASSERBiRG ; Vindob. 780. s Voll J. — iiildfbrakdt; Prima«
Lineae Patliologiac generalis ; Erl. 795*. 8. übevf. »Ott bem 55ec#
faffer, f. b. 797. «• — ©pvcngere JJaobbuci bet <Patboloöie;
£eipj. 79f^97. 9®be. g. (Baubiu&'e 5tnfan$«grÜ«bt ^eniifbje,
Äranfbfi«lel)re, nbcrf. t)»» (Bninet; 55er!. 791. «. — <5iwlT*»
Stbl^. Aber bie ^SSIrfund ber j^ranfbett^retie auf Den menfcblicbcn
SthxptXi 55raunfcbtreig, 797. g. — ^ufclanb'e tpatbologif/ 5cno/
799. 8. — 3loftbIaub*e Utttcrfucbuwöe» über tpatbogenie; ?R. 2(.
Sranff. goo. goi. a55be. — pioucquct'ö tpatbolnfliej ^tüb.
798. g. — <5enre*e J^anbbmJ ber JJatboUgie; ^xU io6. gog.
a Sbe. g.
3rt bertJJofoIogie, bie auöj ^P^dnomcnotogie genonnt
wirb, »erDeri Die terfc^jebneu ©attunfle«, arten unD Un^
(erarten Der Äranf gelten aufgeid^le , georDnef unb befd)rle^
ben. ©ie <(l baber gleicbfam 3lafur9ef(*i(f)te ber »ibernai»
türlk^en firperi<(|eti SSer^Rberungettt Uebet^aupt untere
fcl^eibet
Digitized by Googl
fAdbn man bie gi9cnfd)aften ber Sivant^tittn in tt)ef(?nN
iii^e utio )UfdUi0e. eonfl aftev Mvbtn fie einsetf^eiU; ttt
^flg^meinC/ toelc^f ftd) auf bf» doti)eii jtArpnr ft^tdtn,
nub in ortlirtje, bei bencn nur ein X{)^H beffelöen anges?
griffen rff. 3^»^ »ieber auf mannicf^faUige 3lr(
Httterftt^itcii: »ac^ btm SKaoge ber £rdfce be«,^aiikit
in f{^€nifc^e ttn^ a({b^n<r<fte; iiai(» if^rcr Cntfie^iig (n an« -
.^eborne ober erlangte; nad) i^ret iliatur in etnfaci)e/ 5u>
fammendcfcgte unb t)ern>i(teUe ; nac^ ibrem @i$ in innere
#ber 4tt|crei nac^ i^^rcr Verbreitung to eiti|cliie> ct^mU
fäi^, obcv fj^ibtmiMe; ti«4» 4iirK Sancr wib DfMuag in
|)i^ide, (bronifd^e, periobird^ei unb enblid) nnc^ ibren ^it^
fun()en in gutartige unb bj00rttge/ (teilbare unb un()eilba^
r< ober t£btU<4e#
BotsstBA BB tAUVAOMS, Nofologit Mcthodica *, Amft. 7^8, z ^
Voll, 4. — cuix»N, Synopfis Nofologiac Merhodica; ed. 4.
Edimb, 73^. 8. Pavia, 787. 8- — plouc^uet, Delineatio Syfte-
macis Nofologici, nacurae accommodati ; Tubing» 791* 4 Voll, g,
— ARNEMANNi Synopfis NofoIogiac j Goett. 79J. |. — piott^
«uei*» e^fvm Ht ^pWm im Ontniie» £db. 797*
.. .
SAr ben grSnblic^en unb benfenben ärjt ifi bie }n>et^
f e |Otr 9a(6<9tfogie srb^veiibe Sütffeti^ft, bie Stetiotoflier
t>ori2g(i^ n^id^tig; n^elc^e bie f ebre loon ben Urfac^en nn^
SSeranlaffungen menfct)lid)er Äranfbeiten entb^U^ fom#
men babei^ ali etufctiue UrfacbeO/ fomo^I bie (Empfänfl^
U(i>Mt unb %nü^t be^ Xrofitoi^ .«tf bie (iitoifottqitenbcti
IBeranlapngeti ier jtranf^ete in Sefrac^t, ^ur<^ toeld^e <
ßcnieinfc!}aftlic^ ber jenige innere 3"Pönb be* Sirperö, in
tDeld)cm bie Sufatle ber jlranibeit t^rcn ®runb ^^ben/ ober
Ie$te ijt fpb0ni| aW der'2^ibegrir «Oer gelegmfiii^
torbereif eiiben Urfad)en anjufeben* '^a ben öorbereitenben
llrfad)cn Oer jlranfb^i^^anlagen ge^iren: ba^ t)erfc()iebnf
£eb€n«;alrer; @efc^te4|t, £em|[yerament^ bie ^biofpnfrafief
»UboogVfe^r^ tm^ erbU^r ^|ler(f«rfie MifeM^affen«
fteln
Digitized by Google
2j> • . @«#« 5(£>fc&nltt.
^tlt 3u bett 'Dtrötttajfcubm ober ^üt^tntUdjtn Urfa^en
finb ofle auf bcn Sörpec einwfrfenbc Singe ju xcd^mn, iit
i
[1
Sie mdm Uifac^e ber allgemeinen Äranfjeirtti wirb burc^
bie neucte ^^rümnfcbe ^il)Corie auf tjermebrte Äraft obec
^tiw\$i uQb^ auf ^rafüoßgleit Dbec ^t^l^enie/ tiirä(t#
fleffi^rt»' ' • .
» AiAini Cauflfae et Signa Morborum; Gcdan. 791. g. — V, Jitft»
fitevmittm-/ t>on ber erfabtstig in Der arixcil]|«be$ Surick , 76?»
. A IBbe. «. bejottber« ?5u* Äap. 5 — if . ~ <5imW/ Aber
. : Me Sßiifmii ber ilwif^^iiic Mf bia menfcbltcb«« ^ori^er;
Qltllllfdftlit 795* .t* ~ Elcmenta Medicinaei * Lond»
787; » Voll. g. 111*1 C!ki^I/äbetfc9C »9il äbebb«C6 / Lotid. 79^
Voll I. in'l »ewfc^ tvel9«¥b# 8rM(f. 79t. f. inrb tm
nov. 1799. tMb ^trfümner*« ^Dfttf cttitRi M tBrviMriff^ |69^
* * » " *
Unter ©pmpfomen mfi^^t man äffe bie franfftafteti
Crf^eiiiuiitett ober Hufdacr. bie nici)t ald ^canf()eüea ffit
fl^; fOQkfnt m mtbmm Sv^Vnit, antufe^eo Ün^;
cber bfe fmnficf^ m^nwi^fhbtn Wttinngtn, fo fm
fiel) t)Ott ber Äranf^cit felbfl unb i^rer Ui'fad)e unterff*eU
ben laffen* ©iefe fmb ber ©egenjlanb ber (Spmptoniato#
lOQVt, iWb*'e«t»€tA In ber ÄronfJ^eit fettfl« ober in du#
gern S5edli»enittB«i ju Men;^ 3« biefet Ahmt untn*
fd)elbet man not^menbfge ©t;mpfouie Dort ben ^ufafflgen»
Stttcti gtebt 3»lfd)enf9mptbme , tt>?lcf)e golgen einer ent^
ftnifeil ttrfaAf/' unb anbre^ »elct)e SRebenfoIgen betÄranf^
^eff durfad)^ SWe >fitSHf*e Äennfti« unb bie treffeim
be ^geßlmmung affer fcftftf Wflenfl&Hye ^at ftbrtdeti* «ro#
ge ©cftwierfgfeifen, unb erfobert einen me^r aU gemein
tieii ®tab m iSeobA^tung, @4iu:fpnn, Mbenfen unb
Digitized by Google
SIrimi * ^ijfenfd&aftm. 253
«tftitt bit €3etmotiF tbtt €^mio(egie 6(08 aU Me
fffire Don ben 3^'d)cn ber Äranf gelten ongefe^ett wirb, fo
i(! fte mi( ber @pmptoniolüdfe genau loermanbt; unb !ann/
Steic^ i^f/ iu ben pat^ologifc^en £)tfciplmen gere<$net n>er^
htn* Cfdeni aber (e^rt tiefe 4Btffcnfcbafi( foM^ »ie
^efd^en be^ ^efunben bed franfen rperjuitanbetf (en^
tien; unb ^iebt bo^etr eine Pb^jtologifi^e unb pat^olo* •
j)ifc^e @euiioflf. ^n btefer (entern toeiben ble Sln^etden ber^
' Stautf^iitm feiMi/ tftrer Gpmp^me, tmb 6er ^anf^iMiir#
fac^e, erfJttferr* Oemj^nUc^ e^eiU mdti Mefe 3etd)eii te
t)iagHOfnfd)C, midje ben gegenwärtigen 3"P<^"b' ancjcbeU/
in proiinofli^che, it>ild)e ben funftigen weitem ©ang ber
jlranfgeU anbeuten, unb it^ at)amneftifc()e, mld^tanfbai
{Bor^ergeftenUe lurächoetfett« tRoii erfetine fle etiweber hntd^
unmittelbare Slnfc^auung «ber bntd^ Sßad^benfen/ gufam^^
tnenfegung unb goigerung« Uebrigen^ mng btefe QBifTen^
fci^aft burd)ge^enb^ mit ber ^at^ologie/ ttti6 ^»omeftniUc^
intt bm 4tioIi)gifcftett S^eUe «erfetteit, t^ilittikett mf^tn^
twur^ERi Speculuin Hippocraticam, notas «t pradagU motbo- ^
nun«—* — propoiiifis; Bafil« 747, $« — AUfonn dft praeltsica*
da vica et inorte aagroitntklli c. praef. boemmatu, ex ed. oav«'
Bfil U B* Tif. 4» — lOMMSt Obfervatioiics mcdicinaltt; Amft»
7Xf. t« — KLBiirii I n eaipre a Clinicus, c. praef. halleai;
Frf. et Lipf. 7^3. 8. — me^oer"* erimbriec bei Oi^mpm
eem^ttf Mb Cb<Ml»tc) Mtii«ll. 79^* s. — iiHcbnmi?*« 3bfe»
trag ioe mMci». Stfc(^^»Ubfc» i» f. Vxäfi» fAr bie V(MHIoI«0(e/
III. e. lof* — 6pre»8er# J^aiibftt^ ber 6e»ii9ttf > «aiU/
toi« «,
t •
tßcn ber Xtnntnl^ ber jltanf^titen gej^t ble t^eoreti^
fc^e SRebicin ^ur j?enntni§ ber StrjneiintUcl unb ib^er SBir^
fungen fort; n>el(be unter bem SRameii ber Sftateria
titüf ober SlrjtietmirreKel^re^ eine befonbre fSifTenfdjaft
au^mac); tt Ueber^aupt la(fen (14 bie «Heilmittel ber ^ranf ^
Reiten'.
Digitized by Google
t
Reifen In ncgatil>e unD pi>ftta>C reellen, ^ene 6cf!e()en fti
bcr Söeijrdiimuncj ber Ucfad^en einer Äranff)cit; tiefe ^in^
(jevjen in t>em ©cl>raud)c gcwijfi'r Sincje, tie eine ^)eilfa*
me SJeranbcnmfj nnt> 5Bieber()erf?eüun9 ter @efunl)()eit int
nienfcl)lid)en jv»5rper bctrirfen» 3» ^^»^f'^f 2lbfid)t t)}erteti
nun eine ^Jicn^^ natiiiiidjer ober burc^ bie jfunfl ^uberei^
tefer ivorper autJ allen brel Biarui'reid)en angewanbt See
2lrjt nuig biefelben ^uer(I ^i(?orifd) fennen lernen, »oju .
ibm, aufer bcr 2Ratnr9efd)td)fe unb f^emie, ber befonbre
S^etl ber ^Di^UCna ?0^cDlfa Slnleitung giebf, welcher ^N^ar^
nuifoloyi^ genannt wirb» ©obann mag er pd) mit beu
Triften unb Sßirfungen biefer 5)iittel befannt mad?en; unb
^icju bient bie ©pnamtüloflic, gleic^^faU^ ein Sroeig je^
ner 5ßilTcnfd}afr^
€iit jttblreicfte^ S5erjeic^ni9 »on Schriften, welche bie ?^}i4tej
ritt ?Oi€Mfa bmfffß"/ finbet man iii boehmeri Bibiiorh.
HUL Nat. P. I. Vol. II. p. i-gox. 21ui bciu 2l(tcUl)ume gel)6<
tcn f)tc!)cr bie ©crfe beö iSippoPracce, iDiofPori^e», (Balcnut
unD Ccifue/ von »eichen, unb ibren itpramentatoren, ebcnba^
felbfr ?^ad)ricf)t ertb^Üt wirb. — — cartheuser , Fundamenra
Matcrifle Mcdicaci Fif. ad Viadr. 749, yo. 3 Voll. — oeof-
TBOv, Tr. de Materia Medica; Parif. 741. % Voll. 8. — lifu-
TAUD, Precis de la Matiere Medicalej Par. 770. 4. — spiei-
.MANNi Inftitutiones Materiae Medicae; Argent. 774. S. — vogei.,
Hiftoria Miucriac Medicae ; L. B, 7^8- %. — cullew's Lcctures
on tiic M-itciia Medica; Loiid. 775. 4. ttlerf^^ £eip|. 7%\ 8. —
il^feec'ß 9}Zati'rl« ?Otebifai fte Oiujl. umgearbeitet »on (Bmeiiiti
^crt. 786. 8 — 23<^tfd)'6 33erfucb einer Ärjneimiitc&ebre/ nac^
ber 5^ern^ai)btfcbaft ber ttirfenben ^e^anbtbeilc; 3^p<»» 7fo «♦
— %x\\^w\G^\\\<i, Entwurf einer praftifcben SlriucimitteUebre; ste
^Iiijl. ^6tt. 758. 2 Q5De. 8. iDclT. Cinicitung in bie «nneimitieü
funoe; ®6tt. 797. 8.' «Dcff. cbirurgifcbe ^(rineimitteUcbre; @6tt.
802. 8. — ijorn'e ©runbrif bcr mebicinii'cb s cbiturgifcben 5lrj.'
netmitteUebre; ®erl. 804, 8. - Kcmer'ö J5)attbbttcb bcp ^peilrait*
tellebrei 5>raunfcbw. 8oy. 8.
28»
3n ber ^^armafologic toirb folötid) atte^ ba^jenige
%tU%xXf waö eine ÄenntniB bcr arjneimittel ge^
Google
ttw^rcn tarn. Saf;iti gebore nid^t blog ble 9?omenE(atUt
berfclbetii ob^Uid) aud) blefe/ fcmobl tn SInfebung ber
frcmben al6 einbeimifd)en SSenennungcii, bem Qlrjncigelc^r^
ten Hnenfbebtlid) 916er aud; ben Utfpcunc) ber ^r^neU
mittel, l^re 5»efd)offfnt)eiten unb 35e(?anbt()eile, mug er fi(fy
befannt 5U mod)ax fiid^en/ tDcju if)m bie 3^aturdefd)tc^tr/
tinb Dor^ilglid) ^Sctanlf unb Qf^mit bie genauem £ennr#
Hilfe an bie J^anb geben* Qlugerbem t|t ber Untcrfcl[)icD
ber Slrjneinütrel ein ©egenjlanb ber 33b<irniafoIogie, in fo
fern biefelben entroeber dugcrllcf)e ober (nnerlic^e, einfache
ober iufammengefe^te, gl^ficJ^artige ober ung(eld)«rtige, unb,
in .^)lnfid)t auf i^re 5Birfung, allgemeine ober ortlic^^e ^iU
tel finb» 3" f^en ber 9iurffid)t loffen fte ftc^ in nofologf^
fd)e, dtioIogifd}e, unb f9mpiomatifd)e Slrjneimittel eintfeei^
Jen. ?2Iuf biefe .fifuufnijT^ griiiibet fobanu biefe sjßijycnfdjaft
i^ren me()r p()ilüfopf)tfd)en Jl;eil, bie ©pnaniioltHiie^
ober bie fe^re bon ber 5öirfung unb ^eilfraft ber ölrjnei^
mittel, au^ €rfa{)rung unb pat^ologifd^en aBajirnebuiun^
gen b^rgeleitet*
cAJiTHEUSERi Pharmacologia theoretico - praflica ; Berol.
74$". 8. — poEKWERi Dclineatio phaniiaciae chemico-iherapeuticae;
Lipf. 764. 8. — muaäay, Apparatus Mcdicaininum , tarn Hm-
plicium, quam praeparatorum et compülitorum ; ed. ALTUor,
Goett. 793 fr. 3 Voll. 8. — muvvaY* 2(nneioorr«t>j fBraunfcb.
unb ©6«, 78»* 9a. 6 ?5be. 8. — ©ren^e ^anDbud^ ber tpbflrma*
foloöie; ^laUe, 798. * Q5be. 8. — ^iI^eb^a^^c'^ «öerfiic^ einer
pbi(ofopbiWc» ^JbarraaFoloflie; 55ra«nfcbro. 786. 8. — SJergL
^di'e i5eitra§ iu ben tprincipien für tei^e funftige Vbarmafologi«,
In -^^föjUnb'^ ^imiin . ^. iii. 6. a6 ff.
T)i(f ^t'^tapie ober ^bcropeufif, weh^c bie ^ei^
(ung<(unbe, ober bielntebr bie «^eiluno^funfl, im engerit
S3er(!anbe, in fict> fajft, tt>irb ton ginigen ja ben t^^ore*
(Ifd^en 2Bi(fenfd)aften ber SRebictn gered)uet; ba fle aber
nicl)t fomobl bie Äenntnig unb Sbeurtbeilung ber jlranf^ei^
Un, tt^elc^e einen @egen|{an6 ber ^ar^ologfe au^mad^t,
foiM
/ •
Digitized
2)6 ' ©ßc&lTct Slbfc^nitt.
fonbem ofdine^r i^re Se^auMungöart uitb tt)lrfncf)e J^eU
Iniiö, fül^lid) bic ülnivenbun^ jener (()eorettrd)cit Äenntnlfle
(e()rt, fi) rd}eint cf;r ganjcr e^arafter burd^gangicj mef)C
praftifd) ju feiert, Sie J^eifuntj ber Äran(()eiten uber{)aupt
0efd)lebf burct) eine in bem Ä^rpcr be6 Äranfea üeimfge
l)cr ^rjncimiael bemd'fee SJeranberung , tt>cld)e fic^ mc^p
renf()eU^ nur auf bie fefcen ober (Marren Xi)d[e beö Äor^
perö; tjor^flölicl) auf bafj 9^erüenft;(?em elnfd)rdnft, buvö)
i\>cld)e jeboc^ aud) mittelbar bie Pilgigen J^eile oerdnbert
tvccben fonnen» Sie J^eilung felbfl ((l enttveber Qvunbiid},
wenn bie lUTad;e ber Äanf^eit üoüig 3ef;oben n>irb, obec
fie ifl bloß 53aliiatiorur, toenn man nur bie nad)tl)eili3cn
Söirfungen bUfer Urrad)e ju fd)tt>acf)en ober gu ()emmeu
tjcrmacj» Sie 2Irt, tvie bieg aßcd Befcl?ie{)t, ()cigt bie
^^ctlart ot)er Ä'uvmcrl;oDc.
©. HALLERi Biblioiheca Mcdicinae Pra^licae , qua fcripta ad
pavcen\ Mcdicinae practicaiu facientia a rcruin initiis ad a. lysS»
rcconfcntur; Baf. ex Bern. 776 (f. 4 Voll. 4. plguc^uet, Initia
Bibliothccae Medico - Praüicae et Chirutgicac Rcalis; Tübing»
79; n*. 8 Voll. 4. £j//j^. Liceratura Medica Digclh; f. Rcpcico- •
rium Medicinae Pracdcae, Chirurgiae atquc Rei Obftctiiciac;
Tübing. 808. « Voll. 4, ludwio Inftitutiones Therapite
Generalis} Lipf. 7^4. $. — soeriiavii Aphorisnü de co^nofccn-
dis et curandis morbis; L. B. 708. 8. Vindob. 77;. 8. — van
swiETEN Ccininentarii in boerhavxx Aphorismos; L. B. 74}- 73»
S Voll. 4. Hiklbürgh. 7J4-7J. S Voll. 4, Herbip. 787-92. ii
Voll. 8. Tubing. 791. 8 Voll. 4. öbctf. ©je«/ 7^S'7S* 8 ?ßbe.
4. — DE jiAr.N, Ratio Mcdendi; Vindob. 7S7 • 79* 18 PP. 9*
Übnf. £^ipii9/ 780. 9 ^bC. 8. — stoll, Ratio Mcdendi, etc.
vienn. 788. 7 Voil. 8. Über f. m. Juf. © Äabri/ ?5re^l. 787 If.
— ü c E L , Praeicctioncs de cognofcendis et cuvandis praccipuis
corporis humani affc£libus; Goett. 768. 4. Übeff. TO. $(nm. t>Olt
pot)l} £eip|- 780. 8. — LiEUTAUD, Synopfis univeifae Pra-
xeos Mcdicae; Amft. 777. 2 Voll. 4. — cullkn's Firft L'ncs
of the Practice of Phyfick; Lond. 777. 79. 2 Voll. 8. Über f.
ieipi- 789. 4 ?5^e. 8. — frank, de curandis honiinum mor-
bis Epitome. Libri V, Mannh. 792-94. 8. — ackermaän, In-
ftitutiones Therapiae Generalis; Norimb. 794, 9f. 2 Voll. 8-
beutfcb/ ebenb. 79^. %, — weifitrb*» mcbiciaifcft ^ praftifcbe«
.<;Qobbiicfn ^mxm, 798. «• — iSufeUnb'd 69(iem ber mf-
tifcten J5)e(lfunl)e} 3fna^ 802. 8*
Digitized by Googl
imö befoiiDte jet^dlf* 3ene giebt eine prafrifc()e 2inUi^
tiins iur ^eilare ber $ranf Reiten ü&erbaupt^ utU) fo(cI)er/
^ie oft torfonimed unb fid) unter gemiffe aUgememere £ia(^
fm Mtignt laffht« Si^c ge^t Me^in}e(neii ^an^elMar^
ten 6ttr(^, welcbe f!c(> unter t^fdl^iebne 9emelnfc()artUc^e
i^faffen bringen Uflen^ berglelc?)en j. 95* tie Stc&er, bic
Stitifinbungen, bU ^u^fc^idge, bie ^r^al^eiten ber @ifte
iiirb 6er {Rerven,. utib bie mit Gcbmeri oerbunbetiett 0nb*
S)iiv<i& bie lfd) «»jbirenb ber jhranfbeie juSertiben @))mp^
tome, vereint mit bem, »a^ ber 5franf^dt tjorangteng^
toirb ber ^x\X {u einer gemllfen ^erfabrunglart bedimmt^
toel^c, mati ^n&ifation lu oeanen t>flegt, tiii^ mxm\
l^it Me 5teimini9 ber Stofur wib ber tticftfleit ttrfae^e ber
Äranfbeit Dornebmlid) leiten niug» Ueber^aupt loffen ftcf)
bie ^f!id)ten be^ au^äbenben 9r|te^ auf forgf jitige^ an^
(altenbe Beobachtung ber SRatur, unb auf bad Bemühen^
l^eii fSlnfeii {n folge»/ fie nie |a (ijreti/ no4 iftr eaigc^
gen ^u mfrfen, fonbern i(re S^dcig^elt ju befirbern unb
in Unten / {uräcfftif^ren«
/ <Dte |KV be ff über II Sberanie tebfitldcit G^rtfitei üiibet mair,
»acb bcN 9lttbrifeii ber «erfd^iebnen j^ronf bette» . iti ^aUer'» m^b»
i^rafr. ^ibliotb* timtünblicb nacbd^n^iefen» unb bie «oriilqlid^fien
in VDeber'e €iit»ucf einer AU^erlef. mebic. praFtifcb. Q5ib(otbef,
©. «6f ff. — €ine Sfnteige ber öorne(>m|l?n 6cftriftj?eH«r über bie
jieberlebre f. in Keil'e ec^rift über bte ^rfenotni^ UOb bjc ^UC
ber Si«ber> ^* i- <&«tte/ 799« s. e. a?^»
£)en eigentli^en praftifc^en S^eft ber ^ft»op{(! p^t^X
man (umeiCen aud) aU eine eigne ^iffenfc^aft unter bent
Slamen ber ^ItniE abiufonberu/ toeUbe {ur »^e^anblung^;?
ext ber^5(tatt(en feibfi, unb |tt bem ganien Oer^oteti bf4
S(r{ee< am ' XrotttenbeM Qorfcbrifteii ertbeib, Mbei i^n
feine gefannrnr Sbeorie, unb vornehmlich Erfahrung/ i^iuft^
Digltized by
SS8 ■ ee#et Slbfc&ui«.
%iH mb f*«rfflttnl9e »eoböcr)tung leiten mag* SBell ^le^
»ei bte Uetans mit me^t (ilft, al^ bloge ©pefulacion , fo
(oc man to irettem Stftm tlinific&e ^nftitute {ur prattb
fcfeen a5ele^)run9 onge^enber «erjte ongeleg^ 3ii Mfftr
SBifrenfd)aft gcj^ort öbrigen^ aHe«, »ö« fowoM bte berat^^?
fd)iagetibe SRebicin, bte l&ffragund unb UnterMiind be^
Aranten^ mib ba« «ante Seteagfa bed Slrjee^ ge^en beiM
felbfH/ al^ befonbetf 4iiii<> bo« fo^mmMt ^otmÜaWf
obf( bie a3ei^f(^tetbutit ber 3lr|iietmUtel betriff
tuDwio, Inftitutioncs Medicinae Clinicae; Lipf. 75». t« —
ri-ATNERi Ars Medendi fingulis morbis accommodata; Lipf. ji^»
%. — eeUe, Mcdicina Clinica, ober ^)ttnl)bucö bec mebicinifcSeif
üirfljrt«; 7te ^ufl. QJerf. 797- 8. I^tcin. »on eprmgcl; ^etl. 79«»
home's Clinical Experiments, Hiftones and Difleftions;
Lond. 7%o 8. ubcrf. 2t'm 7«i- « — X)ogcr6 ^)anbbn(b bet
|)Ta(ftf(i^M aiiueiwtffenfdjait; 5te mfi etenbaJ/ 7«i — «00.
S ®le. t. — ^^ftlMlBn'e Medicina ConfultoriAi J^ttUe, 7^l•^9* \
la $b 4 BomiArB Confuirationes Medicae; cd« halleivi; j
Goecf. 7fs. S* — VROMsoM's Medtcal Confulcationt; Lond« 77}.
s. Abc rf mit «ttm. tM !3Iärc4rb; £eiin. 779. f. — oato«
Methodiis condnnandi formiilts meclicaiiiemoniiik; L. B. 7^9- i*
^ Cbbf , M 0leect»ti»fti»fis m4 eHient iMMtiiti tptene
%9X»Hnm ottb praftifcb erflntm; j^eiiycttb. 796 — 97. 4 So*
fait# «02. «. .
3a» I
fDlit ber ^jellung auger«*er Jlranf&eitert unb SJer^
legunden be« mtnm^ Sitptti befc«4fU0t M bie &)U
turgieober'^BunDarjneifunll, bereit; fwnigfleiifljeorefi*
fdje, Äenntni§ aud) bem eigentilcben airjte not^weabtg tfl; ,
fb, t»ie ber gefc^icfte SBunbarit ber übrfoen mebiclnif(*eii ^
jtamtoife, unb unter biefen i^ictAsUct» ber Sinatomie, $^9^
flologie unb ^JatJ^ologle/ nldl^t gati} entbehren
biefe 2Biffenf(l)aft ^at l^ren tfKoretifd)en unb praftifq>W
S^tt» 3ener; weiter aud) bie 4)ifUt9ifct)e ^atl)0l09ie
genannt «Mrb, bie t^ielM^ Sl^ti bbn Sbef^ibigun^
gen, 93erle$ungen nnb Se&(tm M S^tpptt tpm^9
Digitized by Google
»
*
ble JP)i1ffe ber jfunff r fobern; tiefe 6i(bef bfe ^itur<
g f(l)c ';i()craine iinö ^linif.^ unb err^t^ lu bem SSer«
fabren be« fSuhbar)fe^ in ehi{elneii %iUtn Sfitfefftitig;
aud) mad)r er i&n m t ^en ba|U erfcbcrlicben ^Berfjeufleit
fomo{)I, o(4 mir beni @ebrflud)e berfelben, unb ben t)DW
ttetinfteii c^irur^ircbfn Operationen befannr« S)ie le$(cm<
^oben enmeber SBieberbereini^nn^ 'getrennfet, ober Streng
»uifil berbunbner fchabbafr-r 3:i)el!e, ober SBegfcbajfun^ be<
Ueberfifigiden unb Se^^ler^^aften, u« f« f« {nr ^b^idfU
HALLERI Bibliotheca Chirur^ica; Bern, et Bnfil. 774. 7f,
2 Voll. 4. — DE vioiLris VON CREU2ENFELD» Bibliorhcca Chi-
rurj^ica; Vind^b. 7X1 2 Vo l. 4. — heisteri Inftirutiones Chi
rurgiae; Amft. 7?9. 2 ^ o" 4- ©eflT fietn? <E()irurgie} 9lilrnb*
747. Ä. — platneri Irftirutiones Chirurgiae Rationalisf LipT»
74f. «. 78?. 8 PLATMERi Suppleinenta LipC 771* I* — »ilT,
Trau! des Maladies Chiriiry>ica1es et de» Operation« q'H leur con-
idennenr; Par, 774. | Voll, f. — lüdwio, Inftit tiones f hi.
turgtee; Lipf. 76$ f — pienFt £€b'rf4(|e ber »niffifebei ®ttiib#
' trtH'livifRiircNflt; flMc», 799 s 9be t. IDefT 9iifa>gl0rliibe
ber «bintrg« l^orberelettiidMffeiiftfaft} SBMev, soi. 8. — ^id^
. m^f friifaiHi<9cinbe ber ^unNrineifiilift} 0(tt >88 |F. 7 9b«»
^ t. — BEixs Syftem of Siirge y i l.ond 7t? IT. 6 Voll, übe ff»
«on 4iebettfhr(ic mit Vilm, ««b ^nf« teip). 794. 4 t5be. s. ^
tne^aer*» niiterricbt in ber VBattbarinetfonfl ; 3ena/ 798. 8 —
CALLISEN, Syftema v.hiiiir^ec hodiemae; Hafn. 798. 8 überf, ' »
oon .'Äbn^ Äoppenb. 798 8. — Tlvnemann'* Bt)^m ber (l\)if
runaie; ^Att 798 801. 2 ^De. 8. — 33crn(lcin'ö proft. J^dltb^
bu(( idc $&^uu^(iut« ia Ai|»bA^et« Ot^nnitg^ £eip|. 799* l*
; • ■ ' *
©er tjeoretlfc^e Jfiefl blefer SB'fTenAftaff, über Me,
'^irurqifd)t' '•)>arhoIoqie ^anbefr m ibrem oacjemefnern 5beu •
le öOe Jjanptfranfteieen ber feffen unb fiüßigen Ä6rper^
<^eile 0b, «»ei^K M J^&lft M üBunborite« fobem,^ ber#
tUi^ bie Cnt^äKbnngen, bie ®efct>wAlile, tBnnbeb^
fchwäre unb itranfbeiten ber Änocbfn (tnb* ©obgnn gebt
pe in bem jwelren, befonberu; Jbetle bie Serleßunqen «nb
Smftllttnten biefer Itol na4^ einanber bui^i ivobei ge^
«
Digitized by Google
260 ' . ®«*^« at>((fenitt.
bie p&);ftelo<»if*f €rt«««««nfl l^rec ®ntl«^tttil§, ©«rtliv '
butifl unb aBltfungöort jum ©tuube geU^t »h*. 3« *rw *
»rattif(l>en J^elle ber eö«f«rfli< ^ing»!}««» •»'»«f "»
d)lturaif*tll *i()«ap«/ I«««»« ©erfjcug« bt«
SBunbarife« ftrnien, w* 1« >«« »etf*W«w S>»KMmm
üttwenben. Um barin glurf«* J«« "wn«»*
Cimic SaUnte unb gerfiereitcn , J. 35. e<n geiibff« Slugf,
«bK 1<I*I«» f«rti«» »»ra>..f»*ie 4>anb, biirt^ ««tirifle Jßöt^
füt'Mtliuje in b« ll9»«>»tl«e»]i»»j ««Ö»!- • «j:
pieii« » aRAtetia efrirurflila» «le«, f?}; r: J^^^
>« *itur«. 8lrjn«ir.u««l, ne6ft diitiii.«mei4i««<
®«irwuac mi <8a»tfl8«n3 «im, 77%.%. - ,5e*«rt TM»P»
• • Generalis Cbivurgica. cD«, «««bfc«* b«; ««»«mc,«« 41««»«'
. logie Ex«rne; Stra5b. go?. «. - amem«!»«'« UfWrfl(Öt »tC
■ ' » ■ ■ . ...
58ott ber G&iturflCf m«*t He €tttWttl>UIVd«fiinfe
, amWttbMti««««« au«, bU man aber I6rer gBicDfiaftif
Mf man in bfefet SlucfPcDt l« na.firlid)e unb UuDtf,
Tb to »»e«iat4riM>e ober fd,»ere $tt «««f*««'»*" ^^.J^Ö/r
fotoittSänen, befonber«
bb (b<U« in ^onbflttffen, t^eiW in ber 2lnn>enbttn9
Digitized by Google
«
•
AODEKtui leoidi mcH.lniiiniiii üblf; ilfnftrati; Goett« 799.
Ejiisd, Elcmenta Anii Obftetrictae; Goett. 766. 8. beutfd)^ tntt
Suf. »on Btarf i ^^ttdf 79? 8, — smilhje's Treatife on tht
; Thcory and Practice of Midwifery; Lond. 7ja. t. — hevret
TAit des Accouchcmens dcmontree par des Principcs des Phyfi-
j. qtie; Par. 766. 8. u6erf. ^€(p|* 778. 8. — plcnFe ^n-anft^r
* ßiTinbc Der ©cburt^bulfe; öte Slufl ®ieii, 80?. 8. ~ etem'e
l(>ecrettWe 2('*(cttUtt9 jur 0ebur«?füIfe, ?^}iatl>. 797. 8. S^ffF.
* ptaltHd}^ Snlcicuna i. @. in tot^ernatürIicI)en unb fc^msren
. • lett'; «bcti>. 7^. «. — Btatfe'e ^xbammcnuntercic^t i« ©cfpti/
c c^cn; 3?na/ 782.^«^ 2^Att^eIocane'e ^nUituns tue Ctti»iii^
% ltttti«ftiii(l# a I. Srani. mit !(imi« M» mMTeli £eM»i. 79t ^ 94«
. rtf ^ct bitNitiiiiglitkfc$ ®to foi* los. 3 $bp. 8. — V, &tf
bow^ ettiM (ff t|ftmjf<(f» mWfile» euHntaNiKteif $
'5« btt ^hatmactmit, ^^atmacie, ober Sfpof^cf er-
tutlft toiro 6ie Subereituiia ber 9IrineimUCet itU^xt, unb
»abei bic pbavmafoloalftibt iteimiRii fittt Vtätat mt fiBir^
• - ^fu^söart jum ©ruttbe düt^U 3bt Wriie^m|lc4 J&aif«|ltt^
tium i(l tle €^cmie/ unb 6efonb«rtf ber }j()armaceut{fc^e
Sb^il blefet SßBt(fcnfd)aft* wirb in ibr jur ©ammluna,^
^rodFA'itiijB/ 9tttfbet9abrttiis, fBorbcrfitimt^ 3ttf«miiteiire(#
lung litib tw0u&6mn ^tiUHMnt Slrineieit, iit 9bß .
jicbt ouf Me ^Befdrberung ibrer griimi SGBtrffamfelt, 3lni>
leituns ertbeUe: ^mif^nUd) unterfd^eibet man babei bfe
iMfti^t f!4^ blog'init Mtifac^etttttbtmterittbfitm, lufHiii
t>er 9e(logncn Ä6rpern, »orauö mancberUl SKWel/ j# S5#
ipitten; «atitjerge, Scfofu, ©alben unb ?pfTa(ler, mUv^
ft^e »evbftt« 2>icfe bin^^S^n berettet büxd) bie £)efiiUa^
tfihi unb ottbrt 4rni<fc^e SReebobcn fSafer, Defe, tffta*
itn, (ifttattt, Ut f«. t9« Unb n^enn man 9(eic^ bcn satt^
Digitized by Google
I lett 3n6^i|rif bfefer Äeittitniffe alö eine Befonbre Äunff a6#
illfl>tt^crn b(ie|l, fo ßitb fte bocft auct)^ tpenigiiene im >2iIU
gcmelneit, bm tiitntlxdttn 91r{ncisele|^rtni unimhtlftüit^^
tb- 1 9 6. SOS ff. — BibliotHcct Pharmiceurico-Mc^ica;
* Gtnev. 704. A \'oll. ftl« rosiiMiiu DeUneAtio PhannAdte;
tipf. 764. <Pteliii9'e ftttlettun« Hl Nc i^baraiartfHtcTcle
<El)emie5 «Hittub. 77!. «. — 4agen*e V^ebrbuA 9ri>ofh'*f€r/
• fiint; Äöntfl^b. 798- » ^be 8 — 6cblege!*e 6eutrd[>e* 5ipot()e#
ferbuc^, VI ^ \>. wieglet; ©otja, 797. 2 T^bi. %. — picnf'e
c^trurgifc^.^ 91)armade; SOQien 7t6 g. li^rfT. SnfangdqTÜnbe bet
' fi)ftmat ^antbüd^ ber ^JJböfniacie; Arfurt/ 79«. 8. — (Bmeiin'^
' 6runbri^ ber ^barmacu; 05tt 79a 8. — ^ernibiT^&t*6 ^lllttb»;
.... ... ^»
Su ben mfbfcinifc^en IBIffenrc^affen pfTegt man ouc^
tto^ bte dccicl>tltc()e iürjneifunDe/ ooer Die ^DleDiiina
Soceniitf, (n, redlKicttr Mht^e bifjejiigea gifle ricbrtd be#
«rt^eibtt le^rt, berctt Cntfll^etbttng bfe Unrerfucbung unb
5prÄfung t)e6 Olr^te^, unb bie ^Inmenbung mebktnifd>ec
^enntniffe unb @runbfdQe fobert/ um biefe bernad) bei
«ccf^titd^ett Unurfuct^tt^en iMib Cntfd^eibundcii fi»id)fr ^iüt
^ bfttii|eiu Dabin. gVt^ren |# uvktmtMi t^ttfittif
hti midien fid) eine gemAltrame SSeranlaffung ixrmutbeii
U^t, mef)rerlel Slrteit bed SKorbe^, Z6t>tlid)Uit brr !ZBun^
l)eii/ OSergiftuttgen unb bergleM)i^n mebr* 2)te 9eurt(^ei#
iitng fold^er gdae tMb 'm fo biel tic^tigtr ati^faaeii, je
' , Matommner bie anatomirä^fn, p(>9fiolcdifcbM uiib t>arbofo^
gtfct)en (£infid)een bed befrogten 5lriteö finD, je fcborf(in#
ntger unb |ioectmd6iget er bUfciben aniun>enben mi%, unb
Je <uibcfaii(ni(r, gctotflitiibafifr twb (»oc^c^ügcr er baM
«erfd^rt tlluc^ b<xt er fic^ in biffer Ulbftc^t mit bcnitt 9vwibß
fititn ber 9iec^t^n»tffenrd)aft betannt mncfteu/ tpei4frattf
^iefe @esenii4nbe irgcob i&eiie(>ung.^iibcti fänaeiu
Digitized by Google
J
e. !Dan{er0 Ctttnuivf einer ^tbliotI)c( ber etMtifTlmtüün^ei
'«^Ue, 784. 8. fEiCHmxv^i Inftitutiones Mcdicinae Le-
7 S^'i«; Ittu 76%* 4; HEBBIMTRBIT , Anchropolog^ia Foninfis;
Lipf. 780. !• — - LUDwio« tnftii^utiones Medicinae Forenfis; LipC
774^ S. ^ Seliti§*0 Ctttwoff einer frUnterimi bcntWeii 9c#
(INii m (er 9rfiieigettjKt(Ms'ertMseii niib tei9|f8# 7th 4- —
VLERX, Elenienta Medicinae et ( hinirgiae Forenfisi Vien» 78U
^ Pil^ Wlffinz tmh ^eoMtttitget^ ai|l ber 0eri($t(i((eo ^r|/
■ iiiblffettWafli «erf* 7«? ff. 7 8. IDefT 9leiie< ID^agaitti
(Ar bU gerichtliche STrsneifunbe ttnb mebiciittfche Vofiiei; Gtenbaf,
7&5 ff. jDeiT. SlepertDrium für bic öffentliche unn gerichtliche fHrj*
' neiwiffenfchaft , ^et(. 789 ff- « Plcnrfl ^Infang^grünbe ber
gerid)tl. ^iriHeitviffenfchaft, 4te $(ufl SSBien, 80;. 8. ~ :ioofe**
' • (örunDrif mebtciii:fch'äeticf)t(icher fDorUfuiiacii : ^rattff. 803. 8.
3:>e(r. l^afcheatuch fiir geri^tUcie ^ente unb äBui;i>4ritei Ate ttujl»
e^fttb. gox. 8. *
©ie populdte oiet ?53ü(f<-9(rjnejfunt)c fatiit nuc
fttg in ^inf{d)t auf bC9 i|r eigenen tSortrag eine eig^
M flHfpmfdaft seUeii;* <ii fo fern tarin Ne ^a^r^nt/
fg^tfu^e^ mt SSotfc^rifeent ber t^eoretifcften / befonMr^'uNc
^ct pr^ftife^en SKebidn, \>m i^rer getehtteti Äunflfprac^f
fittfletbet; auf eine Uic^te mb ^ebermann loerfldnMic^e
fbliaie aiebtcMflÄir Vmn^mgtn, M «ine griiMI#g
<Siiet9i(fe(un9 unb Srdtterung berfelhen« ^ud) betrifft fie
tiuv bie t>ornebmf!en unb get95hn(ic^({en j^rantbetten^ htl
Uma bU Jg^in{urunft be^ ^r|i€< ui^t bunt^ani mimm
biQ i9, Mf 'eiiiMitai ^MMm, tiib Me Mä^tm, mkM
ber fAnfiltcben ^Aif^mitteU Dft fditantt fie fiö) inbeg nur
«uf eintefne, mit befonbem ^tanben, (Btfd^Wd^tttn , 9(U
tern unb Seben^ariett oft t)erbunbene/ ^ranf^etten ein«
9äHs «Icr fgOleii mtf Me er^UmgfiitiMl M MmI
unb «er ®efunb^ie^ nic^ aber ®egenft4nbe ber eigeaeiid^
praftifc^en ^eitfunbe populdr vorgetragen n^erben^ foeä
.|ei biefen b^tero be( IßM^t^ett |flr..ltiifttji^
Digitized by
2^4 @cd)(lct abfc^nitt.
TTssOT, Avil au Peuple für la Sante; nouv. Ed. Ltüf. 777. •
Voll. 12. ÜB er f. ue» iSirjcli 2ü:i(t), 7iS. De la Sante des
Gens de Lereres; Lauf. 15. Kflai fui les Maladies des Gens
du Monde; Par. 771. 12. — Udttmann, Ölet bte ^ranFbeiteit
l tct mü^xun; 5)^ürnb 777 «. — Uw3er*6 meDicfnifcbeö ^)ant>#
buc6, £eipi. 789. 8. — Jlofcn von Kofcnjlem'e Slnwelfung iuc
Äc ntiil§ unbÄur t>erüorttcl)mftcnÄtnberfranfWtcn, a.b. 6cl^njeb.
»0« imrw; j.aufl. (&htu 785-. 8 — Äama33mi, über bi'e
5trann)ettcii ber Äünftkr unb ^)anbn)erf «r , perm?brt »on 2fcFer^
maim; 6tenbal/78o. 8. — 3uneer*f ®runbfd^e ber ^olfiatimU
funbe; ^)aüe, 787. 8. — Dabn'e SJerfu* eine« ^)a«bbuc6ö bec
yopuUren Strineigoiebrfamfeit; 3«"«/ 790 8. — i5ufclauö*e flu*
Ux $Katl) an *:Oiütter über bte »icfttigften fünfte bet p^^ftf^en
€)riie!)un3 t>er Äinberi 55cr(. 799. 8»
S5on aUtn bett bW^er atiflefflörfett mebfcfnffcften 9B«V
fettf*aften tft bie Äenntnlg beÄ menfct)lid)cn Siitptv^, UU
«er ifr«nf (netten , unb if^xtv Jf)cilart / burcbgditdiget ©egetu
(lanb. ^brr au^ bie Stant^tiun ber ^i)ieref Doriü^üc^
fcerer, bfe ben 3Renfd)en Ibrer ^Olflefffun^j , t^re^ ifonomf^
fc^en ©cbrau*^, uBb if^ui ©enuifei^ wegen xoid)ti% finb,
35* ber ^pferbe, Siinber unb @*afe, DcrMenen bie aiuf^
tncrffamfeit be^ ar<te^; unb mit if^xtx Settninig unb ^>eU
lunö beWdftlßf flc^ bie ^ie^arjneifunO^. Slaturgefifti^ter
gootomie, Dergli^ne ^f^i^fiolo^it , QJat&ologie unb t^eriM^ie,
n>erben babei {um @runbe gelegt unb ansewanbt Sie
äußern unb innern Äranf 6eic<n bti ^t1)ei tperben
l^ren 5trUn, Urfac^jen unb Setd^en bur^geaangeU/ bie jmed^
tndßiölten J^eilmittel bawiber nac^öetoiefen, unb bie 23er?s»
fttbrungöarten bei*m ©ebrau* berfelbeit geieig^ aud) bie
SBemerrungen öbcr föiebfeuc^^en unb bereu Slbwenbungr
immt ben Sorfc^iriften über bie befle ffljartung unb SRab^
runj be« gefunbe« 2}(e{ie«, se&Jren in ben »ejirt biefeif
©ijfenfcftaf^ ■ • v.
^* "* e. Jensen« ©ttwtttf eine« SJerieic^nfffe« tjeterfnarifcjef «ü*
<?^ct5 ©Mt. unb etenbal, 782. 8. JDeff. O^ad^nc^ten wi My
tlnarifcSen ©crfe«/ oI« Äonimentat über tiefen Cntwupfi eterii
bai/
Digitized by Google
*a(/ 7>f. — IDftitier» Ctttwurf / C^. 19a ff. — lotnLCIi^T,
Eleincns de TArt. Vet^rintire; Paris, 1769. g» BUmens d'Hippia-
trique, pur Ic Meine; Lyon, 7fo. 5 Voll. is. — viTßT Media-
ne Vetciinaire ; Lyon. 771. 5 Voll. 8. Übcrf. »0« (gl^IeOeil/
©ött 775. 8. t)cn i^cnncmann, £eW0O, 77? ff. ^ 'Bbe. g. —
lerjrleben'ß €l«Icitutt9 in tie 33tcl)arineifunrt ; (Sött 769. 8. 2)eff.
pmftifc6«r U«t«rrld)t in ter «Oiel;ar|n€ifu»ifl; (Bett. 771. 8. uttt'
fleafbeiter l>OII Swicvlein; ®6U 800. 8. — stubes's Anatomy of
the Horfc; Lond. 766. fol, in. — t). einö'ß 9)ferb?flnt; ^te 5(uP»
SratiFf. 7S1. — ^eterinartul/ »ber »911 tcr ^cl^anlXiuii ^et
ipferbe unb bei J^orN9ie^eli (9ott)a, 779- ^ — TSittt
<ltn9'0 %iineirun9 iur i^eiiMtxif ttnb J^eUung bcc ipferberrattfl^ci^
teils 9t 9 ^Mtod/ 799* S. — XlrAittQ/ 'Ber|ci((«i| btr
^ie ©efd&id^te %xmlmU ifl, . t^ie liefe
OifTettfit^aft fell^, m «»eüUitfiigeiii Umfoi^, niA tai
GtttMtttti betfelBen ifl um fb trief t9i(f)(ider ttnb k|mfc()er^
je me^r ^c^ aße meMctnifd)e jtenqtnifie auf (Erfahrung un&
$&eo6ac^mng gcuaten, unb je not^wen^fger^ baßer tie Se^
latuttf^afimit »cm (itH^n CtfaftnieiB util^ ®ef}6a(ftmenL
jebetn grStibUc^eti thrittefdete^vten ifl# ftton ba^er
aiu<^ auf bfefeti S^eil ber £iteraluc iftern unb forgfaKlgen
Steig geRMubt; unb i^n fon>e^( aDgemein biftOtifc^/ a(9
biog(apl^ifd[)/ unb befonbec« bibtiofl^ap^ifd^/ Bw^ctlif;
J^ier »itb >4 ^cicfteiib fi|tir ttur tie t>oriie|^m^ii !filcwA#
{Sge ber ©efc^ic^te ber gefammtfii 9(rinejn)iffenfi;^aft ah(Uif
geben^ unb ^ugleic^ bie beften ^(({orifc^en unb (iterarifd^eti,
@(6riften bUfer ^tt nad^tutpeifen« Uebrigend (d§t (tc(^ bi^'
«anje effd)ic^ »ir ^l^m, ifl. ble t>ies ^,aüi)tcpp(^en^
ibter €nt(lebung, ibter S^erbefferung/ i^rer Cntarrmtgi unb
mbetörcßettung eint^eüen*:^. / ' " v/^V '
öefd)ic&te bcc«9i€bicin f. t« 2»6l;mcr*0 ftftem. lit J^anbi
, . bucb ber .giatttr0«fc5t*tej Jll). I. 55. i, @. i ff . — rr: ^,{D^ »ow
ne^mffen t^üc^et bi«fer 8trt finb: oan. le clerc. ^oire de 1$
14edccine» Amft. 71)« 4* (lebt NU( f^Uf bÄ/ CiotenJ -*
' »5 .
Digitized by Google
266
GOEUCKE, Hiftoria Medicinae Univcrfalis, Period. I-Vl, Frcf.
720. 8. (nur bii tum ^^ij^JpofVMCt.) — freinu's Hiftory of
Phylick, from the tiinc of galen, to the i6th. Century; Lond,
72s. 3 Voll. 8. franiof. Leide, 727. 5 Voll. iz. — schulzii Hi-
ftoria Medicinae, a rer. inir, ad a. urbis Romae s3Sy Lipf. 738 4.
Ejnsd. Conipcndium Hift. Medic. Halac, 741. 9. — matthme,
Confpectus hiftofiac medicor. chronologicus ; Goett. 761. S. —
BOEKHAVii, Prologomena ad Inftitutt. Med. «Hb befoitbet^ in f. Me-
thode Scudii Medici ex ed. halleri; Amfh 7^1. 4. — blumen-
BACHii Inoroductio in Hift. Medicinae Licterariam ; Goett. 7S6. 8,
black's Hiftorical Sketch of VIedicinc and Surgery from thcir
Origin to the prefcm Time; Lond. 782. 8. Übtrf. mit 3ufd$e»
t)Oll 0d)Crfj £em(|0/ 789. t. — ackermanni Inftltutiones Hifto-
riae Medicinae; Norimb. 79s. 8. — tHeßgcr'ft 6fiije «inei präg*
TttatiW«» Eiteraturgefcßicfjte ber 50ict)icin; Äonifli*b 792. l. 3u/
fdlje unb ©«rbefferungen böju; e. b. 79^ 8. — ©prcnger» 53en
fu^ e. pragmat ©efctrc^te bcr 3Cr)ndfunDe; /paUe/ 792 -soj.
j ^bf. 8. 91 9(. ^aße, 80;. 4 55bc. 8. 3m ^nim^, i.
^aüe/ 804. 8 — ^iit^tt deb5rt auc^: mancet, Bibiiothec«
Scriptor, incdicor, Gencv- 731. 3 Voll. fol. —
SBa« man »oit ber 6nfjle^unfl*acfc^tc5fc bfefer ?Blf/
fenfc^afr toeig, tetliert flc^ {urn S^eil In fabelhafte Q^qibp
lungen von i^rem tlbermenfc()iicf)en Ucfprunge; and^ xoav
fit in btn ft&f)tvn S^ittn be^. ^lUerfbumd butc^au^ me^r
iUunjt, al^ efgeiKHc^e SBfflfenfc^aff; blog lefne Sammlung
lufdaiger Crfabrungen unb aBa^rnebmungen^ o^ne fp(?e#
tnaeifc^en 3ufantmenban$. S^leg n>ar 6et ben morgenldn^
^ifc^ett fBiitm, unb felbd bei ben 3(cc)t)prcrn ber ^aü, bof
ren Serbfenjle um bU JP>efIfanbe fo oft ilbermeben roeri?
ten« 33el ben ®tiedS)Cn wav f!e 3(nfang^ noc^ febr nn:^
t)o(lfommen, mit SSoturf^eU unb 9(6erglau6en t>ttmbt, t>or#
Itlgüci^ bei ben 9tf((epiaben/ ober prief?erUc^en ^lerjten/ bie
mehrere gö^t^unberte ^inburc^ eine eigne Junft auömac^^
fen« €ittid^ SJprt^eile aber erhielten biefe $enntniffe ba*
tntdi, bag bie griec^ifcl^en SBeltmeifen^ befonber« bie Doti
htt ppl^agorifc^en @c^u(e, fte {um @egenftanbe ber <Spe^
futati^n machten/ unb i^re ^e^rfd^e Dortrugem
40«
tteSer
Digitized by Google
t
Uder ^It f atfrel^ung ber Wuuiitnnpt f. ^N»9tter, tm tktnun
Ui SDiffenfc^« 1. 4. gbliakii Origiim ce ^ti»
quitac€s Medicaci Icn. 704. $• mmostTMAti^» de Diit Aitis
Mediale apud ve^ret Gncoot et Komtnos; LipC 71^« 4. -«
Mtt tit irr|«tffini(f SlgyPtcr f« wauvirtom, Oiy» Leget» .
«f Mofies» Vol. 1I.XIV« $ect.9. AUtm Medicina Aegyprioruin;
,L;R 711. 4. — > ems. de AefeitlepiolnvemoreiMedidnaei Argent«
. «d^. 4* M Miinvtiiift 9r(>^trc6eit Qteritt tor bem ^ippo#
•frace0 ffnb; Mpe^ofle«, Wmäon, 4ttMit, S)emofvit/ 2(froit
41«
MdftUd^e Sorm getvann 5te «uticitttnbe ^urd^ ^«n ^iDito»
träte«, der, 0e mtt 4dkffm |>i^Uofoi>ftir*^9 9eifff Itnatt^
Mre, unb burcfe fein 95eifpiel 5en gleig mehrerer @rieci)?ii
tvecfre. ^etne ©cftriften be{)aiiprm t)a()er nod? Immer einen
tielfad^en ffiertb unb ei» flaffifcfteif äinfeM* Stucf) bie
ai<?XanO(inifc(>e ect^ule cmarfr fl« oorjüdKc^^fÖftbienite
om bfe ^eitrunbii Äie aer{re rbetUen fic^ nun in me^#
Xtvlei ©effe«, t)orne(>mlid) in €niplrifer unb ©o^matifetw
3u ben 3iimern gelangren bie belfern mtbicmif^m StemU
Siiffe ttft (p&t, itnb burd) ^fllfe ber Orie^en, bmit ftte^
cre aodi ftl^ü tu Stoni bie ^eatunfi <iud<lbttm €elfu<
uno ©alen pnb au§er bem ^Ippofrate« bie berflimteffeti
tiiebfcinifcl)en ed)r!ft(!eaer bed ^tUd^ifd^en unb rlmifd^m
ällrert^umd, unb nur bid |UQi ®aUn ^(t jbif ftlAj^mbC
ycciabe blffer fBiffhirc^afe in frühem SeUm»
Itfbce bM «ippormm ». (. Chdffkü f. futti^ti BiWo«
die^ Qnect, VolUH. ^.|iod:C td. mrltf. C9eii 9<crentt4nn).
9trgf. G^vMBBt CenTura Ubror. Hippocracicot. Vcarisl. 774. t»
.81b eprengel'e «pologce bei i^ippefraeei u.(; 9(ii0bfi«e; £fM>f.
Tlf. 9«. a^be. X)ie befle Sfulgabe: c. galski Opp. tx ed«
SSM. cHA»TiER, Parif. 6)9. 1; Voll. fol. Uebeef. m. ^m. .
. (Primm, %iunb, 781-9«. 4i5be. g. Stnbre griecbifdfte Werlte unb
6<6rlftfleUtr; pol^buf, Hifanber, aeeitofratee, J>iofronbc^
. iiNb a. m. — ^Qu ber Sde^ttubriiiifcbe« e<boie/ u. Hxtn
«üerbicutfR iM» j^vi mmn . M* iBNit 4Mlfc
i»
Digitized by Google
268-
ftr f.' Opufc. Acad. Vol. I. p. 109. (T. ©prcnscr« pragttt.'
©efd) 15.1. ® 567. — Ueber b<tt (Balemie/ r^sRicn Eibiioth.
Gr. ed. H.iW^r Vol. V. p. 977. Cttott 'McFcfmann) ©prengcre
®et(fe- 55 n. 6. «9. — Uebct beu Celfuö ebc«t>. ^. 9. u. bian-
COMI, Letrerc fopra celso; Rom. 779. 8. Übetf. £ctp|. 781.8.
Sluög »on Ixuaufc, £npj. 766. 8. öpw ^arga, fatao. 779. 4.
Slnbr« r6mifd)c 2(erUci ^(fHcpiftbee, ^fnromue ntufa, 2(cmi#
Im» maccr, et'riboniufl Harguö/ « 0. m. — Sammluttge«
•••«Uer meMciiiifcften 6cf)rlft|leller; hekr. stephani Mcdicac . Artis
Prineipes poft Hippocratem et Galcnum, latinitate donaii; Parif,
S67, a Voll. fol. HALLERi Medicac Ards Principcs; Laufan. 769-
774. II Voll, 8. <Bvünn'6 55il?liotl)ef bec aftcn STcrftej Um-
781 -83. a^öbg. 8, •^ "^
SSetunHalcung bec addemeinere €bata(ter aüc^ ber mebtcU'
fc^en ütetatur; (le tonvbe abtt bod) nic()t butc&au^ i>er;s
tia(ft(4§tgt* Die Grabet »anbtm toielrae^c fm pebentert
unb beti fölgenben 30^^^^»«^^*^^^« 5f^'§ <*»*f ^^f
©tubmm ber 8Qlei4ifc()^ad(lofeUf(^)en a»efl^obe^, unb bfrefc*
Ö)erten «ucft ben prafeifcfteti Jb^^t t>i«f^f ffifffenfcftaff mUf
wandjeit, mctUen^ c^cmifc^eti, erptibungen unb ^zohad)^^
tungcn* 2)ur^ pe würbe bernad) aud) in (Europa biefer gleig
mebr Derbrettef, unb bie ganje 5Bi(Tenfd)afe ^attt bafclbft bi^
Jn'i btetje()tite3abröünbert, jum S&eil au^ noc<> frdter^iit
eine fafl bittig arabifd)e ©ejlalt» J^ernac^ aber »utbe fle
nte&r nac^ ber SKer^obe bet ®ried)en , befonber« be^ ^)iptf=
potrate*, getrieben, utib bort einigen falentboHen OTdunerrt
nic^t o^ne glfidll^en ^cfo(g mbi^^tU mv btelten Slber^
fllaube, ajoructbeil unb &(j^to&tmtm bU öottige Slufflfc
rung mebfcimf<^>er (Efnjic^ten noc^ lange jurficf*
10. lÄOWi» AfÄicANx Vitae Mcdicoriiin et Philofophor.
. quorund. Artbum. in fabricii Biblioth. Gr. Vol. Xill. p. a J9. C
CASXRI ÖftjÜoth. Arabico -Hifpana Efcurialenf. Madr. 760. fol. x.»
• cLtRo Extrait d'un PlaA pour fervir ä k Condnuation de l'Hift,
' Mcdecine, ^tHtet berfdb^/ p. 77i. 6prtnger0 e^f*. 55. ir.
6. J4^. -T »le W»ebw*iif «ral).if<6c» «mte fInD: 3ob-
Digitized by Googl
Jjamafcenue, ^f)A5e0/ 6frapion, 2Jricenn«, OtlbuFafie, un>
* m. - Spi^h^t flel)6rt tie falernitatiifdje ^c^ui?, im cllfr
tea 3al>rl)unt)nt com Äonjlantinue :afer öeftiftet C. eprcn/ '
gel'» ®efc&. II« ®. 249. jKH^ere S(rinei()dvf}rte ^it^elaU
lir< fill&: mun^mu»/ 2Ilbevcu0 tn./ :21rTialöu6 riUAnovatme/
43-
6c(oti bie eri!e ^ilfU bei r^c^^te^nlen 3a$r(un5er«
mtbt bU €po4e ftet.^KDeubctiUUuud ber aviiicimtfreti^
fi^aff, ble feitbem/ Iti attm l^rcit S6e»en, fc()r groge nnb ,
,9lurflid)e Sorrfd)rit(c t6<i^ Sie ScrbelTeruna ber tp^ilofe^
p^ie, tte baburd() 5en>irfte SBedtdumuttg ber SSorurebetle
iiRb be< Stbcfglauben^y ber immft w^t UUbU %Ui% nt
^fr fßttturserc^ici^te imb 8lofttt(e(ire/ niib ber Ctfkr beuten^ *
xl^er Äopfe fn ©ammlung, SKia^eilung unb 35enu$un9 p^t)^
fifcber ttnb mebtcinifc^er Sßa^rne()muti9en unb erfa^rungeti,
(atren sfipeinrcbaftli^ eitlen feftr «^(U^ietgen €inf[ttfll
Mf bie fo'bettdcftiUAe Cerbefevmis biefer m^m^ft, ^
in n>eld)et bie neuern Reiten felbf! totr ber btö^enbden
flobe bti ^Uert()um^ einen entfc^iebenen S^orjug be^aup^
een« SIu^ bie ^fabemieeu/ gele^rteii ^efellf^aften^ unb
mehrerlei ^If^iUc^e Vnfialieii^ emgeit bat» fe ^r biet bei»
3u beit (erü^mtc^eQ neuer» IXrineigelebrtcn unb mcMcinifc^eii
6d)rift(IeUern deft&rcn DHoebmlicb/ unt«c ben 3ta(iilnern:
5aUopi/ ltX«lpiS^C/ Hancif!/ »aglivi/ Viam^nini, mor* " ^
^ gagni/ raliifneri/ Qpallansfini/ DoIca, Gcarpa^ u. a.
m. — Unter bcn graniofen: »aubiu/ Ourncfort/
Aemctry^ S)iom0/ ^eoffro^/ TUflniC/ ^avtb/ ilevret/ Cip
foc/ tt. a«». — Unter bea CngÜnbern: i^mxvt^, zia^^ 6y«
^enbMltf*mo?tf»ll/ m^cfensie/ me«^/ ^oibrrgiU, mpnr9#
^u)rb«m# Porr, 6b<^rpi tt. f» f. — Uvm beN 9tiebtfl<ii#
ber«; t)er<tlme# 23otttcloe, Wn%Uw, ZVbxtmt (Btabtn^/ .
Q^oerbave^ v^n ^ofne# t>evbcycii/ 1^. 6wliie|i# be ijativ
«an &oevereii,,€am>er/ n* f. i». ttttltr ber jDe«lf4M$
Digitized by Google
«70 &tiifitvW^ 2(rjnei^^tjrenfc&afif«i.
<5ofmann, <5t«M/ Vatn, ^oiftn?, ijfilhr/ Cu^I»ig, Werl/
Jfou V. <5aUer/ marggraf, mcifcl, rogel, :öcrger, r. 3ini/
inermönn, Zleimarue/ 6toa, e^mmcrring, iSenelcr, unb
tt^^re. — ?3oii 5(fabemieett un^ gelehrten ©«/
(enr*aften gehören bieljer: bie lu Eonbon, ?Jari<r «BerHn,
fper^r^burn; Q^ologna/ 6toc!b»lm, Böttingen, u. f. f. «oergf.
• Li'MKNBACH, Ifitrod p 2?7 }73. ttöb ^. III. a. IV.
eprengel'e iragm. ®ef(6« 9^lm^fuüU.
Digitized by Googl
I
37X
!R e M n> t ffe n f a f t ( tit
bet SSe^tif 5e* 9iecf)tö jum ©runbe; mb tiefer bebarf
^ier alfo einer Dorldufigen a3efiimmun9* £)6ne ber t>ielfa^
arfbermeif^en fSutbtutmttn |tt crOHl(fifii/ mlc^e Ms
ei»ra4geferatt4 biefeili ffiprte gegelen ^k, (emeffeii
%kt nur bte^enige/ tvel^e auf bie fdmmtlicj^en ^tec^t^mifSi
fenfct^aften ann>enb6ar if?. 9{edl)t überhaupt ifl, nac^ kanfi
Crttirung, ber ^nftegrif bcrer föthin^m^m, unter toeU
«ften Me aBiOtöftr 5e< Cbini mit ber «BiOtA^r be« «nbe^
tiad^ einem aOgemeinen @efe$e ber grei^eft {ttfamnten btr^
eint tt>erben fann« & ftnbet inbe§ eine }n>tefac^e S3ebeu^
tttUfi biefed ^ovti @ta(t, iobeiit ti, fu&iefrit) genommen/
du mtMfd^ti SermAgen, öber ein SefugniS }tt getDiflTeit
J^anMungen bej;eid)net ; ob|eftit> (ingegen, bif 0efcf)affen#
^eit einer JP)anbluna Dermi^ge mlö^ev fte mit ben SKegeln
bei freien mmtni bemilnftider SBefen nic^t im aBiberfprn^
4e Mt, fotgU4 m^am ni6%m ift^ ^ «««ibmv
einer ^anblmig, mel«^ tec^t iß; m9 06 bon^ Mit
^flic^t t)erbor(n fepn; aud) muffen ^nbre bte ^fliitit ^af
ben, uni an iftrer 9lu0ftbmig ni^t |u ftinbem.^ *•
V . Bergl.
Digitized by Google
aj2 ' &tbcntix ^fd^nitt
Itetit tfc «»eflimmunöcn bei töegtif« tjom 91 echt, f. 4ufe*
laT1^•e 5?erfuc& übet Den ©runbfa^ bei !natumc6«> ifjj>|. 78y.
8. Sergl. 51119. JD. ^tbU»t^. ^. LXXl. 6. 403. — ^cucrbact'e •
Äritif bei «atürlic^cn Slecfit«} Uftono, 796. «. — Äanfe SÄe/.
^ «♦ . - '
3n ebter antem J&iitff4< (dffe f!c^ fubjefttoetf Stedar,
t)»fIcfK^ tttAtt )tt mat ^at, a(< !s5efügnt§f itob übjetüß
tjcö, tDeI*e^ man auf etma^ ^at, attSlnfprud^/ 6efracft#
len* 3lu(i muß man hti bet fBeffimmung bcö ctcjentlic^cti
eegcititaiiti« ^cr 8tfC^t«n)iffetif4dft auf btu betannten Uii#
ferrc^ieb {Wircbeii hm DORfotttmetim fMitUn mb ^fiiiittn,
ju bereu Erfüllung man onge^alten »erben fann, vaA htt
kabet ^mn$ivcü)U, ober 3«>ancj6pflic&ten feigen, unb
iwifd^eit bin unDoUfommcnen , ober me^r miafu^rlidliea
Knb tust tat^rAmfit SerUnUic^tteii , Stäcf^c^t neftmeiir ,
Stefe le|fern ge^iren fär ble SOforftl; mb mt tit erflem,
^te Swang^pPicftfen, jlnb bie eigentlichen ©egenpänbe bec
JXf^tfttifeiifitKift £)ie semeinrc^afaic^ie Üuede biefet
finb tie ©ife^e^ mUl^t, (mo^l an (Ic^ felbfi,
^» in Stnfe^ung i^rec @egeniidnbe, m tnoti^erfoi «vC
fijMi Wwteiu.
^ * UiUt be» Urfrnti!« b\r 3» ««§1 rechte mV^Ht fMkß^f^
b« SJetttdge f. mcubclefobn'e SeriifaleiU/ 6. 19. ff«
€inreit. tu f. ^ctÄpl)Ofif*en 2(nfattg«8rii»beii ber 9Ke(^lf»
. . e. XXXV ; tinb über ® c fe 8 / »«^ ^«^^i^ »^^»anbteo ®f*
griffe/ ct»enb. 6. xxvuu
<Bef(()e gt&iten f!(() in bt» a&l&m eine« ^i^ern,
m* Ibtb.citfMftai t^ttlic^m tUt amirt^li^cn Urfprung«,
€< sie6t alfo ein QbttlvS)ti im» «tat nmi^liäni 8U4t»
Srtnt« ((l «ntweber «in mtinii^tS ein gwffenbortt« ,
ttB6 bieg leitete t^üi attjemeln, t^ell« nur tefonberö uoc#
%iahm» 9Mt Me tmfitm*» SMttt <«iw nton in na«
Digitized by Google
U^Un @runt> aUti pofieiDett mtnWldjen Ked^M nli^t aud#
fd>lieg(id) in SSertragen fuc^en xft, in fo fern auc^ f5r^
|)er(td}e unb sei(ti$e Uebettnac^t unb ^Bfä^r mU b^va»f
einftufftt; fo fittb bo(| ioniig^(R< bei'm pofitivm^SSJlfer^
rechte ffiOfc^wei^enbe ober autfbvAifnc^e fSettrlge un(Ireiti'g
bie einjige ßueCfe* €onjl untcrfd)eibet man noc^ ba^ roenfcft*
>icbe in ba6 äffentild)e unb allgemeim/ unb inpM
^efbobere, obcr^riiDatrec^t* 2>iefi# letMr ig cttMftar
jbdtgnfic^e« obev pimlic^ctf, tttib ttad^ nnfä^ltbtnbtit btt
iStdnbe unb (lUfMite ein gcijHicf)eö ober n)e(tlicl[^eg
Selbe t><iben ivfeber i^re Unrerarten; fo, toie auc^be«.Un#
$e¥f(4«e^ bec S^iltec ttub gettea matu^K^^ci^SlM^itoiiiM ^
.Stellge. t»eriui(aff^ ^ - ^
* •
• • ' ■ • .4» • • -"• ■ V
Qne Qt&nbliije, i>oüH&nbi^e unb luramutenj^angenbe
£ennmt§ biefer dL€d)te, meiere $ur tuOtigen grfMruog mt^
Mitmenbung terfelbeir Sluleieung unb gertigfeU gieM, mac^e
^te 3uct«p(ttD€iii ober Stec^MmiffenfH^ft au«;
t^eotetifc&er S^eÜ Iii t^W ebie (nilortfc^e £)arf}eaung be^
Urfpruns^ unb bidl^ccigen gortgans^ ber SJecftfe, ober bcr
SXeC^tö9cfcl)id)te^ t^tM ein Snbegwf berjenigen SSk^r^el^
reft unb it^tHit, toe(d)e tXed^te un^ S^erbmbUc^foiieii iu
treffen, itnb i^r mttif^fX tifll U^it bte l^erfa^runa^are
iß ßüitt i)u[;in gebirenben ©efd)dften, fie migen geric^^^^
Ud) ober außergerit^^tlicö fei;n» Unter bem erflen bfcfer .
S^Ui finb -au§f r ^er aOgeatetnett unb befonbern Sefc^icj^ee
^tafÄec()t/ ^tinb ba# gefimmee ^h*>atred&t begriffen*
aiuc^ ge(^irt baju bie }urijli|cf)e ^ermeneiif iP ober Slu^^
(egung^funfl. £)er prafttfc^e l^^dl entftdil 9ln(elmttg )or
^cartf« unb ^aniieiprarie utb tut denc^dic^en fwo^i^
«i^ augergeuc^ritc^m «^^anblpg juriglfi^fr ©efc^af^e.
^MMMwTiiiMftiub tttKnli ' 9 * «.
Digitized by
274 ©ie&cnfet 2{&f(&nfff.
e. tittt geitöuere tabeflarifc^e S^arßdlung eine* jebe» Stecjtlfo*
flem^ in «Jufelanö e fogleid) an|u(ü^renOcm encof(oi>dMfc^eQ £et)r'
fcuc&e; 0. 3a. ©ergf. l\vug'6 ^ncpffop Sl)cil 2. 6. i^i.
€ocpFlopdMfd)c ^)anM*üd)er; d£ jenkenbero Mechodus
lurisprudcntiae; Francof. ad M. 756. 4. — ^ETTELllLADT Prac«
cognira lurisprudcntiae Pofitivae Generalia; Hai. 75'9, g. nucft (9
, f. Nova inrrod, in luiispriidcnriam Pofitivam Germanor, Hai. 772,
8 - pthrcr'e ^cner 53erfuct «iner jurifl dncpflop. u. ^J^etI)p^oI.
®ött. 7^7. — Bdjotc'ß Entwurf einer jurijh ^ncnffop. u. 0}Je/
tbo^ol. 6te 5iuf[. £eip|. 796. g. — (Dilöcmciflei-'a iutifiifdH ^nci?/
Wop u. ?)}ietf)oDoI. ^uiihuxQ, 78?. 8. — ^icitcmeicr'r (fncoflop.
u (Scfc^. ^er SXecfite in £)eutfcj(ani); @ötr. 78^. 8. — Cafingei-'a
€ncp!(ep. u. ®efc^. ter Siechte inX^eutfcftl (frUnßcn, 789 8. ^.
V aufl. ^ub 799- 8. SDfiT ©erfuc^ e iurif! «Cictbotof Znb. 79^. 8.
^ugo> ?e()rbM(6 ter jurlfrifcftcn €ncof(ppdbie; ®ctr. 792. 8. ?tf
aufl. Q5erl 806. t. Uli cr(lcr ltl;eil bcö h\)xh\i<i)i tmi miHi\if
. ffftcn €örfe«. — i>anbbudf ter Literatur/ ange/
^>cn^en Juftijbebfmc« gemibmet; ^erl. 794. 3 ^be. 9. — ^Ci-
fen^arc'e d{cd)t^tri(fettfd)aft nacf) i^rm Unifange/ t()ren eintclnen
Älyeilen unb ^ülf^rciffcHfcftafteiT/ nebfi einer jurifnfdjen »Oleti oöo^
logie; Jf^elmfi. 79;. 8. — i5«fel«n^'e £el)rbucj ber ®efrf;ic5te
«nb (EncpPlopabie ber SKec^te; ^bt\). i. Oena, 7;^. 8. SDejT .'ib^
ft$ b(t ©tffenfc^aftdFunbe unb O^iethcboloijie ber SHecftf^gelcl^rfani/
feit; 3*n«/ 798. 8. '*- <5umine!'e €ncoflop(ibi< M ac|an:mt«ii
<)pfitioen ^Kecftt^; ©iefen/ 804 — 6. a ^be. f.
Sur inxiftifd)tn (Böc^erf enntRtj : tipiwri BibHotheca
Realis Juridicaj Lipf. 75'7. fol. £;«j<i. Suppl. per. a. j, schott;
Lipf. 77f . fol. — Suppl. II, per de ieivkenbeivo ^ Lipf 788*
fol. — sTRinrii ßibüothcca Iuris Selccta cx ed. buderi; lea,
7^6. 8. — HOMMELi Litcratura Juris; Lipf. 761. ed. 2. 779. 8.
— XOcUpbaV^ Slnleitung jut ÄenntniS ber befren 55ücf)er in ber
SXecf^t^gelabrtbeit; ate 5lufl. £eip| 779- — Tsoni^'e £ebrbud[>
ter oügemeinen juri(!cfd)en fiiterfltur; JJ^alle, 78^. ? Q5be. 8 —
^SeUbad)'» €ntn>ttrf einer aulerlefencn ©ibliotbef für SXec^tiqcr
iebrre;. €rfurt, 1787. 794. 2 ?5bf. g. — 5«d>«i*i^'* €ncpflop(l#
tifc^OurißiWe £iteratur/ in Ätug'e <Jncpllpp4bie / ilj^eil llL
S^ftit 8. £eipi. n^b ^üUic^aU/ 806. 8.
SIu§er beit cf^f^nfBd^fit furi(TI(%cit ^ernifnlifett a5eio
(ebarf terjenigc/ Uv fid) al< 9le(^täg(U^ncr auf c me me|)r
9U^Mtt>ifl|enf(&aften. , 375
semefne ^rt au^6i(beil iroti^i^v IR^^ toiO, tnM»
<^er «t)ulf^n)i|)cnfc()afren, Mt ittm S^tit mit bit ti^tntth
d)en ^uri^prubenj fn no^er SJerblnbung flehen, ober boc^
auf ^iefcibe dtogett (Hinflug ^a6en. £)a^in ge()jrea: dttere •
iinb tiencre ®t>radS^{ttn6e, Ocfd^ic^ee, @co0ranf>te, SSllm
ir^mer^ ^f^ilofopf)tt , befotübtti to^it, ^ohtit, $^ora(
tinb ©(Qtön>ir(^fd)afe, 3J}Qtf)emattf unb. 9erid)eltd)e ainnci^
funbet tlnfer ben ^)iflorlfcl)en 2Bf(feitfd;offen t(l faf! feine,
fteteti Sttmtni% b€t Üte^MtPiffieiirtl^aft oUf^t in meftr aU
einer <${nft(^e 6e^tl if (td^ n^erNn tfnnte; nnb mon<i^e ber#
felben, |. SS» bie rämifcfte @efd)fd)fe, bic beutfd)e 9vnd)^r?
ßerd)i^te/ bit gefammfe ©taten^iftorie , bie Äfrd)en9^p
fd^id^tt, ^tatifttt, 2)iplomati( nnb ®enea(o0ie, (»«ben mit
ben J^aupfgedenfijnbcn Mefef Citubhmt bta nnicfemmn^»
flen 34ir«)tnmen{iang*
\ C THoitfAsrr Cautelae circa Praecognita lurisprudentiae; Hai.
710. 4. Uber f. ebenb. 729. 8. — S5«ts(. Vntuv* €ii^9flAf*
lt. Uttl)i>M. @. f 8 ff. ec^otfe Caq^. 6. W ff« smii-
HAKT« . Infticui; iiill. jur« Ut, c» IV«
«» •
©d^on cm4 biefpr aDgemeinen fßedtmmung be< Uni#
fangö unb ber ©egenfldnbe ber 3ied)r^wiffertfd)aft erbeClt"
IfKT biclfac^cr iRu^en. ^enn bec ^mecf aüer Siechte unb
etftlft auf bie eiilcffeUsrett fomo^ be^ ecat^ über^aup^
al^ ber eittjelnen Ißtlrger beffelben^ gerid)iet ifl; fo wirb
blefer mo^lfj^dtige 3tt>«c^ unflreitig befio mebr befärbert^ je
«nebr man fkb bemühe/ ben ^f^lt mtb ben @etft bec @e^
fe$e/ nnb ber barouf gegrinbeeen fXect^ee, Snfprdcl^e unb i
fBefugnilTc grünblld) fennett (erncii^ i^ren ©Inn rtd)(ig
{U erüdten unb anjuiDcnben/ {ur J^anb^abung ber (Serec^^
ti^Uit miCj^mirfenf Skixitjaiti$ttt nnb Seeintri^li^ijingen
m^HAd ab}ti«Mj)renf Me Unfctiitb ju t>ert(»eibi9en/ nnb
tem Sinfluffe flrafbarer unb gefe^wibrtger J^anblutigen tnU
fegen $u arbeiretu 55er 4)itÖ^^rnud) hingegen ^ ben 3anf^
fuc^l^ Unfleie^usfeit nnb S^ifane i^on j^nniniffeii btefer
Digitized by
4
%xi iit «tac^m ^c^ eriaiiiftt; fdflt bet SBiffenrd^aft fc(6g
«IIb i^ren auf CBa^v^ettitiijb 9}eiif^fii(ic6e fib^tttff c a 6riitit^
. • * » '
tln umt Me 8ic4(MMffdifd^aft .gtilii»li<| {n intoiKiv
nnb bie ©runbfi^ge berrel6en B^fc^^^^ un5 nügltctf anjumen^ '
tni; muß man fon?o^( in tem (SCubium t)erfel6en il6er<s
^üupt; ol^ in aKeo i^ren einzelnen £)ifct)>Itncn, eilte {toec^
«rfStge äRtf(>oDe |tt to»bftc||i(ii fttcbni« 3ttt><tber# ^
tua« ftc^ b^^er »ttt i(^ren a^orierettimd^fenntnifTcn unb
J^ulf^mififenfc^afeen de(>6rid begannt {u u^acften; unb i^ott
.»eiifelbeti ben t^eorettfc^en i!:^eilen ber 3uti<|>(ubeii) fpr^
iugejftem Mefeii t»irb ba< SKed^t ber aiamr tmb bat
aa^emeine 9iec^t ber 9}j(fer itnb Graten am bien(ic(;f{ea
}uer({ bur^eaangen, unb bamit ©efc^ic^te ber @raren ro^
t^V^M ber Siechte, i^irhinben* ©obann folgt bie Sr^
letmiiis be< bAvserO^ctt/ i^^me^icft be< tfmif^eii mft
beutfd}en Diec^tä/ m SSerbinbäog mfe ber 0efc()tc^fe unb
aUerf^untf funbe beiber S56Ifer; ferner, ba« befonbre Stat^ss
rect)t, bai £ird)enre(^t/ fe^nrec^t^ unb ba« ^riDatre^t
Mif^ebntii 2|cU^ tU<baw tarn mm |ii
ben praftifc^en ©tubien be^ ^rojeffe^, unb {u ben man#
ntc^faUiden Uebungeu^ 4n Setie^Qg auf ble i>erfc(}iebaeii
Stec^tftol(feuf(j^fteii^ ftberge^ftt.
Sufer ^in l»et s. 4* tntgcfftbrtfK ^etbotplodfeeti get^rm
\)tt|)CH miusMSAx Cynofura Iuris; Spirac, fgg. 8. — budxkk
ds Ratione nc Methodo Studiorum luHs illuftrium cc pracftantif.
fttnor. lurisconfultor« Selccu Opufsula; 724. 8> — uubhitix.
Nova Mcthodut lurisprudcntiftc difcendie docendaequae ; Francop»
€t7f Hai. 749. %. — 6cb«rf # MjUbibider Uttterncbt ftr •
tiici tMUHlifim; Smlf. Tf^ g. — «4itbAt f5etii4ttti»r
gMi i»er bü enMim ber ItaMgiliMkiiltbr KvctL 771-
' «elmt Iii ifemvni <t munsna Bibllodieet Iuris SckcMi
C viH. pag. ^6. IC Ml ^tlkm etfcbictte ler Mf^libves
. Ittctliifcbcil £ebtarteil ttt MttmjM^ Inftlyicr« HiA. Iuris litt*
- . «irwe,. rrolegj, g, |!, a; ^ . - •
biyiü^ixi by Google
a^WOtMNMi 277
QBettn mein bfe etsmflinbt bit 3tti;i^t>ru5iii| Uof
Btatum^t nidtt unter i^nen bt^vlffen, totil tt bit^fiid)^
teil unb Svec^te nic^t du^ menfcf^dci^er SSiCffl^r^ fonbem
auä ber praftifd^en SScrminft herleitet, unb ba(er {ur
SRocaip^itoMe gß^itu %&t ta* etnMntit bit ti$tnU
lid^en unb pofttiben Üvcc^te $ie6t ftf int)e§ (n fo fern eine
dngememe ©runblage ob, e^ blfjenfjen aupem nnb
DoDfommencn ?^ed}fe mt)&U, auf n^elc^e ixer !Dietir4^et^
in jjfe feiner Statur Sufpruc^ f^t SMe iKirhi segrAnbeteit
flirten laffen fic^ t)orne5mH^ ouf bfe attgemefne gjev^
bmblid}feit |urucf fuhren, g^bcit im ruf^i^en Q5e|lge be^ ©eU
tftgeu/ b« feined iebznif feiner fjrperUc^ert £r4fte| (tU
Hit moralifc^en grei^eif , tiub. fehte^ tat^tmiii» ejrborbeuen
&smt^nmi, ju (äffen, unb i^n auf feine SSeifi {u btlw
bisett« Siefe ^Setbinblid^feit i|! d^d^nfcttis, unbbarfburc^
^n>and^mittel t^ert^etbi^t unb gf ftc()ert tverbeiw 2>ie SUmU '
ttig ^e| JRiifiia^4t|y^ {Uli genauem fBe#
fHmtfuttg^un^ S5^t^ ber Siedete ieber 9lrt, i5rec
ßueöen unb l^rer (SfiUigfeit; a\x^ i(l e«, aW allgemeine
DCec^t^Ie^re betrachtet, auf ba^ Gtubium ber be(#ubeft|
Sitc^toiifettf^aftett bie bienlM^e fBorbertituits» •
. 9f>tn, 117. a7f. — — (Elafeip'» üoOffillbige
f*ic6te bel ^ecfttl ber ©cmanft; £eipj. 7?9. 4. — ». Sablbcim
©trfttc^ einer ®ef(§lc5t€ bet mml SKccfit^gele^rfamfeit; ®fen,
^Wlr^s. 8. — «tifec b«n am an0cföf)rtca Orte ernjdfmtctt ec^rifte»
^' r* ^gejSreit nedj l&ie()Cr: bouklama^ui. Droit \t Naturc tt ae^
par Mr. de fblice; Yverdun et Bailc, 766 (T, 8 Voll,
' ^' — -DM purrEKppjyr» de Ofiicio Uomintt <t divis, Libri III.
Wli^* f69, 1^ VoU. 9* — MWipBicAffTEL, Legts Naturales fyftt«
. v^ÄtOfc p«rtract«tae ; len. 77S. |. — abefeTe"« entHNUf eiM U^f
.^TliMd ber iitiflt4|ei WHfieeif
• ' ajon bem oDö^meinen gjNfemc&fe, ti>eic<)e« uebjl
lern add^meineu &Mi ^ unb MrgerHc^ Stetste iit sf#
«mer SfrMi»ans mit Mm Ramrretftte |le|t, uM c^eu^
uiyiü^ixi by Google
•
(id) nur tlnt JInmenbung bcffetSen auf bi'e Sfr6inb(id)feljj
tfrt unb 9ifcl)fe iff, tt?eld)e ein gan^eö, ald eine moralifd)e
^perfon bftrad)tete^, gegen anbre SSoIfer ^aben unb
beboupten fann, ift g(eid)fatti^ fd)on oben unter ben pbU
IofL>pb'fd)fn 5B!(renfd)aften ber J^auptcbarafter anpeqeben*
Unb felbff bie *21banberung ber ©egenrtanbe, unb bie 35er*
fd)ieben^elt ber SSer5aItni|Te ganzer aSolfer gegen einanber,
mad)t eö ju feiner eigentlid)en juiitlifcl)en öifciplin, iirOeiit
bie ßueüen blefeö SSed)f^ g!eid)faüd bie ©runbfdgte ber
Sßernimft finb, unb ibr 3n>erf auf (5:r()aUung bc^ äußern
Siubefranbeö unter freien 9J6lfern; unb auf ^Befärbcrun^
i^re^ gegenfelfig^'n 35e|len, gertd)ret ift. öiefetJ xiOgemeine
Ober tiarulid)C 9S6lferred)t inadH alfo nur bie ®runbfage
beß pofttit)en au^, n)eld)eö feine Snffd)cibungen unb ©ruub^
fd$e biaig aui biefer Quelle herleiten, unb, bei aller iferer
nad? ben S5ebi1rfni(fen febeö SSolf^ abgednberten Slnmcn^*
bung, bod) julegt auf biefelbe }urficffu()ren mug*
5tu§er bftt olfti, Sflfcjn. III. §. 39. angefdbrteii Cc6n'ftett:
iCKS T A TT, Elementa Juris Gentium; Wiiceburgi, 740. 4. —
OS MARTINI. Pofifiones de Jure Civitatis; Vindob. y6S, — fÖtVt
gl. V, 0mpre6a*d l^iteratur b^i gefammten , f^mof)! nAtüdic&ea
ill 99itim Sillcncc^; 9leaenlbtttg# zlf- ^ 9be. t«
^ofifioe d(ti)ttf n>eld)e ben elgentn^en (Segenfianb
her t)ted)e^n)iffen(lt)aft an^maä^fxt , f^abtn if^ttn ndd)f!en
©ruttb tn bem «löiöen ober ber Wüfäf)r t>erni5nfriger Sße^
fen; oft aud) in gegenfeicigen Sertrd^en jn>ffd)en me^*
tern iSäifern unb ©taren, ober {mifd^en ben Dbern unb
Untergeo^'bneten. Stnflalren/ <£tnrid)tungen unb Serfapp
fungen finb toon eigenrtld)en pofttioen 9ied)ten unterfd)te#
ben; ebUeld) biefe oft mit jenen berfniipft unb burd)
beranlaifc ftnb. 9&et ber ^efltmmung aller fj(d>er gefeQ#
lid^er Siedete mug auf 6uten, ®eni>o()nl^eiten , Kultur/
Xiima, |)errf4enbert St^arafter unb gan^e £age berer
Ux
UiLjiii<iUiJ Ly
Ut unb (Stattn, teneti man f!e t>orfc^ret6t/ {)lnf!cbt 90^
nommen tocröen^ unb, ()iertn liegt ber fogenanQte
tet <ä)€)e#€# ^(f itfa^Mmr fir »m «rfi^gdcr, (tatbeni
(Mid) fflr ben 3ied)tö9ele^rret!, jur grflarung unb 31iimm#
bung ber 3iecf)te unb geff^lld^en SSörfc^^rifcen, toic^tig
SBcp^.abec gletc() pofidoc Slec^tc^ i)M^ec Sßatur nocti/ nlc^t,
ftnb ; fo b'rf ftd) bod) bie ^enntnig be^ 9lpd)t^(unbig|ri
' " 3« 2InfpO«"9 Urfprunfl* pflegt man ble Siechte
iit.9Mtlic()e iinD lUi^nK^Ucbe t^eKen« @et)att genom^
mett aber 'giß biefe Sint^etlung nfc^ t^Dii liieii potitiDen.
9ied)fen, Intern man bai mofaifdje 9\cd)t^ ttjelc^e^ banri
»orne()mlicl) In er(ie itloffe gefieöt »icb, nur in fo weit
M ecbiet 5er gUc^t^ttifTenf^^Aflen aufne(^m.en fann,
M timU obVt 96fte<bienfHiii»e wit> bfirgerlt^e
fe$e enf^KJft, ©le Ser()inbUc()feit berfelben erfircrfte ficft
iuai(^(i nur auf ba^ ifraeiicifc^e 93oU, unb tpirb in ibrec
gaii|eti ttSdemfiti^eit ji^t tittr nod^^ *»«ti bm beHCigea.
Sttbm ancttonitt; nur We moratifc^eit , mb bie C^egere^e
^dlt man auc^ nod) futr €^rifien berbinbU^^/ obgleich bie
erflern nur fe^r uneigentUd) al^ ein D\ed)r anjufe^en finb#
V^i^ui Unuta :»«rgebU4e f^i^nt OfeRbaruogftl
unb mulyammeDifd^^n / auf ben Soran gegi^unbaeu; 3iec^te
»crgaftiil^
THOMASii Inftitutiones Jurisprudenriac Divinac; Ht!. 717. 4* —
SPENCER! de Legibus Hcbraeorum ritualibus Libri IV. Cantabr^
727. fol. Tubing 7^1. — ttlicbaelie'fl 5(bI)anM. con bc«
fcltR idtoflis ®itt.7^s- 4. ^Deff. mfam^i Stecht; Sranrf»
77f. < 9b. s. — mtfcbnab/ »tcr bet (ext b€« Salmiib;
tiberf. m Hobes Cnotib. 7^ <9kt. 4» — 9ir
ilf rf* fti »otf^s 77?*
X2«
«Mir Ml menfd^ltd^en !^e((iM Mf^^^ ^ae bat
|K>fifit)e ^6ieemc&t bte dtigte m^mzinf^üu (£i fantt
inbif »a(feiN (diieii t^eitem Grunb ^a6en, att in fSeir^'
frlilieii, ober te riiifr f{{ar<:i)n?er9enbett Ißetoiafgund ^emifi^
fer ©runbfa^e, »oburrf) 6ie SorfcDriften be< notilrUcfreii^
S^ilferrtc^r^ nur n4(er befümmt ober befc^rdtift mtbttii'
tiitb br f 0 ftro ifl^ burc^au« ein iDtttfu^did^ fRt^U '
Bernlt ri onf ^SbrAilH^en 9tmbfi^tn, übet bttm
aSefoIgung man ficb teieinbart ^af, fo ^eigt ^ertragö^
l^ectir* 3fl bingegen blo§ m ^ttfc^mei^enb <ui9enoni#
menen dleic^firmiaett Qe5r4u(tKn j^fiiibe^ fo netfit ittw
r< @ftt)0^n^Wrec&t/ nM «»enn blefe ©e6rdu*e blog
Äugerlicft pnb^ €dr»iionieIrect)t. tlnb ba ba^ pofl*
liue fS^Uemcftt be^ bem aOaemeinen ^etr^gen ber 3^1^^
« Ifr air«ftt eiponber befolgt n>irb, fa. loicb ^ m4 Mr#^.
jug^tofifr bi« inrafrifd^e Q56lfemcl)t genanne* an ßc^
9cnt)mmen ober ^or ti, feiner SRafur t\ad)f feine Olttge*.
meln^elt, fonbern i(t bpn ben befonbern SJerfoffiiDgen nn^'j
S^terMlmiffen bl^r tßiUtt ob^iji«. 2)a(er beflen befn^
bte «rren, niiter .»rt*eii ba« «WOpaifcbe 986|f«tccbti
b|e »{c§«j de Ift ^..T - .v^ . *
DU M0KT, Corps Urtiverfel Diplomatique du droit des Üeni,
- - ftvec les Supplem de »ousset; Amft. 726-%^ 1} Voll* fbl»^
r'-^cbmaugenf Coipiit. Juris Qemiuni lAcademiimf
' t.9bf« 1^ «>• VBNGR.^Codoit Jjunf .Qfotiam Cttio^fteabm
. centiflUni} Ujl, 7tt-79r I Voll. |, -j.. e^flMMtfenf CiiiM^.
MABI,Y
Droit pt&lic de TEuiope; Atnft. 77?. ? Volt 9. ^ ÖTofer*»'
. Qnifl^lebrtit bei euroDitfd^ev asilferredjftl; 6tutt9. 778. 8.
ACHEMWALL, Iuris Gentium Europaei Practici Primae Lineae;
. . Goett. 77f. 8. ^ marteks, Precis du Droit de Gens Moderno
, de l*Europe; Goctt. 789. % Voll. %, Ejusd, Primae Lineae Iuris
Gent. Europ» Practici j Goett. 715*. g. — Recueil des Princi*
^ paux Traitcs d'AIliancc, de Paix, de Treve etc. concjus . dt«
Puiflances de TEurope, par le mcmc} Goett« 7Sto. 7 VoJl, |»
9. ^^mer'f WlUm^t btr f>miifm i6itte# 719* h eeie»
«• niel Diploautique dts Omfk de riuiope} AvAird. 7^9. « VA *
- . ... .... ....
aOe ASri^e pof;eit)e Siechte (alfen f!<^ ^ {tDef ^au|»f#^
ffaffeti, in ba^ ©tatötec^t wnb ^matted[)f, clnt&eilen*
llotev eiam <Stat »trfie^t moa itämlic^ Die SBcipeinidutig
eine tBereini^nng mad)t htn feritnbVertrag teiS &tatt
M^, t>er aber bie ÜueHe t>ieler 9Irc(;(e un6 ISerbinblic^^
lef^a toixK ^iefe betreffen enttoebet bie ganie ^Betfaf^
fwig tttt» bii< ®erMttoit' i«»ir#ni ttttwm im VMw
i^antn, mit ^nbe^rif i^rer Sterte unb ^fTIc^tet'fat 9ttfe#
^ung anbrer €taten; unb aMbann mae^n fie batf
^tatixt^t ober fi; bUu(fea>io^ bie 33er^d(tntffe
ber S&drser eine! etaM jt 9«r diNHilfr, . ia fpjffm bkftU
btn bnt^ au^brätflid^e Oefe^e 6effimmt Unb; ttiik bainn
finb fie @edenf?anbe bei ^nt^atrcd^ttf. 3(uf gleiche 3Irt
mrben au4^ tec^tlic^e ©tattfger^ifte imb 9)(ityu;ftef(^4fU
l»M tis^lin^ mtfcrfc^iebctu . . . . ^
INril. »(Uli*» «üRt^iT. WimtMi Nr «KMitirei'
' "*.: ■ ■ »4»
' siebt ein aJlQtmmti unb ein befonticrK &tatt^
ttd)U 3ette« (Jus Publicum üniverfale) tfl ei^entlicfr
flkf^K (ni5er<; oM Sinmenbutig ber Orttnbfi^e be< SRadir^
mb WtftmitH mf btn IBtsrtf tkti etnit, ober auf
Segenfeitige SSer^dlltnig {n^ifc^en Siebenten unb Untere
€6anen. €^ beißt ba^er aud^ bai natÖtItdE)e (Statte
Xtdi)U 9)7atr unterfbd^l barin bie Slalur, €nt(le(tiiig^ari[
nnt Vbfiäfi'timt OUH ASer^dupf^ b$tnt^mUdf aber Me
Sflamr ber oberßen @ei»alt/ ben S3eft@; bie Criattgung »nb
© f be«
^ ^ uiyiü^ixi by Google
bcn SJfKuff 5erfcl6en, ber ihv jufommfnb^n fcg^nannfeit
?5)Jajcrrdförcd)re, tDelcfee bte 51uffic()f, bte ©efe^aebuna, bic
S5eurr^>efliing unb SSofffIrecfung betreffen ; auch b^c SJcrs;
fd^iebenf)eif ber Slegierung^formen im ^iügemctnen, unb
bie 93er6(rtbtid)(ei( ber Orunbj^efege emee ©rate^ €^ itl
ba^er baiJ alljjcmeine etar^red^t bie ©runbiage jebe^
befonbern, tt>eld)e^ barau^ I)erjulettert unb borauf iuvud^
jMfÄ^ren fcpn muß; unb in allen bcnen gdüen, mo ba^
befonbre tttd)tö befltmmt, ent(ä)eibct baö aügememe, weff
d|ee5 aud) bei ber ©efeßgebung; toine^miict^ in freien
6(a(en/ uberall ju Statte jie(^en i(l*
BOEHMERi Introductio in lus Publicum Univerfale; Hai. 75"^. 8.
• — V. 3tt<h g^tttur Hirt ®efttt ber ©taten; SKletaU/ 771. t. —
ecbeiOemauter* 6tatm4t nacj be? 95ernunft ; 3en. 770 ?^be,^
8. ^Deff. Allgemeinem etat^cec^t uberbaui^t, nad^ ber 9{e#.
diernugöform ; 3«« 77?. 8- — JD^bler/ »oit ben iKegalic», obet.
!Rec6tert ber oberfte« ©cnjÄft; «Jvurttb. 7iy. 4. — ecf)l<^3er*0 2l!I#
• gemeine« ©tatirfd^t unb Eiligem, ©tatiöerfaffuiföllebre, al« €tPer
^b«il f. etit^ieUtrtbeit j ®6tt. 79 J. 8.
»Ott bem 6efon&em @taWred()te giebt e« fo tiei efn^
lelfle 9Irtett, a\i ©taten gtei^, bei him SSerfafTung
iaffeibe jum ©runbe liegt» -^icc nur t>om Deuricfeen
(&raMrecl)te, tt>üdt)ei mit DotJU9^c^>er (Sorgfalt »iffenfcftaft^
lic^ bearbeitet morben tfi^ unb fAr ben beutfc^en3ied)t^9eU()r^
ten, feibflnoc^ bei je$t Derdnberter aSerfaffung unb ^iegierung^j»
ort ber meiliot beutfd^en £dnber, toenigdenö btf^orif^en
SRu^en ^aU 3a fid) aber ba^ beutfd)e Sieic^ nad) feinet
lange befianbenen öormoUgen Serfajfung entmebec ali €m
0euieinf*aftac()er 6tat, ober aW €in in me{)rere einielttc.
iStaten t)ert()ei(ted ©an^e betrachten lieg ; fo gab bii**
^er ein allgemeine^ unb ein befonDews beuifcfte« &tM^
rec^t. 3n beiben lieg fid) miebec ba* Deut|'ct)e Statdre^t
uberbaupt, tt>cld)ii fc^on mit 'ber Slatlon unb i^ret erfle«.
burgerlic^jen 93er6inbung ben Slnfong na|)m^ uub ba* ©tatö^
Google
- SRec^WiDiffenfc&affea. • i|83
ud)t tcö cf)cmali9en romif* ^ bcurfc^cn ütcid&s unfern ' ^
fd)ei5en/ n)eld)eö cr(l in ber fpdtfrn 3ietd)^t)erfa(fund , un5
ber Seremiaung ber beutfc^en ©roten unter (Einem gemein*. *
fct?aftiid)en Dber^aupte, feinen ©ranb ^aite*
?8on ben 6cftriften üfcer au^trdrti^e 6ta««cfite f. struvu
Biblioth. Iuris Sei. Cap XVU. 9.ion bellen über ba^ allciem!
. S:)eutfcbe etatör ec6t f. cbentaf. c.XVi. — gebt ©oöjldn/ "
big, iinD in il)r«r !2lrt muflerbaft, i(i Puc.terö Literatur tH HüU
fcfteii e^arörccbt^i 06tt. 776-8?. 5 Q5^e. h. 4r ^anD ton äUV ,
bcr; ^fl 791. — FRANCRii Collectto Scriprorum de Fa-
tis, Methodo Fine er Objecto Iuris Pubiici S. R. I. Lipf 759. 4.
' — — ®»)flemc : pfeffingeri Vitiiariiis Illuftiatus c. riccu Re^l -
pcrtorio; Goth 71^-41. s Voll, 4. Ed. f. Francof. 7^4 y Voll.
4. — ,STRuvii Corpus Iuris Pubiici Imp. R. G. Jen, 758. 4, — *
mofev'd b?ur|(J?ö 6trtt^recjt; ibcile; ^^üino. u. a 7^7 bi^
754/ mhft 2 itbcilcn Jafd^^n; 744. 4 «»b ^)aup treg iiier ; 754. v
it)cff. »Uu^'l O^eutfcbe« etatörecftti granff a £eipj. 7<5(5/82;
?)}tebme ü^uarttdnbe unter perfcfeieDenen Titeln. @ ^aDon unb
t)on ben bi^^ber geb6ri(;cn tnofcrfd>ett @c6rifien uberbaupt, piit#
£itetatur b. b 6t. SK 55. l. 6 408 (f. — (Ber(llad}ci-'»,
Corpus Iuris Germ. m. $(nm. (Zarl^fube, 78? ff. C'Beibe wer/
ben aocft fortgefe^t.) ^janDbucber; mascovu Prin-,
^ cipia .iuris Publ. Genn. Ed. VI. Lipf. 769. 8. — 0d)mauf5'0
Compcnd. lur. Publ. mit V. Geldnot»'» 9Znm<rP. ®©tt. 766. 8.
* — pÜTTERi Elcmenta Iuris l ubl. Genn. Ed. IV. Goett. 766, 8»
* JDeff. furier ?Begrtf be< beutfcben i5tat<red)t« . (Sott 7^.8 8. '
• ' EjHtd. Inftirutiones lur. Publ. Germ. Ed. V. Gocrr. 792. g. — *, •
Ejusd, Tabuiae lur. Publ. Synopticac. ib 788. ibi. dk Sel-
chow. Elementa Iuris Publ. Germ. Goctt. 769. 72. 2 Voll. 8. — '
^abnlin't ^»anbbucb bei? Deutfc^en (Staiervcbt^ , nacb ^em 9)ilti
terfcöen 6oflem; 5er(. 797. ? 55be g. — Islubcr'ii (fi'^leitiing
iu einem neue» ^ebrbegrif b<« bfutfcben ^taatiTfd)^', <£rlanßen,
toj 8,— (5*Snner'6/ J)eutf%be^ iStatire^t; £a«i>*but/ 804 1.
. ^' — ed^mals'ö ^onbbud) be< beutfcben ©tütirecbl« Stallt, 8of.
t. — deifl'd ©runDfdijc be« b? utfcben ©tat^recbt^ ; @6tt. 8.
J^eff £^hrbu(f^ bei beutfcbcn ecatlrec^t j 9^. « (ööit. 8o<S. 8.
— 6d>ttanbevt*» bcutfcb^l 6totlre4ti 3ena/ 806. 8.
' Sßur bieg leitete , nimlid) ben ^n^^grif affer btt
Steckte unb SSecbinblic^fciten, midist fic^ auf bie gefe^^
. nidgi^e
...
>
Google
t84 (Siebenter abfd^nitf.
mäßige glntfc^fung bc^ beuff^en ^^eie^)^ Bejogctt, pfifft
man uHeet bem aUgcmeiiTen Dcurfdjen ©taröre^te
terjTe^ftt, Wflcf)e^ and) SKci(^)Ö(lar6recf)r genannt tx>irb;
unb crfi fcU bem t)ori9en ^o&r^unbcrf eine n>i(rcnfd)afilicl)c
gorm erhalten ^at* €m 9rfinblld)e^ ©tubium bcffelbcit
fobert juerjl ble Äennfnl§ bed beutfdjen 3veid)d felbjt, ber
bet bf(Tcu ehemaligen SXegierung t^dtigen ?Perfonen, be^
Salfer^, ber 3fieicf)^(l4nbe, be^ 2ieic^^ta(jeö, ber JXeid)^?
^lieber, unb ber ganzen Siegterung^art, forno^I im (Bartfi
jen, al^ tn J^\n(id^t auf etnjelne beutfc^e 6ta(eu»
bann möffen barin bie fogenannten J^o6eit*red)te jcrglie*
bevt, unb alle ©runbfd$c au^ l&ren Öuetten hergeleitet
»erben. £)iefe 0,uel(cn be^ allgemeinen beutfcften ©fatd#
recht« flnb: bie 9f\eicl^«flrunDg€fe^e unb bie 9veid[)<5er'
fommcn. 3u jenen gehören tjorjöglich : Me flülDne
ißullc, Die 9vei(J)«abfc^icDe, bie 9leic&«f*Iuflrc, &et
^Bcflp^ättfc^c gcicDe, Die fatfcrlic^en ^JBa[)lfapituIa^
tiomn, unb bie OrDnungcn ber beiben ^id^ftcn Slcid^«^
sendete.
C tllofer'e Friecognita Iuris Puhl, Germ. GenertlifUma ; obet
Itraftat dor ber £ebre ber beutiien Gtaatloerfaffung «oti ^eutfd^/
Unb ttbfrb««l»ti SwnJf. «itb £fip|. 753. t. — gur ?5ü(her#
femitnifi ber Quellen hz$ b. et f* PiUtet*« £itctatnr,
^. II. 6. 391. (F. sTRuvii B. I. Ctp. XVI. eine ber 0e^ea
Cammlungen biefer Anetten fühfl ift: e4)mau^*0 Corpus
lur. Puhl. Acadeinicumj Stöfl, £eip|. 774, 8. — v. (Dl)lttU
(cblÄger'd 9^eue Sriduterung ber ©ülbnen ^Jnlle; gr«nff. 7^6.
4. — t>. «ggcnflorflf, 6ammluii0 ber SXci<höfcbltt(rei ^egewÄb.
740. a 55be. fol, — V. tneiern Acta Pacif Weftphalicae , J^ail*
JIOt>er 794-5^. ^ ^be. fol IDeff. Acta Pacis Executionis Public*;
cbenb. 73s. 3 %be. feU lU^Uber'e Untoerfarreiißer bain; ®5t#
fingen/ 740. fol. — ijdberltn'« i^ragmat ©efd^icjte ber ^S^^U
fapitulati«* Äaifer« i^eppolo** ii. unb Srans lu lein 79*. 4»
^ ed)mel3er*6 Slulgabe ber ®ablfai»itttlatiott i^. S^ans II.
^eltnfl. 79?. 4. — DE LUDOLFF Corpus lutis Ctiiieralis, Frf.
724. fol. — ^ammergerictttforb.Tuns, in. 2(. »on v. 5tt>ter[ein;
' ©icfien, 7^3. 8. — lTTofet*6 pragmatifcbt ®efchl(bte unb €r/ i
Kuteiund ber 9(ei<6^|^fratb<crbnnna i SrnnCf. unb £eip|* 751 -s-a*
» 550C.
L/iLjijziuü Ly Google
] («y ö £Ueram# ^ti^. ui e.. 9h
» •
Sur^ bit neuem ^rfebenöfc^lufie, fcurc^ Srrfcftfutta
\mb Immer n)eitere ^erbreimn^ be^ fvatnififd^^v^m{d)in
fbunbi^, ttttt) burc^ teutfi^en ^atferö (Eulfa^nng bei?
jD6er^err(c(^aft übtt bat tinAfd^fbmfdft SXeid^, ifi.Me.
hi^^^^i^^ gorm t)e« l)euffd[)en ©tatsred^t« t>Hli^ um^e^
in^zxtt unb drj§Unll^ei(d ganj Quf9e()o5em 9}ei einet
neuen Unorbnuns unb UmseßaUuna biefer ffilfienfc^aft
f»&tbm Me QueOcti fi>mo|^{^ qlij bit ^auptmtnflinbt ton
ben Altern fe^r i«erfcf)ieben fcpn« Sfiur bie ifentlic^en
Svec^te ber Sftretd^fd^en unb preugtfc^en ^onard^te to&u
^tn basin eine SBieberaufna^me ^ttbimtn ; ber j^anptinfi
^aU aber iDief bai iff^i^^ttäft ber bnrd^ be» ffiffm*
bU!l^ t>ereinten beutfci^en ©taten/ fomo^I in i^rem 3?er^
.^dltniffe ju biefem S3unbe, M im SSerHltniffe bti S3un# '
M im e«it|ea tinb ber ein|e(aen ©lieber beffielbeti. |u tem
ibergeorbtieiett ^rotetor» 3^fe Steife biefe« etattuditi
«ber tvfirben t^eU^ in gemeinrechtlicher/ t^eii^ in gemeine
)^oUtircber, ti^eil^ att((^ ^(larif(|er unb s^^^S^ap^tfc^er
j&eileftttiis (lefteo*
%
e. Mefe 3>«c w/fta iittticMi. bte S^nah
fc^efl klUem« £it:eiftf«fifit«fii8 9.. 3. tue. 9tt. 197$ 9,
cbeib«C cliit Hbmfcbe SeieirflM mcbreirer ec^rifteit über tai
SRec^t te< t){tfctitr<be» tSvibtl/ tat 3aN- 1S07/ m 282 f.
900 /^of. — ZACKARiAt; luf PubHcum CiviuM;um> ^uac focdtfi
eegenftlnbe be« &efonbern (eutfc&^n ^faftfce^^e
mUfte« of( ^mitortateet^ tenamti toirb^ dob «Oe
Me SKedhte rnib VerbtnblMIffife», tbeic^e fleh «uf bte SBer^
fftf^ «üb SiegiioiQg. irgmb j^e« cfoi|(ftoeii i^MI^ beiS
an*i beiUfc^eii
Digitized
ags Siebenter Slbfc^nitt.
bevit^djen ©faföWrper^ tn^6efont>ere Sejfe^en» Sllfc^ alfOf
toa^ awf £au^e^()^rre^ ixnb Üan^(?an^e, auf bte aücjcmeinc
iner^f unb Sird)cnmcfenö, SSe^iebung feiifte, cOer auf bte
©runbeinrict)tüng ber Janbe^collegien un^ be^ Stat6 felb(T,
aud) auf ftlne in%evt\ T^exbiUnx]]^ gegen anbre (gfaten,
^t\)6vt für bicfe 5i>'frenrd)aft. aiußerbem aber er(?recft fie
fid) aud) auf bfe tnnern unb äußern 3ved)fe unb fSnbäiU
m\Ji ber re^ierenben ^aufcr feibjl, Ue6era0 aber wirb ba^
hei nid)t fornobl auf bie (jenieinfd)aft(id)en, aU b(tß auf
fcie jebem 6taU eigeuttumlii^en Siechte unb SJerfaffun^
gen 9efe()en*
C pfitter*« Kteratttt/ n. C nr. ®. atfo. rmuvii b. t
Cap» XVI. §. lo^. n)e(lpbrtl'e 21«(eituit9/ 6. ij*. (f. — —
CtfeUeti: Himig'e aeurfd)e« $Keic^^ »Strc^io; !gei'p|. 710 ff. 24
IB^e. foi, — 5aber*d ^uropaifc^e 6ta«fanjlei j giürß^ 697 6t<
760; 11^ Q5be. 8. mit 9 J^be. <Xevji|ler. Deff. ^iuz €urop»
(5tQtöFa«|let ; lUm. 7(?i ff. ?o Q3be. g. ;Deff, fortgef i^te
Curop. ©taWFaitilcii Ufm, 77 ^ ff 'o ®irb nocj/ feit
17g?, unter b. ^irf(: 5)eutrcbe 6raWfan|(ec ooif S^rn. Jicu^ fort#
gpfe^t. — £et)rbüc&er; tnofev'e au^era. einleituiig in bte
£ei)re ^ee befonbetn 6tatlrecbri «Uet eitiielnen @tdabe bei ^
Rom. Üieic^l; Cberlborf 739. fol — ciovakni (a lvdewxg>
Germania »'rinccps; Ulm, 7^4. %, — pü«cr*0 MOX. pol it. Jpanb/
fptt(6 9on ben beronbern ^clufcl)en ^ten , Zf}. l. Don Oeftrcid^,
?3ap<rn, unb <Pf«U: ®6tt. 7;*- — TvuMof e ^ix(ud) einer
pragmAt. €in(eitung in bie ®ef((ic(te unb ^erfaffung ber beutfc^eJi
€(Mr/ uu^ S'ur(l(. j^^fer» ®5tt. u. ^Ptba, 7^s*
3u ben fiiucllm, mraui bieg befonbrc beutf<^e 6fart#
re<ftt 9erd)6pft wirb, ^eb5rten ebemaW bfe beuifd)en S)icid)d#
liefere unb (fnrrd)eibungen ber 3teid)^<ieric6ef , ttf Eanbe^^
Sffe^e, bte Eanbra9^abfd)iebe, bie fatferltd)en $rtt)tte9teii>
jfffntU4)ett ^mvä^t, J^autf oertrdge , iteflamente unb foge^
nannre i^bferoanjeiit ^egt otei? bte iu tvv»attt»t>t 2}fr#
lajfttiia
» ...
L/iyiii-iUü Ly
faffung be« tH^elnimUß utib bit (Eonjltfufionen , 0«fe$r
fe^r t>i((e, fai toeld^en ni^ft imr bieXetitttnii bfd ein|etmU
fd)en, fonbern aud) be^ au^ttjdrtigen beu(rd)en ©faf^recl>t«
bem 9ied)tc(jde^rfeti unb bem @erd)4fl^monne in Qtatit
Ubicßum^tn mmbt^tlidt t»frb« ^fibti ifl nid^t fomo^I
li^ätm»^ M eigne« ««ibHKh tinb fore^
fiefe$eer gleig in genauer S'ennfnig ber Janbe^terfaffunjen^
»oburd) ijwn pd) (ginfid)ten bfefer airt unb gerrfjfele kt
tNNE^ )i9€^i|lstn atnwenbung HfMbtn, emerleik üMf : M#
teftfti W*wff(*en öecgr^p&ifcftiH'-tiiib fJatijii*
fd)en Jtennfnfffe, alö öberall not^menbige J£)filf^ttiimi, fiQft
mit btcfent ©tiibium fiberad m terbinbett« - 4
e pdttcr'e £i'tteratur. Ii. ®. 591. ff. mt 55. ftf. faff butdfi
flcIjenW - JDeff. CÄcpKo^ UQb SÄetb«b. 99. «tfenbarr*
Wd&ft5 ju Siebenten, tt)e(d)e^ mitbem 3?afur> upb SS6lffC#
tedite fotDot)!, al^ mit bem aOgeweinen tinb bcfonbern (Stotiii
rettete in naber QSerbinbung fielet, ©onbert man ba^Spftem
«tt eigtne «Ufnifd^aft ot, fb mgd^t biefir^< teil tltHbegrif
oOer »ed^felfeifigen t^oOfoniQiefi'eh Ötec^^te unb S5erbfnb(id)fef^
ten Derer ©taten au^, tt>elÄe@efan^^en abfenben ur^b anne^^
men; unb bann qoc^ ber ^efuanifTe txtU) ^fM^tfti bjfußv
fanbten felbft* @etDil^nU(^ tDirb ti in bat aÜQmtiüt mb
befonDre ®efanötfd>aff«red)t ^etf^^lt ^tnei «rünbet (ic^
auf ©runbfd^e ber SSernunff, beö SRafur? unb 9J6lferr ed)t^^
bafTadeur et f^$. F^ncuans , pgr Mr. i>b TncpüxyonT ; A^^^
a VoU. 4. — UHLrcH. .Droit des ^inbaijadeursi Lcipz^^;!. 4. —
' - :ibrterr» £fbrbrttftf m Äiff^nWtt'teii ; «rfoWrnfffe üb 'ttelbtf
• • • 8fr
biyiü^ed by Google
a88 ©ieftent« 9(bfc&nift* - .
- «er ^InUitm »n tie ©runbfdec fibec ®efan5tfc5aften uitfe bie i>
ne« jufimment>en Siechte; ©otl)«, 78«. 8. Ä:)c(r. ^)anl>l)uc6 für
©efttiiMe-, £1) I. £e(>i. 79'. 8. mxiü Hittvatuv M ®efan^u
* «'
Sitte nun tioc^ flBriije Spelle ber f^eorefffc^ett Slec^rt^
n>i|feaf4>af(ert geboren jum ^rtoatrc(|)te, »eW;ed bie Se*
fttgntjfe unb 93etbinbUcl|)(eUert bc^ öe&ord)fn5fn2^eiW, ober
ter ^Ar§er im @tat unter etnanber in fiö) fafft» £)ie bein^
felbenuntergeorbneteii einietncnDtfcipÜnen (alTenftd) nad) "iSev^
fd)ieben6eU ber S^eüung^^runbe m mel^r al^ (Einer Drbif
ttung ab^anbeln« '^ixz aagemeinßen klaffen finb: bai
bürgerliche/ t>a^ ^\xd)mxt(i)t , ta^ ge^nrec^f, tai pein-
iidl)C Siecht/ unb unb me&rere ganj befonDce ^cäftiaxUn,
md) bcm Unterfd^iebe ber @ef(^ifte fotoo^l, aU ber ^er^»
fönen/ toefc^e ffe betreffen. UeberflfiSig aber ift e^, ai\^ bm
allgemeinen bürgerlichen ^rit)afrecl)t efne befonbre mif^
ftnf^ait iVL machen/ n>et( biefe bod) nur efne älnmenbun^
ttt nat&tUd}cn unb pof!ti»en &efe^e cnf bai ^cvf)iUni§
ttt ©(at^frflrget gegen einanber fepn, unb otfo nic^W ti^
jint^ömtf^t« entJaUen »firbe^ ' ^
Ueber bett Untetfc^teb etatif mh Vrivat^vec^tl/ U
P&tter'i €«cpnopable, @. ly. ff. Oilbemcijler'e Sitrifl. €ncofL
<5. 4T. ®on ber €ntbd;rlic$Felt be^ angemetnen ^tmtu(l)tt,
^ f. ijufelanb^e ^eJtrd^e iur QJeri^ti'guitg unb Crtrclmung b«
SDatf bürgerl«^^ ^t'mtttdit {erfittt (n pei ^au«^e#t
sateunften^ in t>ai tmi^ött^ unb 0a6 gemeine Deutfd>ft
!Pr tatret^e. X)ad r6mifc^e Siecke n>drbe an flc^ für an^
6taten/ tinb befohbertf äuc^ fdr S)euefeblanb/ (eitle wti^
lere 9}erbitiMicf){eiten ^aben^ »enn ti nl(S)t e^ebem atl^tn
gemein it^ ^ert*t«gebraud) eingef3^t( unb ^errfc^^enb get^
V^mn, M tjiMiPn ,Qii/e|famjiil^^^^ ^em
Google
Sscd&WtDiffenfc^aftcn* 289
.Spi'fußifc^en unb gran^Spfc^^cn @efeg(>iic^f jum®runbe öclc^f
tt>dre, »oburcfr auc^nod) je§tba^9nnii)ltd)e©tubfumt)c|Tel5e«
jebm Kec()tif9ele6rten imentbc^^rltd? mfrb» Der ©runb jfnc;c
(Einfö()cung liegt frell(d) tt?o()lrae^r inbem irrigen 95orurt^dfe,
ali ob blefe^ 3ied}t fc^on feinem Urfprunge nad) etn^elmifc^
unb t>erbinMld) fep, in ben, an (td) nicf)t ju Idugnen^
bcn Innern SSorjilgen biefe^ üve^Jö t)on Seifen feiner QJoII^
pdnbigfeit unb oOcjemetnen Slnmenbbarfeif» 3» ^Infebung
folc^er 9ied)tömatcrien, bei welchen bie befonbere Serfaffung
beö Sanbeö, iinb bcr ei3entf;umlid}e€5^i^*af(er ber (Bitten; beir
C)ebrdud)e, beö S^italter^, unb anbrer £ofalum(?dnbe nic^e
In ^ttvad)t fommen, ift t>ai SSerfa^ren nad) bem tiinu
fd)en SSec^te freilief? unfd)ablic()er, M in fold)en, bocö
oft torfommenben gdüen, wo biefer ginflug ©tatt ^aC;
unb biefe folltcn bann auc^) billig nacft ein()eimifd;en ©e^
fegen beurt^eiU unb en(fd)ieben Werbern
(5. NETTELBLAPT Praccognita Spccialia luriaprudcntiae Privatae
Romano- Gennnnicae Forenfis; Hai. 775, — duck, de Ufu et
Auctoritare Iuris Civilis Romanor, in doininiis Principum Chrifti.i'
noi iim; Lond. 6f 5. 8. — dk sEivKKiVBKi\o,de Receptione Iuris Rom.
in Italia et Germania; ali tritter 2(nf)anfl {tt f. Methode lurispru-
demiae; Francof. 7^6. 4. — Weber'» SKtHm^mn iur ^efSrbe/
. runa einer grünMic^cn Zf>mii Dom heutigem ®ebrauc^e te^ r6m.
Sle(^t^; ®C&n>erin, 783. g. — hkiwecch Hiftoria Iuris Civilis Ro-
mani et Germanici; Argcnt. 7n. a Voll. 8. — tebrassow, Hi-
ftoirc de la lurisprudencc Romaine; Par. 7^0, fol. — BACHiiHi-
Itoria lurisprudcntita Romanae, ex ed. Stockmaipii^ Lipf, 79Ä. g. — «
cuEr^VuEBi Hift. Iur. Rom. Helmft. 79g. g. — «Jug^'e £c^rbucb
M cit>iliflif(f)cn Äurfuö , 5. ?8erl. 806. g — ®. meljrere in
sTRuvir Eibl. Iur. Sei. c. vui. }. f. - Ueber bic 55»ffc6affca()eit
nnb €infü()ruiid M römifcftcn 9le(bt< f olbbon's Hiftory of
tlie Decline and Fall of the Roman Empire, Ch, XLIV. mit Cfttr
metfuitgeit überf. in <Sugo'» |i|lir. tteberfictt M limif^en
^ed^tli ^itt. 7S9- . ..
29.
Sm weitem SJerfifanbe begreife bai tSmifc^^ 9v^c5t
alle* tn |ld), wa6 t>on b« Erbauung Storni biö ium lln^
290 ©icbentcc Slbfc^nitt.
tcrgan^e bei rimifcben Sieid}^ in ädert bcn öerfc^lebn^n
SerrajTungcn biefeö Sfal^, Ö^fe^Ud) üerorfcnei, unl) al^
Sied)t ouö bcn ©efe^cn ^n^ücitn unb eingeführt tvurbe,
5ll6bQnn (tnb bie ©efi^e ber ja^6lf tafeln, eine Spenge
einzelner ttjdl;renb beö greijlatfS eingefut^rter ©cfc^e, bte
€OiffC ber ri3rairc()en gKagiftrat^perfonen, bie &utC{(hU\\
ber 3ie(J)tegeleörten unter ben Äailern, bie (Scnarg5fcl)lli|7c
ti?a()rent5 ber Ui\et[iö:}cn Sfiegierung, unb bie Q3crort)f]ungcil
Der J?aifer <"clbft, bie tJerne^rnften öuellen blefe^ fogenanns
tcn aiitcn!|^inianifd)cn nJmifcf)en fRedbt^. Uebrigen^ bat
man biefe^ Sed)t überf^aupt, unb lefouberö In fcld) einem
tt>eiten Umfange; nid)t al^ bloßeel ^rtüatrcdjt anjufeben,
üibem fefer oieled entt)dlt, waö auf bie röraifd)e Statö:^
DerfafTung unmittelbar Se^ie^ung ^at»
siGosari de Antiquo Iure popiili Romani Lif)ri XI; Lipf. et Haf,
718. 8. — OKAviNAE Origines Iuris Civilis; Ni.-;^p. 701. 4. Opp..
c\ ed, MASCQVfr; Goett. 7?7. 4. — merulae de Legibus Ro-
ininis Liber; L.B. 684. 4. ^nc^l. oraevii Thef, Antiquit. Roni.
'i. l. II. Uöb ben Index Lcguin tlt ernksti Clave Cic, — ootho-
FREDi Qjatuor Fontes Iuris Cirilis; Cenev. tf^j. 4. — bou-
coAVD, Coinmentairc für la Loi des douze Tables; Par. 787,
— AU0U8TINÜS de Legibus et SCtis Romanorum > Rom. jg^,
4. — H£iN£CCii Hiftoria Edidorum et EdiÄi perpetui, in Opp,
fofilu Hai. 744. 4. — SCHULTINO II lurisprudentia Vetus Antciu-
ftiniana, ex. ed. ayrehi; Lipf, 757. 4. — Fragmcnta Codicis
OREOORIANI et HERMOGENIANI , ap. SCHULTING , 1. C. p. 680.
fT — Codex TUÄODosiANTjs c. comm. coTHornEDr, cura rit.
TERi; Lipf. 735 6 VoH. fül, — Leges Novellae, V. anecdocae,
etc. opera amadutii; Rom. 767. fol,
«4*
®ett>65nlicft aber Derffe^t man unter bem r5niifct)cn
Slccf)te nur bie auf be^ jlaifer« 3uOÜÜan Sefe^I öeran^
flaltett 6amm(ung rfmifd^er @efe$e unb S^erorbnun^en/
totli^t ba^ fogenannte ^orpu^ ^UXii in fic^ fafft« 2)te#
fed beße^t aud ben ^nflltutioncn, bie in t>ier a^üd^ern
nen fummarifd)en Sluöjug be* gonjen römifc^en SXec^^tö enu
galten, au$ btn^ in fünfzig ^uäfet bert^eilten/ ^anDc(«
Un
d by Googl
I *
. .■9i<cl^tf»iirNii(NitM> 29 (
tm, au« bm ^(St)tT^, iit jiDolf ^&dittn, ben ^mfim,
Unb einigen (SDittCU }m6 um bie diedt)t^eUbvfamhit fo.
ffftr möUtiecn Saifere/ öiefe eammlujigen burc^me^
»eranffalte» (leg* 3n ber golge Hcg-»er gnecj)tfc^e ifaifer
95afiliU^ eine oerme^rte ©efeefammluh^ öermiffalten, m^r^
c|^^:^^^ii^^ «Plannt toucbei. ,un5 uifpriln9lic^ aitö f«(^)i^
S^eil noc^ t)or6anb(iif , SBerorbnutiflea fpatetcr fliiec^ifcf^er
<5. STRUvri Biblioth. Tur. C. IIT. §. 4« S5on tett STutfßfl;
ben bed ^orpu« Juriö ebenbof. u. nettelbladt init. hift. lir.
itirid. p. ?if eisenhart, p. (T. Wcflpl)«!, @. ff.
^ — 2)ie bcflcn finb: opeia et (Kid sm. a leuwen; L, B.
66;. fol. mit ©joifeil/ ex. ed daudoz^e; Gencv. 614. 4 Voll. 4. '
j^apftaUd9Ab€# C dion GOTHprikEDi, Lugd. yg^ 4^
»ebtiuAl; am fmefteffen Lipf. 70V. 4* mit abseinbeit^ Crb#
111119 # 9a(( ben SKaterieil/ Corp. lur« Civ^RccondhiMtum ; aua.
susEB. Bsosao; Frcf. et Lipf. 767» 9$. | Voll 4. Corpus
Ivrif Civilis, oodd. v^c miTc. et opt. editt. coUads recenfnit o.
c« oxBAüzii , et poft ej. obitoia edidonem cunivit o, a« spait* '
oenbekg; Goctt. 776 • 96» 3 Voll. 4. — Corpus Iuris Civilis
diligentia i. r. pmtt denuo editum; Hag. Com. 789. |. ^ ^{i
^ndituttonen befenNr«: «it ed. toAx.i>viNi; Par. ^46. fol.
Goett. 773. 8. — IBon ben qjanbeffen: ex. td.
TAURiLi.ioKUM ; Florent. sS'i- ? Voll. fo). — hommelii Palin-
genefia Iuris Civilis; Lipf. 767. 3 Voll. g. basjlica , cx.
cd TAKRO'ITI ; Parif. 647. 7 Voll fol. (49 55l5c5cr.) S)^od) br«t
f8äcf}(( in MEEJiMANNi Thef. lur. Civ. et Canon. T. V. N. 1. oildl^
b'eMbeel vor neis uitb IßiübnUn berau^g. L. B. 76s. fol. —
uuncLAVix FromtuarMm Synopfis fiaiUicor. Baül. 57^ ül,
FariC «)6« 1.
»enbffi r6mifrf)e ®efd)icf)te unb^2(ltert^umeir^ efi^mofo^
Ötfcfte Äenntni§ ber lateinifd^en ©pradje unb l^tet §tt\(bU
ltd>m .^unfttDortCI^ auc(> b«r griecftifc^ea epracfte unb bev
4liem JJ^tlofopOie, ttnb bann ah^ ^it @efi^ii^(i >e< ri^
« »
uiyiü^ed by Google
292 ©icbcnfct Sibfd^nit^
mifd)(n SRecht« felbf!, aii ^ulf^ltlittct ju t>cr6lnben*
bm fd?rdnfrc ftd) bleö ©tubiiim toorjiigltd) nur barauf ein,
baß man bcn Jejct ber r6mi|ct)en ©efei^budjer crtldrte; (;ei'^
nad) brQd)rc man ben 3"balt berfelbcn in £el)rbud)er, roo^
hei man entmeber bie Dibnung jener i&tSd}er beibehielte
ober eine xoiüfu^xiidt^e (t)ftmaii\'ä)e Drbnung juni ©runbe
Jegte* Sie 3"ltit^>noacn pfli'^t man babet, al^ tuv^nt
Uet>eiftd)t be^ ©anjen, üorauö ju fd}icfen, unb fobann eü
neu ^meiten ou6fut)rlid)ern gebrbegrif ber ^^ililDcfren foU
gen ju laflTen» Siefer tl^eoretifite llnterctd)t t\>irb aber an
§rud)tbarfeit fefer gen^lnnen, n>enn man babei auf ben praf^
(ifd)en (?ierid)tö9cbroud) ber römifd}en Siedjtefdge befidnbU
ge S^\nfxd}t nimmt«
(5. HRüN(;)UELLi DifT. Praeüm. de linguarum, philofophiie,
antiquitatum et hidoriaium (ludio cum lurisprtidtntia iungendo;
«er f. Hift. Iuris R. G. Amft. 740. g. — ^)tebci ge()erenDe ^It
tert()Ümer: HEiif£CCii Syncagma Antiqq. Roinanar. luiispiud,
iUuftrantium; Argenc. y^S- 2 Voll, g. de Selchow E!em, An-
tiqq. Iuris Äomani; Goett. 779. t. — &pia<l)f tni\tni({9 1
DUCKEBi Opufcula de Latinirarc vett. ICtor. L. B. 711, g. Lipf.
77 8. BÄissoNii Opuf de verbor. quae ad Jus Civ. portinent*
Significatione ; Hai, 74^, fol, — wunderlich, Additauienta ;
Hamb. 778. fol. heymx Antiquitas Romana, inprimis Iuris Ro-
mani; Goett. 775. 8. — £e&rbü(^etber oben gcöacjten ^rt
' fin^ 5. 05. über bie 5n(l{t«tio»en ; heikecch tlewiema lur,
Civ, fcc. ord. Inftitutt. ex, ed. hoepfnebi^ Goett. 787. 8* JDflJtt
geboren; <5v^pfner'6 Kommentar über bie .^eincccifcfeett 3itSit«^
tione«; ?tt aufl. »on tt)eber; gran!f. 805. 4. — hadernackbl,
Inftitutt. hir. Rom. Goett. 776. 8 — «Jugo'ö 3"(^i^«^^<'»f"
j^eiitii^en rimtfcb. 9ied[)Ni 55crl. 789. — &d)mali% ^anhbn^
be< römifdjcn gJrtoatred&rt ; Äönigiberg, 79?. 8. — Uebec
bie^anbeften: strutu lurisprudemia Rom. Germ Forcnfis;
Bamberg, 7^7. 8. ~ heiweccii Eiern. lur. Civ. fcc ord. Fand,
Erf. 77^. 8. — BOÄHMERi Introd, in lus Digeftor. Hai. 741. f.
»ELLFELo, lurisprud. Forcnfis; ed. 0/cji;{ len. 806. 8. —
sdHMiDii, Inftirutiones lurjs Civilis in formam trtis redactae ;
len. 771. 8. niebrcre in srKVrn B. I. c VUl. $. 14-16. —
tleber Me COietbobe bei'm (Btuöium ber SXecbt^njiffenfdxifte» f. t)or*
lüglic^^ Me «Oombc iu »eitemeicr'e €»fpft. »» öefd^. b, SHecjCe
26.
26*
5Da« gemeine beutf^e ^rii>afrec^t ifi eftt ^n^e^rif
^er/fni^en SJefugmffe unb SerbinMid^feitcn in burgerlicbeti
58cr5dUniffeit , tt)eld)e Durd) gan}'I)cutfct)lant) giing piil^,
irt fo fem bie befonbem Jonbeeyefe^e oöer 5ie neu einge^
fu&i'ten 9iccf)t^queüen feine ilußnabme Oaoon macl}en»
l;at feinen Urfi?rung tfeetlö auö öeutfd)kn (guten, tfeeile au^
bev 2lufnat)me fremder @ebiäud)e unt) Sorfcbriftem i^ei;? ^
be (inb entmcber bnvd) J&erfpuimen alö 3ieci)t emgcfuort,
ober au^t)vöcflid) burd) ©efe^e benimmt, Unb fo i(l kö im
prengern unb )unlhfcl)en (ginne ni(t)t alö bieg dcu^cbc^^
über urfpriingUd) ein()eimifci)ed gememcö, fonbern nur aW
fpatcvbin geb iDetcjJ, unb \ct^t in manci)er J&m|icl)r abgedn?
berteö un^ bi'fd)rdnfte^ ')>vi\)ariec{)r an^ufe^en* SRon tjjeiU
ließ bm(di)c 3ved)C in ba^ aite, micilece unb neue. —
S}on bem aUen ftnb b1e @efe^ ber ehemaligen J^auptbfU
lec öfutfd)Ianbe^, bec guanfen, Qllemannen, ^bainn,
Qadt}fm, u. f. f, unb bie SSerorbnungen ober Kapitularien
ber frdnfifd^en jl^ntge al^ OucUeu $u betrachten/ bereu
^enugung aber ba^ ©tubium ber beutfc^en ^Uert^ämet
utib ®efd)id)te/ unb bie jlenntniß ber frü^era beutfd}en
9ieid)^(^iflorie, not6n>enbi§ t^orauefef^t*
(5. STRUTH B. I. c, XIU — BKXKHi De4in€gtio Iuris Gennant.
cii Lipf. 740. 4.-6. iJufelAnb'e fcSarfftKnifle ^eantwoxtuns
ber ^ta^^'' (Biebt e« ein aUgeiiccined {>eutrd)c» Privacrec^t int
iuriilifd^en Binn? in f. ^eiträaett |ur '^ericbtigung un^ ^rmei/
teru»9 ber ptiitmn JHe^t^roiffenfc^atte»; et. i. 3e»«/ 79». »•
ff. — HsiNsccix £lemenu Iuris Germanioi; Hai. 7^6, %
Voll* S. — ' siskuuabti Infticutionss Iuris Genn. Privaci ; Hal^
775"» 8» — FÜTTEjii Eleinenca Iuris Genn. Priv. hodierni ; Goctt»
77^. %* — SELCHOW, Elcmenca Iuris Privati Germ, hodier-
ni; Hannov. 787. 8. — 4ufeUnb*6 Einleitung in M beut»ct^e
9>ri»alr«(Jt; ^tna, 79^^ S. — — o^omqiscu Corpus Iuris Germ.
Amiqui', Hai. 7)8* 4» — baluzu Capitularia Regum Franco«*
tum ; cur. de cuiniac ; Pac. 780. i Voll. fol. Vcnet. 777, 9 Voll
fbl. — HmiRxccix Anciquiettes gertnanicae lurisprudentiam iUu-
tränte« i . Hafn. 77a. 7j. a VoU^ «♦ — 0rupeit*i ^ewtfdje Stltet^
tränier y .O^tnnoi^. 74^. 4*
L/iyiLii-Uü
Ly Google
294
siebenter Sibfcl^ni«*
27*
3m ^iiUelattcr mxbtn in t)eufrd)lanb t)erfd)iebne
ZUd)t€b&d)er ober (Sammlungen t)on ©efe^en ocrfertigf,
tt)e(cl}e nun üurücn bei^ tamaligen Deurfcben ^ed>t6 aemor#
t)cu (int). öa()(n gebort: baö rad)ftrct)e Eanbrec^t, ober bef
(Sacl)fe'ift)ie.qei; oaö fdd?fifd)e -iSeicbbilD^ ob?r ba^ mag^^
be6urgifd)e ©d)5ppenrecl)r; baö j\anerr:cl)t, unb ber
(gd^iDClbcnfpicgd. — ÜueÜen be^ beurfc^en died)ti
httrad)teU man fpaterjiin bre 3vCid)6gCKl)C, fo fern fle
^Prtbargegenlldnbe betrafen , ble UebereinfKmmimg bcc
^rot)injial^ unb ^raDrrcd>re unb beö bemfdjcn ©erid)t^iJ
traud)^, ben man auö ben ^)u'Ct)röfi)rücl)cn ber JReidjeige^
rid)te, ber bö^ern £anbe6tribunale, ber gafuUdten unb an^
trer ©erid^reftofC; beurt{)eilte»
C sxnuvir B. I. cap. V §. 3. (T. — igTFCrt» von Titpfow
©ttcfcrenroicflef/ nfbft ber öolI|}. beurfdjcti @lo(fe, hjerauiJgcg. »eit
(Barnier; £eipj. 753 fol. — X)ai (54*fifc5? '5[ödcf)bilD, tjon ^lu
bovici berau^fj. Jpalle, 721. 4. unb t i 6i^ott'6 0amml. ju ben
beutfcften eano/ unb €tattx(id)m, Xh. i. — ;Da^ Äatferrecöt
iin> l»cn (5dSfwa ben reget f. iit de sexkenbeko Corp. iuris
. Germ. Pub! ac Priv. T. l. Francof. 760. foL, — T^tittmtitv,
t<ti gemeine Stecbt in !t)eutfc^(aRb var .^er Slafnabme M xhmip
fc^en iKec^tl/ au^ btm \5ad)mf UNb @d;mabenfptegeC DareiefieUt;
Sran!f. o. b. Ober/ «04. 8- - (5omml«ngen oen 9lc(&tefpru#
dfzn finbet man nüc^gemfefen tn ed^ocfe ^ntt^fL 6. 8^
Sluger bem genieinen beutfc^en SRec^ee gfeBt noc^
Befonbre ^rouinjial' unb ©raOrrccbte, welche >"eber bruti»
fc^en ^vo\>mif ober aud) einichten ©tdbten^ etgent^iimUc^
finb. £)iere enthalten, ^ebod) meifien^ nur nac^ ben fofal^
umfldnben getroffene Qlbdnberuttgen unb Slnmenbungen bei
gemeinen beutfc^en fKet^iti* ^an nennt ffe gemj^nUcfy
©rafuten, ^iBEö^re, ober ^e<d)b!lDe, unb fle (ino
meijien^ nur ouf wenige, 6efonber^ be|!immte, @egen|!dn^
te bcrd)rdnft* üueHen ftRb en(H?eber anibtidiid)c
fanbefgefeße» Sanbe^orbnungen unb ©tabtgefege, Ober auel
f^fv^fhtaä^te 9tfc6%ni^tm* VSttbtn bhft nlte Betr aM im
tJmifd^cn unb bm flemeinen beutfd^en SSedjtc gefc!)6pftert
BoL'fc^rifwri ffir alle u&rige gdöe tjerbunben, fo cntiTe&t
l^amu^ bad einem Eanbe ober einer @(abt eigent^umUd^e
^o8f^nbi^e ^efe^lHK^r semeitifi^fitfidl^r OueKe aOer
tn bem £anbe obet ber @tab( bortommenbcu rec^tfic^en (£nu
tc^eibttttgeii»- . . '
(5. «TROTit B. T. c. V. }. 7. (T. Weflp^ar« S(ttl.
ff« SEX.(po)y , Bibliocheca (Oris ProviiKiAJis et Stamt^rü Ger-
manict, »n. f. B'em. lur, Genn.'— pÄttev'e SJetfud) e» (trottO/
Ij»|tr<i&eii SOtmei^miT^ betttfiAer £attMi t}ttb et«Haefc|f, tv
iurtll Cneofttfp. iifilx üXetl^obeL 6« na. fft ^ Cv. netielbto)
Thefaunit lum iProvinetalis «t Statutajrii Gei-niftniae; h 9bt(«
'u m mUn, S7j 4. ed)ott*t ^«piüuigeii i« ben bf«i#
* Wen £attb r«nb @ta5trecbten; £ciPit§, ,77» — 3 ^Mi. 4*
— »Berfud) einer Sfn (ei tung i um beiitf4ett 6fabt#
«nb Q^urcjemcSte; ^raunfd)«. 79». t. — lieber Hi (jerjogU
55rau«fc^»et9ird)e £anb/ u«b @^fl^trc<6t f. CWolterecT'»)
^ Äurjen ^^egrtf Q5rauafc6». Söctfeiib. Eatibc^erbnunden unb (5^#
^. fc^ej 55rau»fc5» 7Jo. 4* ^i-cöeireöorff'e SJromtuamm ^er 5l^r^^.
©raunfcöw. fflOelfenb. £anbeduerotbniin3en, in einem wefentl. mßf
' *'tüdc berfelbenj Q5tauttrc6n). 777' 97. 4- — SHö 9}luihr i»
• feiner'^lrt ge^irt btefter: 2(Ilgemetne« ©efefjbucß für bic
(Eine srefif ttnb fUk tawfjr imfoeilenbe UiMiM *
btrung erfuhr iti|l4n«g 9tf€(t^iun^ utib Mtgcrti^e
Hec^t^^lTe^e burcft bie {uodc^fl für S^anfreic^ teranflaUeee,
je^t abcc f(()9R .in meifrete, au^ beutfc^e^ ^dnber einge«
fAMe, ttem fra^iMni 4t«if<^> ftefUMfe, mb imA ift»
€ot)e 9lapo((oii tenainrte eeftf^fmmimt* Cfne J&attt>^
flninblage beffelben ift bai rimifi^e Stecht/ btn beiTen ©9^
ffem bie§ ©efe^btt^ nid)l ti^efentlt^^ abweicht ; auc^ i(l bo^
Ni auf CMcOe SiaittrtkM 4f^^ SXiU^pcdt
wmvmif. tat^ umliefe fc^irfece tittb bn» S^i^seifffe iftt«
m£6ei:rSBe0imm))naen ifl a^c t>em Manien eine Dorsug^
$ 4 U^e
Digitized by
licfje SJoIIfommett^elt txt\)Mt, bic bcv immer ötTaemeU
ner tt>el^fn^e^ ^tufna^hie fjemiß »urbig iuad>t, ti>o\)[ abec
bei ber ©nfi^rung in Qnbre Meiere unb ©taten ^Uidjfaü^
einiger Siudiiiit auf i^re bi^^erige flefe§lid)e Serfaflfiing
bebürfen m6ä)U^ Uebrigen^ umfagt biefeii ©eft^gbud) nur
ta6 allgemeine bürgerliche SXed)t; für bie übrigen DiedK^^^
arten (tnb eigne Serffigungen entworfen unb gefe^Iii^ ein^
^t\&\)vt Horben*
Ctde Civil des Fran^ais ^ contcnant Ii $crie ($e$ loix qiii le com«
pofenr, avec Icun rootifs, etc. Strasbourg, 804, 6 Voll. g. — Co-
de Civil des Ffan^ais, Edition d*apr^s la loi du jo. Ventofe TAt*
Xif. mit eiiti;r beutfd^en Ueberfe^tind oon l^(tnie(0; %•$,
91. log. %. — Utberfe^t »in HaflTauljr/ €oblen|, «oy. g. —
Co/i* SapoJeon, Edition conforme tux chtngemens tdoptes par |»
- Corps Legislftiiflc 3. Sept igo/; Par. et Lcipf. Sog. g. — Code
l^apolhn, avcc des notes indicacives des loix Romaines, coutumes,
ordonnances, etc. par Mr. DjL2u>; Strasb. gog. 4. — Difcuffionf
■ du Code Civil datis le Confeil d'Etat — — par jouaivneau et
»oLow; Strasb. gog. a Voll. 4. — tTapoIcon*» I. bärgerücbe^
©efe^biid), »frbeutfd^t/ mit 1Dart>*» ^Jarallelflellen «itb eigne« t5c#
merfungen »on iDr. itv^atby ttipi go8. 8. — 5«t*«ri4'0 0i^j€»t
^ee UmW<(fiU €(oilrecbt^3 ^iMbixSi tot. % Q3be. g.
%; - • ,.
^a(^ ^ird^ented^t« {n n>e[e^em bie auf inneie unb
Engere !8erf)<!(tntffe einer 5(irc^e ober 9ie(igtonägefeafd)afe
fic(^ be{ie()enben S^efugnifTe unb SJerbinblict^feiten befiimme
loerben, ereilt man^ in SKil^fid^e auf bie i^ome^m^en c^rff!^
lid)en Sleligion^l^arteien / gemeimglic^ In ba^ rimifct^^fatf^o^
lifd^e ober fanonifc^e, unb in ba« profeflanrifd[>e Airc^en^
rec^e. @ie(ie man ^ingegea auf bie S^erfc^ieben^eit jener
Ser^dltnifTe felbfl, fo laft ed ft((^ tli ba^ dußerlici)f ©tottf^
ftrd[)enrc^t/ in ^eiie^ung auf ben n>elt(id^en ©tat; unb
anbre barin befinblic^e ^irc^en, unb in ba^ inneilicl[)e
^irc^enrec^t t^eilen, n>et(^ed Untere fomo^I bie eigentUc^t
i^ivci)ent>erfatTung unb ^irc^enpoliiei/ oI« berfc^iebne ein^
ielttc
Google
«
Irtne ^rii)Otatt0etc0en()eiten jum ©egenjianbe ^aU Dft utt^
terfc()eibet mon aud), In ?lnfe{>ung M Umfanqeö bcr SSer^
Um, unt) gani iM|o»Oem.
«rScK , Praecognin Vtiiv^e lurisprud. Ecdef. Pofitivie Ger*
manorum; Hai. 786. 8. — Mtt Äirc^enred^t unh Stitt
c^cngemalt ube baupt, t)erg[. iiTofcd menodöfobn'e 3fnifa/
Um, ober über re(igi6fe ^Äac^t un^ 3u>cntl>utni '^.rl. 7g^ g. —
6ptttler*ö ©efcß d)te M hnowidy.n SKccl^t«; JpaUe, 77g. g. —
3Äcl)ari«/ Mc €inl>eit M @tai^ uub Der Äirct^e; Eeipj. 79T. t. —
6c6mal5*6 Dlec&t Der ^^atur, ^(). m %n<b 0e&6ct t^ie^er:
IUSTI FEBRONii HONTHEIM) de Sutu Ecclefiac et teguima Po^
\ «efttte.Jloifu Pontifi^s Uber Sip^arisi Fianco^ . 74, 4 Voll 4^ .
.1 •• -
■
©aenfli^^ i(i jtbod^ bai Fnnonifd&e, ober rimifcft.fa^ .
'f(o(tfd)e 3ved)e nic^t blog Uvd,Ud)mf fonbern 9ro6ent()eitö
bdrstrlüt^ttt ^nf^Mt unb iat bntö^ bii miigrci^itle
tfmütttft eHfMdiMt im miftlrim Seitolter tiefen grif^
fern Umfang erhalten* 3« bfefer gorm ifi e^ auc^ no^
je$c in benen fat^olifd)en {jnbern »erbtnbltd^, n)o ba^ fran^
{fflfc^f 6iltgnU(^e Sled)t; n>e(d)e^ ba^ firc^ltc^e mit in
ftcb begreift, liod^ iii^^e eiiifliefA^rt i^« ^ix iproreflaneeii ^
ober gilt eö nur ba, tt>o e^ mit ben ©runbfdgen i^rer
Sieligion nic^t flreitet, unb in benen Sellen, t^re Ser^
faifung unb $irct)cngefr$e nid^ti befbnbf« btflimmm.
' dttcOen M fanomf^eit Sltd»« bie Gd^läffe bi^
5?ird)ent)crfammlun9en ; bte^Frtralien ber tpdbde ; bie
^ircfeengefcfte berÄaiferunb frdnfifcften Einige; ba^ Äot-
p\xi ^wcii Canonici/ toel^e« mi btm Cefret emian^
^e» Defretalint, jtttiiietieiiicii uo* Ct(lr«t)agaiUeii befielt ;
blt ec^lüffe ber ftlDentinifc^eti Äird;cnüerfainmlung ;
einjelne pÄb)llic^)e ^erorDnungeri; ber vimifd^t &n\Öiti$
btaixdit, imb in Seutfc^laiib wtS) bie Statuten im» tpr^
fMt^m eältefttet iCir^m. tiii5 etiftcr«
biyiü^ixi by Google
1
25)8 ekbcnfcr 2IOfcI)nift.
6. iTRUvn B. T. Cip. XV. WcjTpbvire 5fnle{tU»T<! , ^. i6o |f.
lUäTELT-i Bibliochcca liids Canonid Vciciisj Par. 601. a Voll,
fftl. — 5£VEREG!r Synodicon; Oxön. 67?. t Voll. fol. — co-
LETx Concilia; Ven. 72S. If. 25- Voll. f. c. maksi Siipplemcn-
tis5 LucAc , 74g. IT. 6 Voll. fol. — mansi Sacror. Concilior. Nu-
va et AmpÜfn Collcctio; Ven. 760. IV. 28 Voll. fo!. Ctlßirö fort*
g<f^ljt} — AiGusTiNi Amiquae Coilcctioncs Decrct.ilium ; Par.
621 fol. — Corpus Iuris Cd?ionici ; cx, ed. BOKHMERii HaJ. 747.
2 Voll. 4. — Declfliaricnes Concilii Iridcnrini ; Colon. 722. 4. |
— LE PLAT , Monumenta ad hifl. Conc. Trid. l'pcctanriai Luvan.
781-87. 7 Voll. 4. — Magnum B.illai ium Romanum i Rom. 7^
flC 18 Voll. fol. — Novum Bullarium Romanum ; L\ixcml>. 742
IT. 19 Voll. fol. ^)anb5ucOer M fanonifcM 3l«cl)tö;
CRAViN'AE IniHtutioncs Iuris Canonici J Turin. 708. 8. —
BOEHMER, Inftitutt. luris Canon. Hai. 798. 8. — C l. bofii-
MESL, Principia Iuris Canonici; ed. 5-. Goctr. 78$". 8. — ©ibnrtU'
2>eutfctifant>; Jena/ 794. —
i
Sa^ iugerHcOe @(aföFird;cnrc^t Befrifft alle Me
fenflic^eit ain(}e[?(jen5eite»; bei tvelc^en irgenb i>a^ KtlU
^ton^öer^altaig in iBetrad)t fommt, uub bcfonber^ in
Seutfcftlanb, bi« Siechte beö 6ra£^^Dbcr^aupt^ über tie
iltircljen, un'b bie 9Serf)4ltnliTe bcr t)erfct)iebnen 3lcUgiou^#
parr^elen fowo&l gegen bte jÄegierung, al^ unter cinanbcr.
ÜUellen biefeö 3ved)t^ tDaren c^ebem bie SxOnfocDate
beutfc^er 2Ration, bcr OvcÜöiünöfdcDe, bei- ^cjlpl)äli*
f(i)C ^ricDC; bie faiferlic^e ^al)lBapituIarion, bte e^luffe
De« ^ocputf iSoangehcocum, unb befonbere, in einzelnen
Sanbern über gieligionöfac^en gemact^te, ^Sertrage. 3eöt
nur biefe le^tern, in ajerbinbung mit ben SSerfaffungen unb
©efcfen -jebe^ l^anbe^^ göen biefe pnb nun aud) bie
Dueßen hti proteftanttfcl^cri 5?irc^enrecf)t^; bei toclc^era
nod) bie fi)tnbolifd)cn «üc^)cc, bie Ä^irc^enovDnuncjcn
unb ^virc()cnciebrducöe f fo wie bei bem r6mifcl)»farl)0^
lif^cii Äirct)enred}te ba« Eanonifdpc unb pab)|lff(>e 3ied)t
:pillfi?queUen ftnb*
Con-
Google
1
*
Concordatft'Nfttionis Germ. Integra; Frf. et Lipf, 771-7%^ %Vo\U
!• — ■ iFHMANNi Acta Puhl, de Pacc Religiofa c» SuppL Fif. ybj.
9. » VotU Ibu l^om AeflpMlHfcNtt 3rifteii nii^ ber fatfett
lllir Conclufdr. M Corporis Evtingelicor. Slegeurp« 7^9. 4*i5be* '
foL fott9(fe(t ttn ^ervtcf^» rtent). 78<$. foL — ' boshmsii Ius
Eoeleikfticum FtoreHanttam ; Hdl. 714. 5- Voll. 4. — Wott
bt\m*% Äird^enrecftt Dir 3Jrotc(laiiten ; J^dmWbt/ 7^0. g. — '
6d)rtaubcrt'« ®rnnbf(i^e tre^ ÄircöenrecftM bcr ÜJroreffatttett in
^eurfc^Ion^ ; 3«"<i' 794. 8. — UJicfc'e @r^n^fdHe be« geracu
nett in 2)eutf(;tlanb üblichen Ä{rc6cnr€d)t3 ; ®6tti»9en 79«. «. —
tnofer'0 Corpus Iuris £vangeUcoruia fccUfiaftieuui > 3<^(l|(|au#
***** * '
■
• ??♦ •
Z)a« Sel^ntcd^t aus feudala) i({ ber ^nbesrif be(|et^
Yiffleit ^Sefiigtiifle unb SSerbinbltc^felten, n>e!ct)e bfe foge!?
nannfen Se^en betreffen, njorunfer moit biejenigcn Sad)en
tinb f?iec^te Derfie^e, beren eingefd^rdntte^ Sidentt)am/ nebfi
yiUi^tt S^enttluttgf mU Sorbe^ott M £)beveigM^iii«
ntib mit ber SJerbinblic^feie einer befenbern gegenfelri^eii
,5e^nötreue, 3«nianbem eingeräumt unb ubertragen n?irb*
^Uxan^ entfielt baö burd) einen £e^n^t)ertrag feffgefe^te
yßit^im% itoirc^eti ^W¥^tW titii)Q)afaBcR. 4DerucV
iptnni M ganten te^nfpffeml titA lkft f^tMlMfaffäiift
im jttjolftcn ^ö&r^unberfe ju fuc^en ; unb in SKfitfftc^f
auf biefen Urfprung unterfc{;eibet mnn bad eigne DCUtfct)e
iinb bat» atoaeb(5inmeoe longoba(D#< £e(ttlre^^ G^n^t , ,
aber tottrb^ r< auc^; (n anfe^ung feintr Oegenflftibe/ m
ba^ ble beutfc^en 3ield)öleben befreffenbe @taWle()nrect)t,
nnb in bad ^rtoafkl)nred)f dnvjet^eUt/ ober auc^, nad)
aSerf^ieben^eU {tim Umfang«, bt M Qmimp »ui^
ganj 2)ftttfi^I<Htb 9elretib(r,.ttii^ tu ^4 btfmDce Si^rec^^t,
beffen 2Inn?enbi!rtg mir auf eine befonbre ^^rpoin| ober auf
einen einzigen £t&n&of befcf)ranft »ar« 3» benen Jdnbern^
boA frani^fifc^e Siec^r^fvilem (iiigteommeti ifi^ ^ae
.^anje ^e6ndtoefcn..cinc. t^iOt^e Ijmänberung erfa^rcR«^
6« mu.
L-iyiü^ü<j by Google
300 ©ietmUt Slbfc^nitt..
6- «TRtnrii B. 1. cap. XIV; tOcfl\?l)AV^ %nl 6. ito. ff. ^ ,
DL wESTPHALEJf, dc tatis ct Itudio Iuris l'eudalis in Geunania;
Wifinar. 4. — iäagenmiin'e (Eiulcituns in bic gemeine in
S>«utW üt)lic()c £e()nrec^t<0c!el)rfflmfcüi 53rttUttfc<)W. 787. 4. —
ilutug'6 Corpus Iuris Fcudalis Gcrnianici; £eipj. 727. 5 Sßbc. fol»
». BcnPenbcrg'# Corp. iuris Fead. Genn. |)«rau^8. öoii llii\cnf
f^ait; ^)ttUe/ Tra. g. — struvii Synragina iuris Feudal, c. sew-
Kenbehoii Prodroino I, F, Francof. 79^. 4. — o. i,. doehmeri
Principia Iuris Fcudalis; ed. Goett. 789. 8- — 0fl}n*?iibcft'6
5?ommentar bttrüfcer: ^rlduteningeii be« itt ^öeutf(^^a^^ übliche»
29t)nxtd)Uy 0ie§en u. ^raunfclj». 7^4 - 94. 2 «r)be. 4. — pütt-
ilANNi Elcmcnoa lur. Fcud. Lipf. 781, g. — iesickew Thcfaurus
Iuris Feudalis; Frf. 7^0- jy. 9 V^pll. 4. — pAß'ö ©TUnbfÄ^e
, tfMtfc6«n U\}m^H} 8oy. g.
DBglcic^ ßcfjntCC^f eigentlich ali ein Sfteil be«
^Jrlöatrec^tö attjure^cu fo (ie()t ctf bod^ and^ mit bem
©(ar^rec^fte ber mittlem unb ncuern Seifen in genauer 9Jer^
blnbung, anb i(l fic bie 3ied)tö»iflrcnfd)Qft überfeciupt ein
tpic^tisei: @egen|{anb« €^ ^at Ul)t t>iel eigent^ümlic^e^,
ml(t)ti t)on ben gemeinen bürgerlichen dCec^ren/ fomohl
btvLtfd^tn ali r^mifc^en, gani abti^eic^t^ unb t^eil^ bit
fSerpflichtungen bti itf^n^^mn gegen feine SJafaflen / t()ei(^
tit Ser^dltniffe biefer le^tern unter einanber unb gegen an^
htt, t^tUi auch ^(^i aSerhdItnifil bti ganzen Sehn^mereni
Segen ben &tat, betriff, ^it £lueUen Deel Deutfc^cti
Sehnrecht^ finb: bie beutf^^en 9Cetch^gefe|e^ ba^ Sveith^^
herfommen, bie Sehn^gemohnheiteu; unb ein Zb^il be^ ^ai>
ferrecht<« X)ie londDl>arDifc()en f ehni^gefe^e ftnb in @amm^
iungen gebracht/ unb betreffen h<^uptfdchlich bie Erbfolge«
eie heigen auch oft ba^ gemeine £e()nt:echt/ unb ßnb mit
itt M Cotputf ^mi aufgenommen«
THOMAsii Origines Feudales; Hai* 710. f. i^^r ^rt»/ dt
Beneficüs, cd* havichosst. In duaksnii Comment, in Confaetu-
Hinei Ftudorum; Colon, ^69. p« 396-460. Utib tIt 01 sknkehbek«
Corp. lur. Germ.^ T. II, P. a p. 191. C — IDal fdchfifcbe unb
fcfttolMfc^e 2an^e<6t macf^e» ben iweiten Sbeii ^el •acbfeti/
(i^ieifU ttft^ @(6tiAbenf9it|ell Mtl.— igbiltiii Com-
9{«c&t<$iDiir(nfd^af(«t. ■ 301
ment. ad Iu# Feud. Alemannicum , sCHtixtt; Argem. 7as,
fol. - i^e l•^tg•bar^tfct)eu £e6nldefe(e> »hl übri ii, Ftti-
SJugcr btt 93e(Iimmun9 biürgcrlii^ec SSffugnlffe tin^ '-
S}crpf^(c<;tungen tfl aud) t)ie Hemmung unb ^eflrafung bir
t0ibtmä)tiidim unb uneclaufrtcn j£)aiiblunfeiif ober bor
. 9?er(rec(en, ein ^istnfHiiib bit&eftfu^bmg, mltml^m
fid) ba« peinlid)e eber Äriminalced)! befctjdfttat 3n bec
®iffeufd>aft bUfei 9{fd?t^ &effimme man jucrfl bie aScr^
br<d}€a felbfi; mö) ifyvtv iRator unb i^reii mfc^iebtteti
'tivaUn, bie jcbcnt ttertrec^i« angemeffenm @lrafro^ unb
bte babei oft eintretenben mUbernben ober erft^toerenbnt
llrrad)en. Sugletc^ aber le(;rt fte aud) ba^ dertd}Clic^e S8er#
fa(^m in gdUen biefer '2lrr, unb giebt Slnteitung {u bcm -
fogenatinrtfi txinlt4>efi ^m^^ mtli^t iftcil« bie Untere
fud)un9 unb €nebe(fiitts ber Setbrec^^en tinb ber babei bor^
ifcmmenben Um|?anbe/ t^eiU aber aud) bte ^uerfennung
eicafen uab i^re ätotttie^unt {ur Tibfi^t f^aU
C. 8TRUV. B. I. cap. XIII. tüeftpNl'd M, C 105. (f. Hor-
MANNi Praenotiones de Origine, ProgrclFu et Natura lurispru-
dentiae Criminalis Germanicae ; Lipf. 72 J. 4. — carpzotii Pra-
xi^ Kerum Criminaüum c. obff. BOEiiMERii Erf. 7J8. fol. — Xtlcu
ehtt. — <&ut(lorp*i 9rii«bri|e bf« Deinllcbeii 9(f4tl;
^o|t. 79f» ^ 9bc« t« mvoAV Sleincnta liids Crimin. ex. td»
SBKXisLDi} Itiu 777« t« ^ c* lixisTKRi Prinapit lur*
Ccini. Gottc. Tto. 8. *^ xooiui Infikutt. hit. Crim* Icnu TIS. t*
. bettlft^^ 3ciM V. <elN* t. — rftTTMAimi Bicamit» Iuris
CrfanttMKss lapC 779* ^ iaitn»t PrindpiA liir«
Crimin. Gcmi. Goect. 79a* t» ^lilMllit'o Mn^jüte ber
JMmiiiet»{frettrc6afe; eiefe» «o;. t. — jeuerbo^'e £ebr(u4
bei gemeinen in X>eurfdl)(anb seUenbe» ietitli(beii fK^d^tii ebenb*
tof. g. ^ Zumann*9 ^anbbucb bH femeiaeo beiUfctes 4^t»U#
lOev Kecbti» J^aUe/ to^. 3 15bf. -
jOie «ffgemetoften •nmbfiStie biefe« Steril toetbeti
uiyiü^ixi by Google
i
\
awi hm 9Jaftimd)fe ^ergcIeUef, unb Scfreffen Kcrbrecfiert
iinb Strafen überhaupt. SIefe mac()en ba^ üUqctllcine
^riininalvC(J)t du(5, unb foUfen biOig burdjgan^ige ©runb^
läge bci5 lufonDcr.^ fei;n, mX&i^i nacl) ben S5cburfni(Ten
jebe^ £anbeö unb ©fatö abgfdnbat njtrb. Deut("cI)C'
l>elnlid)e SiedU ift jum S^eil au3 bem romifc^cn unb fa?
nonifcbcn Slec^^fe genommen; bie üovne^mfte ein^eimifdjc
ßueae betreiben ifl aber bie *&aI^.cicvi(l)r^orDniing ^nrlö
Dc^ fünften ; on beren ©teile jebod) in mef;rern beutfd^en
fdnbern \^%t eigne ÄnminaU®efci^bud)er, nad) bem ^T^n^
(ler beö franjoftfd^en eingeführt werben» n>id)ti9er flbri^
genö bie I)ieher ge^irenben ©egenftdnbe fowo^l für bad
SSeffe bed etat^, afö för feben, €bre unb e^djerbeit
feiner Bürger, finb, beflo me^r gielg foöte billig auf eine •
grunblid)e Erlernung biefer 9iec^tön)ityenfd)aft gerid)tet t^er^
ben, um baburd) nid)t nur jur gemiffen&aftcn J^anbbabung
ber @ered)tigfeif/ fonbern, tt)o möglich, aud} jur SSerbef^^
ferung bcrfelben beitragen ju fonnen»
?5om ©traf / unb ^t%uVmmiu6)tz üDerbanpt f. iNaiu'e ^ie<
t\}CLvW Slnfiingögrunöe l)cr S?tccr)t<lcl)re, 6. 19? ft- (fin^
g«ll^«rö*6 85erfu^ eine^ ÄHgemeincn peinlicbcn S){ecbtöi granff.
U. 2e{pj 7J6. g, — BECCAÄiA, dci Delicti e delle Pene; Ven.
781. 2 Von. 8. JDeutfcg / mit 2(nmcrf. öon <5ommclj QSreel.
7%%, 2 t5be. $. — (Bmclin*6 ©runbRI^e ^et Oefe^öcbutig für ©er^
brccben »nb Strafen; Jtül^ingeit 78^. s. — Sßon ber <)3eitt[.
$a(l9eric()täorbnung ^. ^arl^ V. iß bie Originalausgabe,
^aini/ y??- 4* f^eu abgebrudt berau^g. »on Äod), ne
©ie§e«# 800. 8. Don tlletflerj ©ott 777. S. — kressh Com-
inentntio in Conftit. Crim. Caroli V; Har\nov. 4. — ITTäI/
®(fcbid)te ^er pilnl ©ericbt^orbnuitg ^axU v. 9iütob.
'78?. 8. — V, 2>alt)erg'd Entwurf ci.n«^ ©efefibuitl in ÄriminaU
facbenj Sranff. «» £eip|. 7>at 8.
. ' . • . • ,
!80n einigen n>Irb md) noc^ ba« ^idcntbum^rccT^f
at^ befonbre jurtfiifc^e 9Bi|fenfd)aft unterfd)tebent €^ i(i
ober fd)on in bem börgcrltd)eii 3ied)t entjialten; unb mad)t
benjenigen betrdc^tüct^eti ZffM teffeiben auif in tpeld)em
Google
9l<ct)«M)iiFei#aft<n. 303
i>ott hm 5t(|entf>um «nb ^^efi^ungen ^er Sßurjcr elne^ ,
©lat^/ unb ben \>avam QtQtinbtun dUdHen unb iUnfpru;»,
4eti 6ie Siebt if!« ^ascmcmeii «»ättt ba^in aud^;
oOf< ba4 SU rechnen fet)n, «mi^ ffd) tti Slnfei^ung bärget^
Ucl)er Sererige, be^ Äauf^ unir aSerfauf^ , bcr €rbfcf)oftcnr
6d)enfungen^ unb b(rdUtct)en sefe^iid^ be((immen Id^ft«
SH^t ^rfltnimtfigeii nm tDiii§i i^eiW onminelbac aa<
iW^lMficlci)er SSerb^tmiffe ^erseleitet; l^eiW ober linb
fie tviüfilrlid), unb burd) S5orfc^nfrcn jebe^ bcfonbern poff^
tiDen !Kec^|i$, nact) ben Säebibfnilfeii eined jeben @(at^/
fefl«e(eftfe ^
^ Des Loix Civilep, rclativcnicnt ä 1a Proniiete des Blens; trad.
tle l'ItAÜcn av. des keinarques de Mr. de ffuci; yveidun, 768.
8. — 9?om Supern CJ^tetn tinb JDein üijerf)aupt iinb üon ber^lrf/ *
ctmaö ?fca(5ere* al^ baö 6 eine iu bab?»/ unb ju crtuertca/ f. *
* %ant*9 i^eWMI ^ufmi$t. ber dle4t^ieb»# e. ss tf*
3p ben bM^tr «nsefübtteii bornc^mflen Spellen bcr
tfftttit9^tn 9tecbt<t9i(fenf(4)aft fommen min niit etnige
'fnel)r befoiirre üvcc^ttarten, bie flcti entraeber, ^Inä)
ben biä^er genannten; ouf eine eigene ^rt t)on ®e|c^df«
tcw, ober auf trgenb eine befonbre Ala(fe ton ^erfonen
einfcftrinfen« Seti ber crdm «re ifl bo« 4>^t>^l<^^4)t ^
xoelö)ei bie tn Äaufmonn^öefcbdften ocrfontmenben bc^ '
fonbern Siechte unb 93erbinblic()feiten cnt()dlt, unb t()eiW
aud Stei^^^gefej^en, tf^tiU ani bem rimifcben Siect^te, 9ot^
ncNlM^ aber and ben befUmmfen J^anbettgefe^n efnjeU
«er Sdnber unb Derrer, bergeleitet toivb. Sud) biefer Smrig
ber S'ied^t^Rjilfenfc^afr bar jeboc^ burd? bie neuere franjdftfd)e
@ere0gcbungmancbeabgednbecte9&e(iinmtiuiBea ci^en« (Sin
S^U befelben ifl bo« ^ectKeilil^^ »eidf« ba< bei fStr^
trdgen biefer 5lre ju befbigenbe SSerbalfen bcdimmt, unb tcjV
fenOueUca ?lUed)felbraud) unb 2Bed}feIorbnungen (inb; unb
eine anbre &att\in$ moAt bai &mi(l)t aui, i9ei<M bif
mif bie 6eef«6rt amoenbbUmi reObtfi^fii Iteiinbfd^e au«
^ SB^flfene^te, au^ befitmmteu äSt^rfctiriften/ bergletd^en
ba«
t
biyiü^ixi by Google
304 ' eMmtt Stbfc^nitt«
enthalten / ttu6 aui aOfeuteiit eingeffl^run &ii»Q^üi)uttü,
#
itf2. foi. — sATA&r, Nrftit Ntgocitm; Gcneve. 7^2.' ■ Voll 4:'^
— - ^^.u^ovict*• ®rttttbr(^ eine« «eOMn^t^^n Mwfmaunifviim'ß i
« Äicl/ 78f. 8 — V. Vlirtvtene ©runtri^ M ^ttMittd)t6,
iefcnber« beö ® d)fe(r unb ©eetoc^«} ®ött goy. g. — heinecoii
Elcmenta Iuris Cambialis, ex cd. omelin } Norimb, 779« 8- —
^emcccii 2Cftfani)l^r. b<i SBec^felrecT^tö, ton Cd. S« Wwücr;
J^UC/ 781. 8. — 9« Beld^oYD ®runb|a(?e ^ei{ iSDec^ elrecfttdi (95tt>.
797* S- — pAttmann'^ Qtuntfd^e ted ^4fclre(6r^> leipj. 794/
ttd9|ffi<iii^ritii Jtftiftwimii S^mh. 719* ^ Vbt. — u Con«.
foUto del Mtrcs fHit. «. (»oV, Ceiten*/ 7^ 0 ^ jaLBiAAc; lH*s
'gct tt Coftumef de 1« Mcr; Bourdeaiix« 6tC. 4. 6ur(att5*l^
•mttbfite M csroy* 9ecm(t< * 7fa t/— beiwscch
Faicic. Seripcor. de Iure Nautico et Maririmo; Hai. 740. 4. —
sifomuiiiKCHT; Cerpts Juris Naiitici; Lubec 7)0, 4. — ^JaFobx
fen*0 ^anbbuc^ über bal praftifc^e deerect^t^ ber ^ngfättber un^
grantefc»; ^amb. 8o^ 8. — 95ief 2tf}miM über biefcu ©eg^n/
ffawb cntbdlt aucj bie Schrift t)on »Afd)/ übet b«« ^eftreben bet
Sölf« ncuergr 3«it/ einanber in ibrem 6cel)anbd recbt web« Itt
tjufi; ^)anib 799. 8. — Code de Commncey avcc les Exposes des
motifs» pr^fcntes au Corps Legislatif par les Orateurs du Conscil
d'etat; ä Paris et Leipf. 808. 8. mit ber Ucbfrfei$un9 oon Hantel«!
39»
Vitt htm tMtn Stqcnt^ämdd^eii ber^flnfff uttb J^anbß •
tMffet/ tpeMei entmeber auf \)\tijif^T\Qem Sraud), ober
<ittf au^briicfac^ea Sefi^en gegrfinbeC cntdoiib tat
«^ani^lDerMm^ Siefcit ge^ enrntter gati|e ^timiseii/
9ltifee 1195 Silben, ober nur einzelne ^itglieber berfeftat
an; unb bie dutUtn, n>orau^ e^ in S)eutrd)(anb 9efd>4pfe
xoitb, ftnb Uii^e^^errUc^e Serocbnungen unb ))ciDUegteQ, '
fH^kitU ^mmiUxHUl, «n» fettfl tuHge akfUntimngcii' .
Digitized by Google
li< timirdhm Sie*«* — Den 3«begdf terjetifgeti a3em&#>
imnflen, ttieUi^e ^ie infifre Stufte, ^iä^tf^tit mb btqütm
tfksMri bf r etist9o(mer efiiee DrM faRfte« betreff
fen, nennt man btnö l^olneirccbt. — 60 merben oiid^
üüi bk ^K^ö)te wicht bte SRec^aHen mb ^intünhe bei £<ut#
l^eeberi;^ $um ®e,qenßai|be (M^bui/ unter bm tarnen btt
^mmlwfyti bifafft, mcsm fea«. 9luti4tccf)r, SacjD«
rc*r, q?»^^ratecj>t: go^llrcc^X, ^ojlwc&t, a. im Ua^
lerarten ^nb*
STRTTvii Syftema lurisprudentiac Opific>amc, in formam arti«
Tedaftac ; Lemgov. 7?g. fol. — jricTe'« QrunbfSte M 9le(^tl
ber ^anbwf rf er ; eiit ii. üicl/ 771* S. — t^etfet't Recbt ber
..J^tt^»etf^^ eiiil^ ^ 9. - (Dvüor^ Vectt ber J^nhvntf
, leri .^ri||||(|i,.«|es«j«. -^ 9fH M i»« !Xa«^
V ..|l^4<r iMff 3aVf iho/ >f48# ttffb ifTT* HsmcAmii Initia furik
FoHtiae Germanorum;' NorfmK 7S7. S. ^dmitbn*^ %9lU
|fl«erfafrutt0 bei ^^urfürffeMimK 6a((feit; ^x^ib, 77^. s. *
^tfdrer'e ?ehrb€0rif fimmtUcl^er j^amrtal/ utib $o(üf(rec(te; Srff.
* a. b. 0. ? ^be. 785". 8. — Corpus Juris et Syftema Rci Metal-
l licar, Frcf. 698. fol. Contin. Viennae, 70J. fol. — FRiTsrHii
^. Corpus Iuris Venarorio - Foreftalis ; I.ipf. 702 fol, — 23rtnfen'f
j. . €inl. |tt ^en in :D?ut^(*(. üMic6eri QSergrecttcn ; £ci'p|. 740 4a.
' ' 3 We. 4 — 23cu(l*e €ntworf »on i^er ^Jünigerpc^MaPeif titt
iinig Iii VoHiegAli» 3«Ha/ 747« 4t« 1 ^ •
.
[ . (ifnbte gi(4(fart(tt ttorlett bm Qffliibft imft
^erfbnen benannt, n)eld)e (tc betreffen. 9Jon ber 2(rr if! bat
Äneaöcecbt, weiche« 5ie Sefugntfle unb ^fTicfeten be«
Sttiiiifiwxb^f mb bte ba^ £tkg«i»«fw ongci^bf a
tMMWm Qfrfabntit9#<Hffeii iir-^d» fafft« SRati i^erffe^
llbet barunter gewäbnikfe nur bai^ ^Jriüatredx betf @olba#
tenüottbed, uub reebnet bcA frie^ifcbe SJerjbdUnig. «gao^e»
Gtatni timmb(r;|ttiii tofifiMi fiMerredbie«« .^^itr
fie^t man o^o titir auf ba< ScrMbniff bet ganjen ^teg^
tiefen« geg^n ben @tat, ^uf bit ^ßi^teu; 9ie(()fe unb Stei^
Digitized by
Reffen bei ©olbatenffanbe^ in JF)fttfhl^ auf btn SIeitff, auf
.i^ce aRitfoIbatcn; unb auf anbrc ^&tQn Oel (3lat^« @rut^/i
lagen biefM Stc^M fiti» mf^rcre Srieg4(eff(e un^ jMcgit»
urtffel'/ looM ion^Hin iS^crliNtiiiiii unb ba^ ti^
mifdje Siecht (u dtat^t geiosen mirb« , ,1
7r4i f • ISM^bvp^'Mbb. nn bm W[9nbm ftolMürec^en,
iMMi^biit in mutixia^m Sranff. un^ {eipi. 77^ 4* '
\ ■ • "
• , 4 ,
3tt beut gärflettred^te wciifti Meieitigfit «frünUic^
UiUnnnb ^Sefugniffe befUmmt, meiere ^ur|!en; ol^ ^th
tafpcrfonen/ unb in ben ^rlt^atoec^dltniffen i^re^ J^aufeä
(»aiiem Ctefe bernffen ^ ig« bte ^rbfoige, bie aSenpd^
faiigm/ M» iNlitilkill« eetoalt^ Me aSotmiuibf^a^^ tinb
htn ®enc^Mf{ari^« 3u bm alTen n^erben bie ^eflimmung^^
griUibe t^eM ani anbertt geltenben/ t^eü^ auc^ au^ bett
kfonbern §amUtenreci)ten, ^er^enoinmem — (S^ gle^t ei
imc| ein. befooftreg 2lOel0ie^r in Slafefitttig foIclKr bcii
•bei bftreffenben @egenf{dnbe/ beien redf^Cltc^e i5e^anbUng
Don ber bei andern ©tdnben Uiid^tn Serfa^rung^art ab^
t»etd;e; tt)elct^e^ in ben C^ceci^Utt^, in ber (Erbfolge, unb
tttanc^ett biefein Qtonbe efglnen Cotve^ten ber SaO
Einige biefer 9vect^(e finb nut^ bem ^S^ern unb alten SIbel
t^orbe^atten^ anbrre ftnb auc^ bem niebern unb neuem
9(bel gemein« 6ie ^aben i^n (ätunP im J^erfommen, ia
Slei4lgi(ir(eii/ iit laifetUil^eit mb (anbe^j^errlic^eii $ribUi»
gieu/ unb in SamiUenoertragen.
^ tfiiurxi lunsprudtntia Heroici; len. 74? * ^l« 7 VIciB. 4* —
U NEüMANw Inftimtiones Iuris Principum Privati ; Frf. et LipC
* 747. 4* — mofcr'e VerfloHdJ«« etaMredjt ber beutfcbc» Xeicb^
(Mole; Sfranff. £eiw. 77f. 4. ^Deff. beutfc^e« JamirteJi/etat##
re^ty ebenb. 77^. 4» — oriiweri Frincipit lurisprudcntiae Pri-
vat«« llluftris; Frcf. 74f. — »OTTERi Primae Lineae luri« Pri-
wall Prindpuui, ^eaaslin Geriptnite) Gottc 7I9« !• ^ mw*-'
biyiü^ed by Google
»IN, DifTde Origine Nobilitatis GetoMnicM;' « prudpoli «W
, lunbus; len. 74^. 4. QOftibt » (»iftM. ««-»{HVHMt 9i<(6ri(6tell
* •
• • • . •
■ 4a«
Mtttet ^tt «Benennung bti ©taDf'.UtU) SÖÖräerttffe«
l^flt man Oirjeniacn ginnte {it tttuift«, mtd)e 6fe «äV,
<tmenMo<rfa(rttti0 btr ©Möte. Me Stnorbnungen i^rcr f^bvia-,
Mt, bit 2Jer&dltni|Te berfelben jti ben «ärgern, bie SKecb*
U blefer tejtern öbcr&aupt mb in i^ren »fc»ie6«»ÄI<,f.
fen, pre msabta b&titmm iSomättt, «nä> btn
UnUtfifitb bn «^maltgen SReJ<^« » unb «ont>(ld6te, betrcf*
fmi 6i9ne ©(afuten, fönbe^gefeße, «Prteüeflien, ©ewoLn*
Ivetten unb OSertrage, be(!inimen bic ©runbfaee bicfe« mm '
— SBon 4^nlid,er Srt ift ta« JööJf.' mb fdamnttdbt.
Otiec ^aW()aIfun9lwd)f, jnSSeiieöung oufSBouerngiiier,
Borfberren unb btren Untergebene, £eibei9enfcf)aff, geriet*
«*e 2Jeifa(rung ber Dörfer, lanbwirt^fdjafUie^ 3lnaetoen*
Jeifen, u. bergl. Ueber »icg üüti ift bat erToberlk^t
ft^eiU m btfwbtm Oererbnungen , tee»ot)ii()eifcn unb «ßcr*
»«gen, t^etW auc^ fc^on im tiniifc^feo Äetüte feßiiefeftt
HAHUES EN, de Statu Civitatis, eiusque luribu» Liber 6im-
«erfttffuB«; Sranff. u. 77,. 4. _ 1« Cwrgicum,-
f.Tr. del.raedus; 6„.fol. _ 3.».». JUbf« JE)ai«balt»lt|*r«»t{
£<ipii(», 7J4. ? «be. 4 - Kimgntr'« «utmlaMtn Mm ©orf»
" « ■ 4?» ' .
• • CnbKcft gtebt ti audt no(^ einfgc bit 3ub(nf<|«f( llc
jMiJer^ ange&enbe gtfil^tal« tttt» üric^lik«« t)»«|MiMmiii^e^,'
»tMi* ba$ SWMttait «mHMOttn, ' g^re borne^mllen
ikgenflAi»« ffnb €(>efad)en, grbfctjaften , ^»ttnbfung^flnge<'
»
L-iyiü^ed by Google
30g (^ii\)tm W>mU.
fclbH Im romifcbm 5iecl)fe, S3erfd)febne« an^corbuef, wa^
ottficfbem no4^ in bffetitern fanbe^gcfi^en^ |um $^etl aud^,
In Siife(»utt9 ber unter bin ^nbcn fel6^ borfommlenbni &ttt^
tl^Uim unb Stect^t^füße, in tem'mofaifd)en unb talnuibfe
fcben 9ied)te najjer befliinmt 3n neuem Jeifcn tf! man
manc^^n tttH|erc(btcn a3orur(^eiUn t^iber bie iubtfd)e
Kation nnb i^re Sntbftng* über^auplr f^oti ff^t imid^t^
fommcn; unb in mebrern fdnbem finb fte fcbon öon ben
anbern Sleligioneoertvanbten erlaubten bilr9erltc(;en Siec^rea
iinb S&efudniffen nic^t me(^r nu^gt^lcQ'tn*
»ecP, t>om Äecjt btt'SuDen; ^ütiib. 7?i. 4. — Savl
• twi> €iateitiW9 hi Me iü^rfden We'cbt«; i5ra«nf<b»* 756 —
mofe« SllenM$»bn'0 dCitualgefei^e bfi Subett, betrefenb €rb/
ii^fmt S.eviimii»fcbaftf«# Seüamcvte ««b fbcMe»/ infe
iDeit de bal ^ciy unb iDelv afgibeits ifetfHii. 79«. s. I^bn^r
über M bur^eißcbe fDtrbeffwng bct Zubern »te Sitll* fSerl*
44^ ' ' ' .
3u bfefen tielföeftenSifcipnnen ber tr^eorefifc^enSÄecfttÄjs.
ttjiffenfcl^aften |dl)lt man aud) nod) bie jurijli*
fc^e *^IU6U4Ui)g&fuiijl| ti>iett>obi fi^ eigentlich nur mt be^
fonbr^ Stlnmenbun^^art ber uBgemeinen •tKtmmetttif auf
©efefee, 2}ertrd<^e, Sotred)fe, Urr^eil^fprud)e, unb attb«e
juri({ifd)e ©e<jen(ldnbe^ unb foljlid) fcbon me^r eine praE«
tifdl)e SBiffefifcbaft ift. Um aud) ^ier ben SrfobernifTeit
btt Shritit unb Sernttttftlelftre semdg ju f^erfabten^ barf man
«ic^t bloß bei Um SSJortberfianbe ber ©efege fielen blei*
ben, fonbern man mug auf alte Umftdnbe oe* tjorliegen^
ben ^üM, auf ben ©eifi bed ©efege^^ auf bie nabertt
eefUmmnngfn beffeibeur ai^ bie Sniafe^. erflnbe ttnb
Snjecte feinet Snbairt, foröfaUfge Kfirfficfjt nehmen* 311
biejer 9(()ßct)t ffnnen bem ^u^leger tf^^il^ bie atldemeinem'
iosifcben unb fritifcben ©runbfd^e, t^eil^ aber aucf^ @|N:ai^
ienntnig, «leertdumMunber Seitgefc^id^ce, Ueberfid^t b««'
3urammeti(a.n8e< unb bec Slnalogie, fi^v be^dlflic^ (tt}iu
L-iyiü^ü<j by Google
9(tt(6 ^at et: bie fc^on t>or&an6tten Slu^Ieguttoett tmb (Sxtli*
mngeti bcf ^tfile uti^ Siebte mit feiitigm |tt wi.
' BCXBAIU9X Henn«neuticae Iuris Libri* II; c. n« wALCsn; tipft
$03. .1. — ikdmi^i Saftet (fvcr «nafmetoeii J^mciimir M
45*
iit^dcfammf {ur iteuntniß berfelben ffibten foBett; fo bi^
nen i&re prafrifd>cn Sbfüeböju, bfe 2lntt>cnbun<5 unb 2lu«*
uburii) biefer ileimtniffe ju lebrcn* SWan begreift biefel«
M gemiSbnlic^ unter bcm aflauien ber mci(lifd)en ^])ravttf9
nur ifi bicrt iii^t bto% auf ^roiefifS^tuttg ein)tifc^rAif eii,
inbem jebe bcr an^cfilbrten sStfcipHnen in benen @efd)df^
ten, JU m\d)m fie bie £f>corlc unb ©runbfdße etitbiU/.
einer ptatüfdnn 31nn>enbun$ fdbig i(f* Ueber^aut>t lafTen
.fd^ bk mamidtf0U»9m areen biffrr 9ef<Mfte auf |t»eiec»
M J^auptarteti; auf bie ^tu^arbeitun^ t>bn ^Sften, unb auf
beren deborige ^e^anblung^ tvenn fte fc^on aufgearbeitet
finbf (urudfttbren. ^ene bei§t, n>enn fie ju @tatf gcrd)df#
teil anseioanbt t»irb, bie (gtaftf « obet jSamUtpra):!^^
unb bei 9>riöatderct)iften, dertc()tlid^e obet auterdetid^tü ^
Iidl)e ^vapi^; biefe binaegen begreift bie Sieferic* unb 5)^
ftetifCuitfi^ unb Me Mil>i>- imb dvegiiiViitwwiifenfclKift
unter ftc^»
8nr 0il4ieef enitKil f. smurn B. l 0, Xt iDeflpbal'* Kni»
6. <i f ii^eftdblabf« «»b^-MK ber yMftijilfi tUdtl^
selabrtbeit ttdbotlrt; i^te# 7^ t. XMT 9ef(li4 eiser
leitittg iu ber gAttien puiü\^ flte^tlgefebrtbett; ^te smfage.
% i>aae, 7S4- r* *-* PAtter'e MIeitang m iuriHifcbeR 9rajrili
ter oeutrd^en fSizid}if unb 9rooiuiial/®eri(bt<# unb $airi(ei-Sl^t/
faffung uttb y^xm^i fBHui* m 4 9>e. r«
U 3 . 4<»
310 @M>wtn
. 3ti ihrm gtiferit Umfange tefaffit hU (BtOtt^ tttet
5^ani|ktpra)ri< Me ganje «Mreibung äffenlHd^er CfdtidtM
fletegeubfitcit unb ber barauf fid) bfjie^enbeti ©efc^dfee;
vnb fo gebart ft< fAtr ei()entltd)e 6latdmdnner/ gRiniihr/
Siitl^e, eefonbim, u« f. f« aiber aud^ fclbfi bie Sorm
biefer Oefcb^fte/ ttnb bie SIbfaffung ber ba^iti §ebirenbm
auffaßt? fobert eine grilnblicftc ÄenntntS t&rer ©egenffcinbe
fclbft* auffa^e biefer 5Ire fitib : SSerorbnnngen , SReffrip^e,
fBecicftte, eeMe, ^cniU^e @enbfc<^retbeit, X>00»vsm,
mand)(vki anbre ©attungen t)on QSerbanMungen* 6otpo5I
beflimmte aSorfct^iftea^ atö batf emgefü^rce J^erfommen^
muffen ^abei in Statte «eiogen »eeben; auA i^ertt(^i babef
ottf ber genanen Seobac^rnng bttf CirimonteM/ unb ber
S5eibef)a(tun9 ber einmal m^tfib^Un ©cbretbart unb ^^(^
meltt/ ii)ret; Uobe^iliflicf^feie ttiigeiMj|)tel, oft fe(^v t>ieU ;
tlTofcr'e ^tnlettun^ iu ben Äan|leigefc6«fte«; ^»ttnati, 75-0.
— X?. CJufli , SCnnjf ifun0 |n einer guten beiitfdden 6d?reib«rt, unb
oflen in ben @efcl)äftcn unb !Ke(btlfad)cn vorfaßenben fc^rtftlfdSieti
Stü^^arbeitungen; £eip|. 75«. g — »ccf'e 53etfucf) einer @taW/
rra;;iö; «©ien 779- ». — v. ©onncnfelö/ über fccn (^efcftdft*/
(9U SBien, 784. s. ~ a3tfd7off'e ^«nbbu^ i>er beutfcben ^a»|/
leipi*«)eie für anflebfube eutibtamt mtb 6ef(b<lfNm<nnef ; i^elw(L
79V 9t. ft m s. — ntereMi*» fDifflNl >eian 9nleitiii|ii'||ME^
ttfi^ snrbeitm ibirliiiyti SMm/ Tfti » 9^
t>it an^txQttmii^ ^matt>mii urd^&mt f!c^ mli
ber 9iec()t^au^flbun9 in nid)t jlrelttgen angelegen^eUen be* .
$rioa(rect)t^, unb fte ^etgt get»6^Rü4) 9^otattatCunfl,
toleM^l i(^r Umfang ftd^ mciier, att Mefe aOtbi/ ccfbec^«
fßor^ilgUc^ mirb fte 6er (Ettid^tung bev Sertrige nnb*5(M^
traüe aOer Ute; bei ^teflamenten^ Crbfcf^aften; unb fRtä^^
nuna^fac^en, an9en)anbe. Slucft fftr @ef<^df(e biefer Sat^
tung ifi SRanc^e« gefe9Uc<> 6e({imm(, Mmeftmü« ^
1Ro#
Digitized by Google
• Mjmi^tnf^afua, .311
Sßeearfaftforbftund ^o^lmtlian^ Srflett/ bit mit in
^fp;i ditiö)^abfd)iebe D. 3* 1512 enfbaltett iff; ougerbem
4^itt jSi0M fid^ kiftm ($f>t tUM nad^ btm tinmal (erfle#
brachten Oeftrauc^e unb tia4 befon^tni Sanbe^gcfei^eR« • £)ie
Äenntnig praWfcftec Siegeln fiber bie ei(jenrtfd)e giübrungi^*
^ ttvt biefer ®er(^|dfte, t(l »egen ber oft babci tjorfommen^
^aalelen fe^r ni>e(»ioettbi9^ £>er 3nbe^^
gHf biefer ie^rern, jbbeir ble aBifTenfc^afr »oit beti imftt^
fc^ 9Soifid>t(^re0eIn; l)Qt man juwciUn unlec bem Üflamea
ber «^eucenmriE ib^fAtber^ obge^aabelr» ' .
MTrni , l'olkmanms EmeiiAatru . ^. f. iHollßälttige Dltb tyerf»cf*
^ fecte fnciarWtiSfUIld; 3«««/ 7^5» * ^i>e. 4. — cLAmuiH Pri-
mae Lincae lurisprufientiac Extrajudtcialis i Goctt. 766. 8. —3. 55.
, . r.Kobri ^orratb öt^n auöerlefcweiT ^oBtraF«» unb a. Shiffd^citj
. £eipi. 7^4. 4. — tlTcicr'0 Uttterticfit »on allen im gem. f el^eit
HtfornmuM bucgerl. .Oanblungf n ; Altona/ 7<»7* 8* — clap-
. r^moTH, lurispnidentia Heuremttica j Goctr. 77;. s Voll. 8«
V '»ciil||^^ Kecbt^wiffenfcbaft von rfcr^tt^er ttiib »orßcbtigev fbu
fleluni^ 9em<0f nib jüeiif rufte; 6itt 7t6. a Q^be. s. S)erf^
»0» Scfimeiiteii/ i(«bieiBeii# S^einrfd^tm'ffto MV^mwüSm
^^Hit 78s. t* ' SUsübr m beibeii ^Sc^em; jfu l. .r- ^
4«.
Die ®e9enj{liibt »et daicl^t(ic()en $ra]i*i« ftt Vtibae# •
f«c^ett ober bürgerlichen Slngelegendeieen ftnb t>on $n)iefact)er
9Ire. €d ftnb entmeber Gtreitidf ettcn , in »liefen bi^
)&rflttbe tmb Steibi^^ iimi» 9)artei«i, jtloge tmb iBci^
l^eibiguiis ben Seriilhteii »orgelegt, unb bon benfelben enC#
f^ieben werben; folglich ^tojegfad^en : ober ti finb fol^^
^etf)anDlunden/ |u berenS^cDiie^ung, @4ft^reUunb
jBffUligtttts ba< guttun ber OtnclKSe nieftis itob bitfe -
«werben iDtUfu^lIi^e geric^tli^e J^anblungen. genannt« 9lud>
lagt ri4^ ber gemeine Deutfd^e ^rojeg t)cn bem befotiDern
^ecji^Kiben^ welcher legtere entmiber gctbifiir f imibie @at«^
Itiiifleii tttib ecgenfiiiibe becrift, ober mir auf geiDifTc
rid^te eingefc^rdaf^t i|f. ^n jener 9iätfftc(f( iß ber orbent^
/ tt 4 ltd;e .
Siebenter ^bfc^nUL
If*e unb htf fummartf*e ^projcß , tu f* »♦Wfi^lrteit* S^ic
fran{6f!rd)e @c^^^5fbun^ bat |ebod) fii Nr ga-^^m gfibrun^Ä^
üct bet f^tdbm&nbzl {um Sbeil auct> in £)eutf(t)latit> einr
.&iiorre*f «nUitunf» tum geric&tHcben ?)ro|e§; ^aUt, 7fi.
i. »fff. «nUitaig to Dtn wbentMeii büraerl iProjefj ®att
ft^ 17 » 9^ f. ^SfT« tbefrftt«A#m'ttrcbe Stecbt^tPifTenfdl^afl
t09 ftcteintfi etrMtiikaiiMmfM/ ?tt «ifi «to- 789. s. —
WMtm tut 0fru|ti. ttnlKmvti nu^ bcfi»iiHfi
iu >em orbentl dioilpwiff. 3cna# ri»-. «• tn«rtl»'i tt^w
bucb bei beut eben «emeiit« ^roieffel; Mtt «bo. S. - (Bitu
neif'ß ^onbbucb b«^ bcutfcben gfracinen iproicffc«; Erlangen/ lof
11. <or 4 ?5be. 8. — ©Ärt^ß ©mnbfJl^e b?« orbentlitbeii
|«(fe«; 4te '2lufl 6eutt3 806. S. Co/i(r He Procednve OmU;
it Paris et Leipfic, «08. 8. mit iDantcrs bentfcber Ueberfefju'ig;
€dfn, 108 8. — O^tter'd. (SOMbfiittfi bf5 i^(imlnAl|>me(f^»
■
♦ •
Sei oOett biefeit %ttvx gerl^m^ietxfBcrbaiiblttittm
Hmmt tbeitö auf biejenigen Siegeln an, na(b «oelcf^eir
tiion, in beftimmtet Drbnnng, babei t)erfabren
110^ Me foloobl t>Dn bem 3it(|)t«r/ al^ t)on ben ^arteiett
imb 3ai8eti {u befolgen finO; tfteitf aber anf bie i^llB|r
tie babei Dorf ommenben mÜnbRd^ Verträge unb f<lbrifm#
c^en auffd^p gebirtg einiurid)ten* 2)aö ganje Serfabrert
^cbei wirb burd) Äenntnig berjenlgen ©efe^e, worauf fic^f
»ie gtedbedbiiibil bejtebetti tum S^eil ao4 bnrcb
guna ber ^roießocbnungen unb be< etn^effl^^rren 9tMiXif
braud)« geleitet* ^n\n Dleicl)«i>rojcfle aber waren ebe#
hm bie Orbnungen be< £airiniergeric()t^ unb Sleic^^^of^
rat^«, ttcbfl otibem botiitt Mnoonbfen ^enttlcben Urfun^
ben, bie Dornebmflen ÜuelDen; unb ber befonbre 8anDCftf
projeg rlc^^tet pc^ nac^ ben in jebem ?anbe elngeffibiten
eeri^t^orbttttttgeo unb @en>o&nbeieen. ^fir SU^ter unb
GMu^tvaffer, nirb fMbfl für (tri ttlge ^anftf im unb berm
dane
Digitized by Google
SXccöttfmifienfd&affett* . 313
tlQnt ^mt^ülmQ f?nb atte biefe Äennfniffe, n^enit |ie (fielet
m^er*f CMiittttd itt Um lKei4^(»ofra(t^proie$; ^ranff. 79U
4 l&tt. 8*** rüTTERi Incrodu£^io in rem iudiciariam Imperii;
Qoett 7ft. 4. (De ff. ^erfuc^ cmtiifr ni^crit &Iliiiirttii0cii M
Nova ßpicome . ProeefltUL ImperH; «1 f« Goetc 79^* g . .
^tfcberebotfr« 9iinmfhii0 fdf mgeteiibf 3ii|ii|tfmte ml Umm v
licjtcpi J{i(mg9, 77» — 74» 3 Cbff4»
tf ^
35ic fKcfcrirluntt ttftttdt ft^ fowo^I auf üuger^e^
^ ker @er(t^l(tU«(eitf m« bfii f4»pn ^»«r^atibnfii alten Oeii
toefentIicl)en ^nbalt^ unb btfjemgen !))unfte ooHfianbig, or#
bentltd) unb beutltcb aud$ujte()cn^ unb rct)rtfeltcf) ober mfinb#
lid) i?ot|urragio, auf Ott M einer Sied^ifact^e« ato auf .
i^re ^mfä)tibun^ig>tinbt, (auplfÜctUdl nnfonime* ZU
giafur ber ©ad)e felbff i(t ^tcr In ^^Infebung bc« ^nhaiti^
unb ber @ebrauci) in ^nfebung ber dugern ^erm^ |u 3ia^
% iu (te^en. £)ie i^cfreCuCunß ia bte ©efd^tctlict^
feil# dter- einen in Sifun i>er^anbe(ien @eaenfianb ein 6e#
jlintmte«, ric^ttseä unk ge^rfinbete« Uf((eU ab)ufaffen«
^ Selbem 9efct)Ubt fon>o()l tn ^ffentlid)en aU $rtt)atfaci)en^
. «uct^ ni(^r Mog itt fold^eU; bte ald eidentltd)e $ro|efifa(()en
an|nfe(^en finb; nn» teiberki ee(i(<Kcfti4^{ei( Idgl fic^, mit
ge^Sriaett fSorfenniniffen, beffer 6nr(^ tPirflicf^e Ue6ung,
al^ bur4) bloge SXntoelfutig txmxUtu
^ontmere ^nleitund/ ®ert($t^afteit {u e^itrabirett/ tu refertrett,
u f. f. 6te 2(ufl ^)aUe/ 79r S. Dcfi*. beutfd^tr SUöiu^/ t. u
Stnieitung/ Urtl;el abiufolfeit; ate 9(uf{. ^atretttb/ Soo. 8.
l)3aid)'d €inleituiig in t)ic SBIiTkinfd^aft , ani S(fte)i einen Vortrag
iu t()un/ «nb batubcr tu erf innen; 5cna/ 79?. 8» — Pnrtmanii'd
, iReferlc* unb Äcfretirfunft; £eipi. 7g j. g. — lUrtprotb's ©run&i
fi(je »Ott ©crfmiguna ter 9vc(ötiottcn M i^nricbtidunj (?*ff. •
7S9# g* ^<^^»v ^Kvwrlfung tum itoecfiu^jigea ^/ctublrcti tuib
biyiü^ixi by Google
314 &tbtnttt SMbfcbnitt.
teil iu refeciren; 79;. 8*
9Ba« matt Strc&iD • unb 9iC9i(lra(urtt)i|fcnfcI)aft ^
ittmit, (H^i^t in ter ftttolt, folc^t fiftcit, bk . fä^n
(atiDeK ttfi6 ^efd^lofftn ^nb, mtäf Uttmben febev ^tt,
{unt fiinfrtgen ®fbrauc^e auf)nbf magren, unb Qcf)öviQ
orOnen* J^Uqu noirb md^t btoß Sefanntfc^aft mit ben ba^
{tt ge^jrtoben 4u8fm tinb mec^aiitrc^eii €iiiric()tunftni/ foa»
tfnt aucft iWl^ere jteniitniß be^ 3n^aM bir ouf{ubema(#
tenDen Sltrett unb Ucfunbett unb be< Sangcd berer (Be^
fö)&ftc crfobert/ toelc^e f{e betreffen^. Quc^ t6iimi ba^»
•et ittc^t ttur aRf forgfditige SBcrj^toHig aUtt 9e(Mblgam
fbiibeni t^orite^mlic^ ^ auf ffae gnttut teb bequratt
Drbnung, auf bte SSerfcrttguna öofffMnbfger unD xidjüQtt
SKegifiet unb Z}eftdnationets / unb auf bie @)erd)lcfltd){ett^
in «erfemmeiibfii gdSeii bie mbiiigii« Slo^tct^riit »«t^
9tad^wdfutf0eii titti 6m Vfteii beilfMnI «nb bffMtbfinib
in<t|ut^Uen» ' • ^
, ff, ^ ivBNcuti Apptrtnb et ItiftruAitt Atchivotmnl Argenr.
71;. 4» Ejufd, Collcftt Arthfvi et Gincciltrite lArt'; Argem»
7I^ 4. — jUbfe Snlettuttg tut 9(ediflraturrai(feiir<baft; Jnmlf..
unb €rba(tung ber ^ertc^tl» unb anbeer SvegtHrAtureni &oU. 7^?*
Sie mit beti tXec^t^fenntniffen not^wenbi^ ju Derbtn^
»mbe ®ef(^(&te Der afiect^Mtoiifetifct^atten Uft au«
|i9ef f^err^ii^niii Geftd^t^puiiftfit befr^c^eeii utib ab^on»
belli, ©fe ijl eutioeber @cfc^)ic^te Den Üied^te felbff, unb
er{d^(e beit mit ber eefieu S3i(bnng ber burflerlid^en ©efeO^
fSfaft MfnApflia Urfj^niiig bec ®efe$e unb ber .barin ge^
srfiiibeteii Steckte, büi mit Im ^QXt(<üix\tm ber IMim
. ber^
uiyuizod by Google
. SKccfWlffenfc^afthi. _ .3,1 5-
tmfitfftt %ovtc^an^ betMben, t^re marniä^M^m ^ormett,
unb bie QÜiualtge Slu^bilbung bed degenmdcttgen Svec^t^fi)^
fiem^; mobii Denn |U0leid) auf bie Üueden bejfeiben un6
bU fßetinbvixn^m hev &tattn fKidfiö^t ^ettommfii f»ixb*
Sähet fle Ifi &e\(fyid)t^ Der iurttlifcben Sitetatur, in mU
c^er bie tt)iflrenfc^aftlid)en Semill)unnen um blefe^ 6tublura,
bie Derfc^tebnen 6cl)icffale beffeibeu; bie t>omc(>m|len @c^rif#
ictt jebcr 91r(^ unb bie itbm$»mßinhi btt rnttfo^ütbii^m
iltitn mb ntnnn 9tecf>rdgelebrten ni&fylt mtbtn. S^eibe
Slrten ton 2)iecfy«9efcl)id)te lojfen fid), wenn man f?e gleich
ietoi^nüdi {u trennen pflegt/ burc^ demeinfcbafcUc^e fStt^
hinbmt tttn fo bitl lehrreicher mb fmc^rtorer abhaiibelitt
fH^oii bec er Hern $Xrt (Inb; stkuvh Hift«riae iuris Rom/
Germ. Can. Feud, Crim« tt fubl. len. 71S. 4. — bmwqubxxx
- Hilloria Iuris Civ« Rom« et Gum* f rcf. 747. luiifBCCit
Hiftoria Iuris (Rom« et Germ, c. n« StUurrüdii et Kug/m: Ar«
fem« 77f« t« — KOPru^Hiftoria Iuris, c ti* bstohis; Mtrb*
f6v s. — eeUbPw'e CMÜMtc ^ jMilMMib lellciibc»
Rechte* ®8ft 790 I. - ^ugo's £ebrbn(( ber IRe4<<§fr4i(hte
M auf ttiifre Berten; 790 8. ^ermebrt oXi ;r «iil'4r
I5<»b f. £ebrbuc(l etne^ cmirirtifcbett ^urfa^; <B5ct. 799«
GLÜCK, Introductio in Studium Hiiloriae Legum Pofitivarum Ger«
maniae; Hai. 7ti. 8.
S^pit ber ineiten Strt: eioae*» €iiifoitttii9 iitr S^xUxxt ber
iltliüMei 6fMetbtit; 3c>* 74f* 4<* «mshuarti Inftimdones
Hiftoriae Iuris Uteitnies Helmft» 7^}* S. — uowmin Litentum
Iuris $ LipC 77% t* — tmiTSLiLApT Intda Hiftoriae Litemiae
luridicaeUniverlalis; m.77%^% — SIIHegtapbifc^e Sk^ttf^
len f. 8(e9 |U §. 4- 9U%t^l^%\^^ti tmsawo, les^ vies des
Jurisconfultes les plus ceWbres; Par. 717. 4. — ttlofer'» £ejclfsil
ieljtleben^cr $Hec&«0elebrten ; Suüid^tt 7?9- 8. — Weiblid>*s
©cfcbicbte l)er je^tUbenben «ccbttf gelebrtf it 5 ?DJerreb. 748. tiB^e. 8.
^eff. g^ad^ricbten oon ben jt^tteben^ett died)tl0eie^rten ; 4>«0e/
7r7.^95be. «. f«r»er, ^)ane, 78?-8^ J»be. 8. 5)eff. fejcifoÄ
aUer let(eb.<Kec&t<geIe^mn; J^aUe, 7^^« 8* — !3u9t<r*s 9ettciie
IUI iitit#if4bu ^togropt^i £ii<»ii0# 77^ ff* < iBbt. r«
53-
3i6 (Siebentel; Sltfc^nirt*
Banteln, mäjfte man ju<r|l bie ©efd[)idE)fe Uv
bung burd)(3f5cn, üoö njefc^ec [)i^r nur Me aU^emeinflett
©rum^jilge anjufu^rett finb» ©etvo^n^eit tt)Qc bie er|!e ,
unb cütjige ÜucHe berfelben in bcn friS^effcn '^tiün; unb
crfl 6ci bei* 9?»ilbunf5 förnind)er Staren famen (jefdjriebue
©efe^e auf* Dieg wor juerjl bei ben öfiatifcften unb afri^
fanifd)en 2>6lfci'n ber gud, ob tt?ir vi(dd), auger ben (Se^
' fe^en bei* alten .f)e6rder, Don ben tjbrlgen nur einzelne
tb\nd)(l&dt fennen» Ueberaü a^ertt>ar bei i^nen bie bßr^er^
liebe ©cfe^gebung mit ber Svelij^lon Derbunben, ti5elä)eö Dort
ben C{)inefern unb anbern S3ilfprfd)aften be^ n6vblid)cn
SlfTenö ö!eic!)faD^ 9[lt* 21m meijlen jeici)nen (Id) jeboc^
im 2llter(&um bie gricc^ifd^en unb rfimifdjen @efe$e au^/
unb ftnb^ t^eiW i^re^ innern SBert^^, t^ed^ i^)vti fpd^
Utn, felbfl nod^ heutigen, Sinfluffe^ mstn, duffer({ mer£;^
tvurbi^*
(5. Kcitcmcier'0 ^ncr)flcpihit u»b 'Wcßicbte b«r SKedJte iit
<De«tfc6fanb, 6. Lix. ff. ^ufclanö'» €ncof(opdbte 0. so. ff.
GOGL'ET, Origine des Loix, des Arts et des Sciences, P. I. L. I,
— SELDENus de lurc Nat. et Gent, iuxta difciplinam Hebraeor,
Berol. 754* 4» spekcer, de legibus Hebracor. ritualibus;
Cantabr. 727. fol. wicolm äe Syncdriis Aegyptior* iUorumquc
• legibus infignioribus , L. B. 706. S. — meursh Themis Attica ;
Traj. ad Rhen. 6Sy.. 4» — lurisprudentia Roinana et Aitica, c,
pracf. HEiNECCix; L. B. 738-41. 3 Voll. fol.
Sali för feine aBiffenfd)aft (inb bie Seifen unb S5f^
mu^ungen bei ?OlittcIaltert fo merfmilrbi(j unb frucbt^
(ar, ali fit bie Siec^tifunbe. Sßd^renb beffelben bitbc;^
ttn f!cft aOe ein(^eimifd^en 9ied)te ber mertmfirbigflen eiu
topdifc^en ^SlUv, unb in eben biefem Zeiträume n^urbcü
aud) frembe^ oorne^mlic^ bie römifi^en ©efe^e t>on i^neu
aufgenommen« Jg)ier)u famen nun noc^ t>on Seit 3ett
manche SIbdnbrunden, €inf(()rjn(un9en unb 3ttfd$e« 3tt
tem ttorbilllicftett Snropa, bei ben Sauen, @d)n)eben, SSufj?
feur tt« f; ft galten me^t e(nf^eimif<!^e föef^^e, bre bo^
au'
Google
\
\
SXM^Wmifienfc^affen. ' , 317 ■'
aud& t\\d}t ton frember Scimffdftung ganj frei bUtien. 3n
^en bm übrigen &rt)tt)ei(en iü S3etbee^ ni(S}t toeniger .beir
%aü, indem die cin^eimifct^e @fre$0e5tt«ii toret^ die furo#'
|)difd&ett .ftolonieeit man^t Oer4ii(erurig eriiff. Uelri^en j
i({ bfcfe 0an{e^ noc^ ntc^t ginl^nglicf) bearbeitete, @erd)tc^;;
U ber @efe^gebuR9 an merftpurbi^en UmfÜnben unb 3ie^
fttttatfR f&t giec^c^gefc^icftte und SKcnf^^enfonOe ihtt^anptr .
o^ne 3t^^if^^ ff^f rei^^altig* ' /
«mtf. %eiteiit(ter*f Cire^lf« 6.*Un« f. & 91« ff« «Sugo'f^
tf^iboc^ ber ne^t^aefd^ictte/ e. an. f» ' .
aSon ber Dlcc^fÄgcfd&id&fe fel6(I, tt^elc^e mejr Siar^ '
fieautig ber ecbtctfale der Ocfelfunbe, ber iSitd^ticfütÜm
unb 9ied}t^rpf{eme fet;n niu§/ ifl fein It^eK fo tt)id)tld unb
clnpußreicf) , ai^ bie ©efc^icf)te m r5rtiifcl)en DvcdjtiJ»
2)ie brei «^auptepoc^eo berfelben ftnb bU Seiren Wt, utl«
tet^ ttitD nac^ bem Xaifcr 3u|itmaii. IDtejfffle i^eitt
^c^ lieber in bie Seit t>on Erbauung tHomi bU auf bie
X)ecenit)ii'n; t>on biefen bi^ jum (Etcero; t>on ba bi6 {uns
tUei^anber (Seioerud; unb t)on ba bid |um ^tußiniam I>it ,
imxtt beffiffl bie ®e(€|»i4tfeJber S&emfi^iiii^ciiL biejTe^ ^{^.
fer^ um bie Anordnung nnb Gamnihiitg der tomifd^en @e^
fe§e; unb bie Drifte fpdtere Spoc^e begreift juerfl bie @e<»
f(l)jcf)te be^ nici)trämtfd)en 9iect)t^ bi^ ^um SInfange be<
Itoilfttn Staftr^iinberd, 100 ba< rtoiftibe gtecf^t t9ieber <mf»
f am ; bann bie ^olQ^itit Ui jur' ©ieberjerffenung ber aU
ten Literatur im fed)efje{)nten 3a6r()unberti unb von biefec.
Vertobe iii auf unfre Seiten« gär bie SUeraiur ifl biefec
le^te S^mtt M mileii der>i4tig(lef '
«. Nt Iblei gcdlHibfi MtHiHii Miifti» 4^ s, si«
de? CmldiniS «n^ CdAMftfriRnNtg dcl.rtmircfe» fte^ll.
mfUdcm iMdt GitA^MA Ori^ines lurif Civilis, f. de «rra et .
progreflb lurii Civilis; c. n. MifcovH; Lipf. 797. 4. Vencc 759,
3 Voll, 4. üterf. tinb neu bearbeitet von XOti^t, Hamburg/
758 ff. e* H^FMAimi iÜllorU Iuris Roiiwino - iuftinianci ;
Lipf.
Liyiü^ixi by Google
3ia
LipC fMk'i Völl. 4i> riATKCRi Hiffcorit TurisfcientUt Citil»
ftoniante et Byiantinae; Lipf. 760. 8. — «gugo'e ongcf.
jE»iem4(^f{ muS oBer auc^ feie t)etUfd)e D\ecl^t«dcrcf)ic&(e
unb feinctt gleiß befcfydftlgen. Siefe 6at t)ler •Oauptpcrio^''
l)<n: tai 3eit<ilfer t)or Äarl bem ©rogcn, in »eldjem Me
2>eu(f4ett bic ttfttn (Stuffti bcf ^ultor not^ fe^t langfam
btttd^diengen ; f>oii b& bU {ur €inf3^nttt8 bti ximifdfm
giect)tö, um t)ie Kedferung^jeit l!o(&ar'^ be^ Snrtcn; t)on
l^iec an bii |ur ©tifmng ber Uiüöerfttdten, welche ber aiec^f^^?
{uttbe me(r foiffintlit^aflUcfie Sorm ert^eilten, alfo bid in'd
t>fer$e^nte 3a&r(»nttberc*, uttb Don biefem bi< auf utifer 3€if#
alter, in tt^eld^em jeboct^ bie groge Umdnbevung be* beüf^
fc^)eii ©tae^recft« unb bec bi5r9crlicl)ett 9iecl)töpPegc in
Cetttf^^bittb eine neue St>^cbe mac^t« asd^renb biefetr leg^
fem 9)eriobe erziele ba< bettlMe Ke^e dtogeti 3«^
»o*ö, unb bie SRec^t^fwibe mfc^Mtit nette Ölfcipfineii^
aucb würbe bie Se^anblungfart bcrfelben fe^r öerbefTett ;^
pigHtiOt Jbiere 9an)e aBiirenfc{)aft, in aHen i^ren Steilen/
w>^ imtninr sVcfer itnb. t)ietfac^er Seebeifertto^ilii unb Un^*
letunBcn fdjiiä unb bebSrftla ifl?»
«UMeweieift CHcHlMM» tüb «ffcbidNi bir iKecbte in
S>eMtWaob# e* III* f. jDie Boirebe bfcffi fBw^ mm »ittt
' ^ fc&arfftnniiie «emeifitngeii bie goJiie Suti^rruMl «nb becf«
miglicbe S^ertelferungem
57^
5)le 8iferarsejcl)id^fe öet Dve^tiSfunbe, ober bie
(ütfdMH (M (SHubium^ beef^Iben, seibinnt, tt>ie fc^on
•ben beitierft i(t, m Srtt^fbtirtett itttb aSoaftfttjlrtgteil gar
fe^r , je me^r man fJe mit ber eiaentlid)en SleÄtifleWic^le
(011 itt asecbinbutid bringt; unb bann l4St fie Ttc^
berfilben Ui «ki^ Vertoben .eM^eitea; ober .^uub fiber^
319
^upt fiHlr-idle^ tninffte Mb neuere «tftatam« tühty
9tni ifl fie, t»ie febe Oelebnengefc^td^te, t&ei» btogro^
phifcf), t^elf^ bibliograp^ifc^ , unö Jann cnenxfber aU^t^
mm na4 t){£ Settfolge tfrienigett 6c^icffale tinb S}erdtt#
»rungeii ^t^anbtU tterbeo/ »eic^e Me gefammte Sitd^m
I9tffenf(bafe erfuhr, ober mil f^iwi^^fd^idttt aDdemeiner
Utbtviid^t, nai) ben einjelneo juriiitfc^eQ SitfdpUaeO/.un^
berm bffonberti eefct^icf^ie« ^ ^ ^
pbafe f»(l. 5rnL 6. 8. ff. wo aud^ >ie »owc^rnften iuii0tfc6e(f
Sournale, 2ö6rterWc6«r unb betöL nacfgewiefcn roerbeit. SJergL
• >
L-'iyiii^ud
mm
• •• I
4 ^
3n6egrif olfer berer aßat)r&etten ttnb »IffenfcftaftHcfteti Aetiiif#
ttiffe, n)eld)e tie £e^rf t>on t)er ©ott&elt, baö öer^altnlg
ter sDictifc^en ge^en Mefel(»e/ bit in biefem 93erf;d(tntfre ge^
srftnbeteti ^Hid^tm bti @(attbcn< unb be^ ttbtni, fußjb
bie barauf ^cflti^teit J^offnungen unb Srmartungett btlWf^
fem 36r J^aupfgegenpanb l(! fol^lf* Sleligion , fie fn) .
t»OQ mlibn ^vt fte iDoUe* @emeinid(ic& aber pfTegt niaa
iineer ber SfteoloAie nur Me toifmf^afttifbe ^bir seiende
^emttttlg ber geoffenbarfen^ ober d^vt^Iuben gie((dion
terfle^eti^ unb biefe Don ber natätlicbctl S^^eologte^ obec
bem tt)tifenfcf)afefid^en SSortrage ber SJernunftreligton ab^ü^
fonben?/ vUUit {u btn pW^fopV^M^n SBiffenfc^flf o gc^irt«.
Sin endüen unb ei^entlic^lten 93er|!anbe ifl /ene nur bit
3n6e9df gelehrter Äenntniffe ^n ber Sielißlon felbff, ober
t^on foIcl)en (Sifitn, bie fic^ auf bie £ebre bon ©ott, tittb
M fBerj^lHtig {»ifc^ni i§m ut» tm 8Rf nfct^i ti/
Digitized by Google
1
. iiPSKU Bibliotheca Rcali^ UnivcHalis.Qiitdnpmira, P. I. Fraf*
67s, fol. — BüDDEi Ifagoge hiftorico-theotogictk ad Theologiaiu
univeiram fmgulasquc. eins parres ; Lipf. 7,-0. 4. — PIAFFii
Innoducrio in Hill >'-i:^m I hcoiooiae Literariam ; Tjtbing, 724»
^ Voll. 4. — WALCHII BibÜochecfl '^heologica So'ecta; Jen ^ff*
' 765-. 4 Voll. g. — fpftematMcfte §{n(c»tüfta jur Äenw*
nii «u^erfefcner Q^iicdvr in b?r Itbeologte, unb in biip Damit «esr
ft^roioqie ; 4te «uff S^ipj. ige», t. — :s;eir« fp^mAtift^l Sei»
|ei(6nif . tMlodifd^ec 6c^Hften ; 6tent>al/ 793. g. c&tef*«
J^aiibl)itd^ 0er neBfrn tl>eeUfttf4<R tw^xmxs 799 -97.
fj^H s. . t^iemeYer*» f^iW^tbef fit trebiger nnt Steunte
/ ^et rb^^lpüifcften ftter«tttr# »efl f»earMtet miO fortgefedc osn sr,
t?ttmei^er tttt» U^agniQ; .^«tte, 7f^ • 9«. ? ^ke.
^ — jpalm'Q ^anbUbU^^ bet fNvtoat fegen ^Iteratir; erfangetf/
79?. ? i^l)cile. 8 - lUag'ß €ffCDPIop(jDifc6/fctmtfiifc&e
Mtt emanier t)erfa)tc5en ^ bag btefe etn^ti ©egenftan^ Ut
erftertt atttoa4)t, unO bag foiDoftl Me cftfoerttf^en alf
praftifcften Äenntnlffe, »eiche bit gteifgfoii fntbitt, in bec
2bt;olü^Ve WMTenrdbaftUcJ) unb fpftematifd? jiclebrt »erbett^
Unb -^iefc geUbi tc itettntntg nnuxfdbdbet fic^ baburd) t>oi|
»er ijememen^ bat fie fmpf^l bit bMorifc^ett altf »ogm<M
ti(ö)en JÄcli9<oii^ma6r|>elreii beflfer orbnee, ^rfinbllcber uitg
Utfud)tf auf ihre Clueiien ^ui adjubrt, un^ jum $wedm4Ä
figen @ebcauci) bitfiv knum bie nör()l9e Qiuletlung giebf^
ainbte tuitcrrcheidett S^ei^lodie unb SReltgton fo im>q elnon»
i>et, bag fte9lfle<^ toa« ba^ moralif<be9}erMiliii6^ofre« |t»
bec 5Belt, unb befonOcrö jum 533ienfd)en beltifft, jum@ebiefe
Der "Jbcüloviie recbnctw wiib bagegen ^lUe«/ »a^ ba^ moj/
f altfcfte .93fr(>dltni6 M tUmfiHitn {ti &i>tt angffet/ SteUgioii
Digitized by Google
nafur(id^m Slflfgtcn oon ten S^denddnben Der £&eoIoc^ie,
bie fid) ()au|>tradl^Ucf) mit ber geofifcnbamu aieUgton be(^aU
tiStp nt^i sotii att^fcbfeffen; Dhlmr^r ma4i Me ec^m,
bi fo fern fte auf ricftri^i erfannttit ^iinmftmabtf^iim be^
tti()t/ eine burdlxidftgt^e ©runMage ber festem aud; iinb el
Ii§t ftct^ ^a(^er t^te PiMlDfo)?f)i|c^e fSiflmn^ttantnii ber
0* MÖ8SELT» Prosr* de diverütate ftudionim». quibus Uteolo«
gmn decet caeteris etctsfite doctoribus praeftsirev Hai. 767. 4. —
t^eolföifdje Unterf. 05. i. @. i. SibtbeÜ. 9. — ^-t«-
KITZ, Difcours de la Conformite de )a Foi avcc la Raifon , VOC
*' f, EfTais de Theodicee. — WfcIan^'0 ®«^anfen t)01t Der S'ffi'
jcit, Über ®e3?i?fldnt)e bo* ®laubenö |u i>biIotepbtf€Wi ?«iPi.
. * 789. 8. — 5Ser9l. Xwug'd CncpFfopabt ; ^tl). 2. 6. 20^ jf.
unb punf« &SLi%Uuui tu bie i)ieo(ogif(;b¥)i SlSifTettficbafteit, ^. u
SJfan tt)firbe jeboc^ ben 95c§riff eine« '^^CofoAcn ju
^eiifle faffen, toenn man i(in blog auf ben Scbtct Der Sie;
^Ksion^ ober aiif ben {um !Bottrade i^ret sBa^r^eteen Dor^
J4!ialicf) bef?immten geiplicben ©eanb, elnfc^ircSnfen »ofUe*
Senn fo nü^ltd) ^ie^e^ ©tanb an pd) ifl, unb fo uncnt^
bet^rlkt^ bemfeibeU/ befor.ber« in unfern Reiten, gelehrte
mb 9rilfibU(||fe t^eologifc^t Cioff^ten finb; ttftttdt ftc^
ber Unifong biefer (Einftd)(en boc^^ n>eiter, aW ba§ fie
blog }ur gubrung be« geif!Ild)en £e()ranU« an|un)rnben,
ttnb auf biefen Smd aSein jn (»efd!^r4nten n^dren«
S)m efdenetiii^ii ^^eolo^en mu9 aUti bai tDic^tig tttt5
toiffetiittJiJrbig fepn, irgenb auf bie Sieligion 95e)te^
^ung ^at; folglitj^ auc^ berjenige S&ell, tt>i(renfd)afelfd^cp
ttsierfUc^ttttgett/ ^ec ntef^r fpefuiattD ali praMfdl^ un^
Hr Umfang ^ir i^m nit^lim Geübten Ift ba^er gtifer
unb mannicl}faUt0er/ ald bie/ bodi au^ ni€^( {u fe^r e(it#
iuf(t>vdii#
#
L-iyiü^ü<j by Google
. §1-19. unh nlwr bie ^othweHbigFctt gelehrter fbeobflifc^erÄettnü
»((Fe für bell Miqio^Mv^T , Uicmcver'e ^öorrcbe |ur neueften
aupaabe f. ^^anM?ucb«r 6 XVlll. etauMm'e tuacnblcbre^
e. so unb f. puiirt CinUtmag in ^ie ü^eoUiif^e SBifi;
^B» «. 19 (f.
4*
fSa^ alf» irci^ttft ba|tt bfottm fanttf Me 8e(reti mb
?JBa6rbeiten 6er iXeitglon aränMi* fennen, $u beurt^cu
(cn mb an^nmnbtn, $^t)it:t ti)eM ju 6en J^auprtptffen^
. fc()afceti, tfteiW {u bm stot^toenblfien «OtUf^fenntniffen bec
S6eolod<e , 6k f{d» aud^ M 93orlerdntii9«(fiintiiifre 6er#
feinen bt'tracbrfii lajfen* gu liefen (entern red)ne( man
i^orntbmiid): '*}5()ilül09(e^ ober grunbiicl)e ?)efanmfdiafr
4ircrtt unb neufrn Gpracftett: ^tlofo)>t)te ^ (^tvt^i(t>tt
mb fc^öne gttetottit. eomobl bn iwecfmMlafii 4gt#
tüerbunci btefer ^eniientffe In J^inf1d)f auf ba^ t(eo(o9lf4fe
jg)ain>t(lubtum, aJ^ ju einer ^el)ö igen iSerrelbung blefe<
UliUtn, t(t eine t)orlauft(ie encnFlopdDifcI)e 9(nleifung
flb<ratt< Meiittd^f iii meieren Me Statnr, bte ScrbiRbung
unb ber (^eaenfeiHge <?ttif!u§ biefer ®iffenr<)bafteii barae#
Uc^t, unb Die ^Bfrd)id)re ibrer bid^ertgen gorrfcbritte tni
aiagemeinen burct^gefiattgen totrb^ X>ie(t ^nldtung fanit
bi^o niMd^tt «trbm, tbetm fie {it0teic^ SU^t^oDolü^ie
' umfl^lf^^tcb vjon h*tt föcrfvereltuni^/ unb i^ülf^njiffenfcbaf/
un i^cr ^theologie, n^^iTclt'e ^nrndfutm |ur ^ilbunq otiae>enbe|
j^rivoloacn, ^. l. 6. ^?-94« "nh i«r 55ücf)erFenntni§, mülcr'f
S(nIeitUtt9/ ®« 29 f* — * »^s* kaasmi Rario f. Methodiis verac
ThepiOKitc- cx. rec. seml^ri; Hai. 7I2. 8. — r. tUoeljcim'»
lltrie 9ii»eirttil|# Me ^ttHgetobttbett WJiAifftii |u erUrnen;
394 Q(c&re( Sibfc^nitt •
, ^efm?. 7f^* — ©emlcr e ^Dcnacb einer niim SföIcitUit^ jum
attUlt fjen Sl-i^« ^^^^^ gonjeM ©ctt^ifLi^lelrfAmfdti jpaüe/ 7)7.
» CUmm e uoU^doDtge ^tnidtun^ tu Die ^bcölodtii ZülL 761
hü 77^* 7 4» — M URSINN A£ Pui^iac Lineae finqrdo- *
paediae Theologicac; ed. 2. Hai. 794. s Voll. %. — semIe&i In»
^rutki brevior ad liberalem doctrinam theulo^'cam; Hai, 76$* %*
^ ^er^er*« ®mfe, M ^tttfriitoi ttr SlKologi« litreffesbs .
taug aB0iMN( SM«0ti; «tt MÜ. JSHi(le,,Tfi.;r9^. t. ^
piAor« €{iIettBiiii ia M« t(f9l«9ifc&eR V^VStit^fim\ Itm. 7n
h\i 79f* • V — j^arie lbilvitQn§ iu einem dttlKbltd^e»
jgtubium bei ^(jeotoflie aof UnioerOWteo ; ^eiL 79^. s. —
^t)ViTi'ß tbeolog. ^ncDflcrabie unl) ^)iet6oboloöi«; J&alle, 797. «.
Cittmanii'* €flco^(opd6ic ter tl)eoIoc{tf(i)en IBffffttfc^aften ;
£eip|. 798. %, — »cUcmanu/ Der i^Oeoloa/ oöcr encpFlorabu
fc^e SufammenSellung Deö ^BiJen^murDiöllüi uiiO >)^eucflen im 0c/
l>iete Der t|>cPi9gt)^eD SSiffenf(&af(cni e(ftt(t# Soj uo^
^{«n ttnffrfUig m Der grillen ^ic^tidfett ift; fp tnuft
QOf^toniMs Me e^eolosifd^e, tft^ eine ^fitt^Uc^e, i^VL*
jidn^ige imb lufaiiimen^angenbe Äenntmf berfclben, großen
Ußb t>ielfacf)en "O^U^i^n 9cm<i{)ren ; mit) i(l ei« fe^r irri^
te* tBorurl^eil, tPcim man \^itt, »0 iit<t^ auf Uio^eii
0(ott(en/ foiibero auf kbenl^V Cfleiiiieitiiß uttb liäutt
UfbiT^eui^ung anfimmt, @ elej^rfaoif eit unb üielumfaffVnbc
5Bi|TenW)aft für entbe^rlU^, oDer gar für id)at>My \^a{U
iEHcfe ver^Ufc «>UUne(^r fo»oiil ceM^erm eto(fe Der Uim
ttrfud)uii9 tmD t^r 9ibfoiiberuii9 ber (nr . Steltdimt ^injuge«*
foinmenen unnußcn '^ixia^z, M auc?> jur Äenntnig ber
Siegeln, naä^ »eldjen tt>ir bei bfcfer llnterfuct?ung ju tets?
fai^ren ^cm ttU^na (atm fie felbß ein »ef<ntlid)ed €r^
^altung^miltet ber SteUsfon imbem UiiD 5iir4^ bie grS^
fere ^iaffldnuig , £infid)t unb Ufberjcuguna unfer^ SSer;?
Oanbe«/ toirb itigUitft baö ^cri {ur Slufaai^ttie tvArbtaer
biyiü^ed by Google
Sirif9fon«9efuf)te iiab eWer ©iflrittuttöert, unb jur 5(tt«#
ubiui3 bec 3Celrg{onöpfllcl}teri Deflo aaieigter gemacht«
Ilster ^cn Climen mb l>h motlmtntimt sdc^rter tfecoTi»
SXmtmdi f. Uoffclt'ö annjeif. m Q$tlt). otigc^« H^li
2){e {ur ti^mmtn Sfreobgie ««fi^reitbett QBifTeit^
fdjafun faffVtt ft* tintfr Dter ^Ouuprabr^eilunMCn bringen:
t)ie e]icacti)cbc, l)itiou)il)c, (oacntaiifctje unD fpmboU|c^
S:i)eo(o9ie« £)ie l^^ret evfievn beareifeit hiebet t^etfcltebtie
©ifcipliiiftt unter (Id^* Jur ejfegetifd^en t^eolo^k gebdrertt
biMird)i» iScitl?, ^ermenCilfl!, unb ergentllciK Sn'Cfletlt
5auct) lagt fid) bie Slpoiogetif, '»oüon unten ($, 29O bie
Siebe fei^n »trb, (»tet^er recimeit* Sur l)iltoi;i)d;eii : ©e#
unb t()eoiojiifd)e l^tfetahir* 3Ur f9rteniafi!(ri[)cn : ^ogma^
tif; '^IJolcmtf, unb d)rl|lUc^e ^^oral/ tt>eld)e lettre auc^
bie «^^fmihf, Slfcerif unb lOloiM unrer fid) begreift;
«^ieju (ommen nun nod) bieientgen aBi^feufc^oftett, toelc^
bie beionbem ^fitc^reii eine« SKeHgiondlebrer« unb feines
aimt^filfttuttg betreffen: ^omiletif, i^iau^ttit, ^aftowU
t^CDlogie unb @tubium bei Ä\X^^m^il^ti^
^ix^l :ants'e m^tt^p, iCi« 6/jK9» Olmffp ChMc «
$5üdlKt Mn bcr 9tj§tctt fBH^tisf dt, «Mit MefeKctt a(<
We einjigt gtfenntntßqueae b«t aeoffenbarten Üiellgicn/ unb
folnltd> oud) ntter fijeologffcfjen Äennfnig 6«tf»l6fn atijiw
£ 3 tinnt
biyiü^ed by Google
326 %6HtMid^ntt. -
Mum aucft fe bitntn biiMbm bB^ nur b^m, ti (u
trlftc^eimi, tttc^t aber, ti^tie Sorfc^uitg mb nnmHtilbatt*
Gd)dpfen ani tiefer SrfenntntgqueÜe tlberfldfftg «nt> ent^
t>ei^t'Ud) ju mad)etT. Unter bett Da^u bet)iilfltd)en ^orberef;»
luna0tenn(ni(fen tfi bermtberi» M.enncm^ Oei KCptOfb^Uf
fporit^ 5if bibUfcDm Sä^er gefcbrieben fln^, ttnb ttr mit
liefen ©pracben oeriDanöten ^unoarten am not^wenbi^^
flen; v,nb ee j(l ber 3wi?rf Der sefammfen C)ccj)entcl)en vj'beo«
lo^te ba^ Stbeitluotum igeDdrtg |tt bUoen unb Icnf ctt ^
kttiitt e< ^elll Sbcologet «um rid^tigen S^erflMl^v^ fSk
(e(^ nnb {itr grtinöltc^en J^erleteuna nnö 'Sefttmmun^bet
(ario mtialtnm lehren uaO äSa^rt^citea t>er
Ueber bie Q^otNenbtgFett; bte ^iht\, unb iivat mtt mi
mm miu i« dttbiveii/ f. vi^iltU, am mtiik^w 0» ^. iU
9. ff.
8/
€rfl bann aber fann bietet &tnblum ftint geb^rfge
0rfinbUcf)re{t unb 93ottipdiiMgfett et(Mdlffi, imui e< burl^
Me biblifcOe ^tif, bie crfle e^eseeird^c Dirciplin; geUHee
unb torbereitet mirb» Dlefe befd)aftigt ftd) juoärberfl mit
btv genauem ^enrirnt§ btt biblifcben ^üditti mit ber
&ti^\(t)H iitn Cncfiebung unb t»erfcbiebiieii Gcbhlfalei ^
mit Uneerfucbung ibi^^ Sled^t^ett und btt nirA)rung^ bei:
fogenannteu Jononifc^en f^)&(t)tv ber SSlbel; mit UnterfAef#
tung berfelben \>on oen apof rppt^ifcf^en ; mit ^xüfms -
$ercetf/ ttnb SBergletd^ung ber in ^eii «ielfiWgea ^anb^
fd)riften «bmeicbenben itimm beffelben, mmit bann {n#
ßUid) bie ®ef(4ici)te biefer J^anbfd^riften uno ber gebrucE#
ten S&ibelau^gaben, Hterarift^ unb {ritifd^; oerblnbeit
ift; unb enbUcb mit ^eimtKtns «Her ^cr S^iftAlft , tvekbe
6t>rad)|lubium, ©efc^icbte, ^eietanbe, ^eograpbie itnb ab
f ert(^um6{ennttiS. bu S^^Uil äbe^i^aupt im m^m fRaage
I
L-iyiü^ü<j by Google
$• — ^Utufffiiilftoind/ 9^1. 6. ff.
t\)n[^ berfelben i^re ci3enfö'»i^iHd}cn Scfoberniffe* Set
beu Äntif De« alttn. ^ci^anuuttf wirb »orldufiae .^nt#
njg ber ^tbraifc^eii iinb Abcigm ntprjetildnbifc^eti tiecra^,
für/ mftber ^ttmi^abt, (irialtnn^ &mtnlun^y unb €(t^f#
|)ctt Der barln etttf)aJtenen gd)rifcen i^orau^9efd)frfe4 ©o^
bann ge^t man ^ui* allgemetnen unb befpnbern ^efc{)tcbte
itre« Sei^ie« fori/ unb mac^t 04t bie {ttt fcUifc^eti ^ear»
beituug btefer SBScber bienHcbeti J^ülf^mMel befannt, ber#
gleiifren bie ^arallclilcdcit, unb bei ben mofaifd)en »ö(bem
ber famaritanifc^e ^mtatend), bie alten Stbelüberfeger/ et^ ,
«ige ^Mttt^^M/ bet Za^mfit, ünb bie Slfafora rel^fc/ ftnS* ^
SKttt bell neuem SKdbbitieit/ beti J^attbfc^rtfteu mi ^ni^a^
ben »erben bie 53arianten bcr maforetj)ffc^en SSecenfion gej»
famtneU; unb n>o biefe Wulfen nic^t ^inreic^en; begnügt
matk fi(^ mit (titiid^m SSerniutftungeti« attcS tPirb
fbbanii auf bie eintetoeu iö&ättt bti .atteti, ttfiarnttM
Bet angetvaubt«
C 97 ff. 2)efr 3(ntt>eirüng j. tBübung e. ^beolO0. 05. 2. (5.9.
^li, 4S. Bibliotheca Sacra, poit iac. le long et c. f. boer-
Mifts iteratas cürascontim ab a. g. masch; Hai. 7;^t-90« 4 Voll*
'4; — • CARPZövii Critioa Sacra V«'T« Lipf« 4. — SBMUBti
• Apparatus ad liberalem V. T. interpretationetn; Hai. 77J, S» —
m^am*^ VfJMim H Nu ttttlnbei 64Hfiteii M altf»9«t#
bN } £b. i»^ i^ftieg rtr« 4» iet4b^m*e Ctiitetttiiig^bi'l
— ^UeJG^initftt} teii»|* 7e7* ) Me* t. ife ftef. Qb. i* etenb.
'.«o«:'!.- iSeff« €tit(lft]i«f in bie «n^fif^D^. «itc^er b^ K Sief.
* ' €ej|>|. :7yf . :3^l)»*f €inle{t«»d i« bie göttlicbett ec^f ffte«
BE 4 ^etf
Liyiü^ixi by Google
M 9^^l|tl;Cßtfil^<> S©i«»r79?. 8' CAPPELLi Critica Sa-.
cra, ex* cd* vooex»« er scHAar*«ÄEÄoi; Ha'. 77^ -86. 3. VqU.
t. ^ WA1.T0NX in fiiblia Polygtttfl Proiegomena , ex ed»
^DATHxx; Lipf, 777. a.--^ KB^«i!iicoT«'* Swtc of,the printecl
Hcbrew Tere of the Old Teftament confidered^ OxC 7jj; 5:9^.
9 Voll. 8. ^ Cj«^^* OiC Generalis m V. T Hebrticam; c.
'mtriisii; Sranov. 7t }• g. — AOSfi Vtriat LectioMt V*
Farmac, 4 V«1U 4.
|üer(t eiubium brr 6prad>e unD feeä bpfonbern 3^^«>"'^
frfotm, iporin ^le 7>öd)er'0efrelbrn 9efd)rtebeii (tn'>, &Ofi
Um M man Me ßrfc^td^re ii>m enifte()un.<t . unb $bfa(>..
fktng, oornehuilifb in 9lftcfft*t auf tbre ^aicbeit, ifere
©ammlunv] uiib b'^i^^ii'^ t» t}Ibf^cif(cn , unb cen oer^
fd^iebmn ^mb bieier ipßtern, i)urä)^ugei)en. - grrner be^
(tbii tide (id) blefe Spixit mll Den Dornebmftctl «et^mctren
SJußi^aben biefer (Sxbvinen, mir i^rtn dUrm tm^ iwuent
Ileb\;r("c6un9cn, mir bem ©ebraucbe, öer fid) oon ben ©d)r<fj
UtftH madftn mti mit bzn ierfcftt^bnen «cöamn lui«
t)erm ÖueUen; ttiib mit ber ant htv vcUAtfAtn litbit^
fel^ung be^ alten 'amentö §u ne^menben Setbulfe» 3«^
^Uiit cr»ii;br man pd) ndbere ilennmtß ber bi^berigen be^
ftai ^Ml^t, ttnb gcftt febann bie ciojrtoen S^ft^er Ae^
6. StHttjeirunfl |ur tbeologifcfteu ^ücberF. 6. ^
^ RiCH. öiMoif , Hiftoirc Critique du Texte du T,. Rotterd»
6%^ 4. Hirt. Grit, des Verfions du N. T. ib. 690. 4 Hift. Grit»
de» piinc Commencateurs du N» T ib. 69^* 4- Nouvelles Ob-
fcrvarions etc. Par. 69$. 4 überfe^t »0» tvamcv,
m* SeailerV Stnmeif. ^afle^ 776 -So. 3 55be. 8. — lEMiMg
AppafaCUI ad liberalem N. T. intei prctationem ; HaK 7^7« —
mtdiaettf'f/ eMeitnnitwbieiginLecbnften be«
<5ci'0erc mmil), mit 3Mm, «u> baraol bie <?f »merFmta ctt
mh Sufilee iir« :^eutfcl)e, »on ncMenmilacts ßiött. 79)' -6^?.
a Q5ie. 8. — i^ankinQ ^^fl^^bllc^; bcr ^inleuung in Dit <25a)vtf/
ten M 0^. Crlanqea 794-igoo, 2 ^tc. 8. — ©eff. ^ayu
Ijucö ber Cinlcttung in bic 6d&rtft£n Dce tR. 0* Soa. 8* —
I8id>^m*» €inlettmi9 in ^a? i. £<ipi. 801^. ». ^
1lfr£TSTE9ii Prolegotnena ih N. T. c. n.' sjuclkiu i Hai. 764. 8«
suiosLii Apparati» Criticua ad N« T. ex ed. burkii ; Tubing«
761.. 4, — (»mxx|]iA<SRzj[ .SymbqiiM Critieae ad fupplendas et* cor-
rigendaa varianiin N. T« lectionum oollectionef ; Hai. 78^-93.
» Voll. 8» Sjfltfdl Commentarii Cridci in texnun N, X Un»
. 784 ü; 4. ■
« • ■
Stt tcr (5coloc)ifc6en .f)errmn^!ifi? ober ^lu^l^fluna^ii
keil Mbiitobtti' a&iit^erii/ miWUftiftt @itiiird.'.Meitii<^ii 9tfii <
geln tt»5 SttMtoiideti m^ette« Dabei liegen Me 33orfcl)rif« *
tcn 6fr fci)on oben nntei- Den pbilologifdjen 2ßiflfenfd)atten
d^avauctifirten aUgemeinen i^iudUgung^fuufl jum @iuu^e#
Mr bter tiitff «nf ^ie l»i(iott6re. ^idbaffgn^tit tinb bfe ei0eR#
(^fittiMbe SetÜrungi^act ber blbltfcben &ditiftm an^eti^aiibt
njerben. §Sr fid) allein fin5 inbe§ biefe Siegeln, o^ne
(^ettre^anla^e, @prad)!unoe.unb mancherlei, befon^er^ b^
#of tfc^e , . J^Aif^bnnenif {.uc S&ttbui^ mtt seffi^icfte»
ecbtifterftjvevi ntc^t ^incei^eiibv Sitf .to: onbcm .6cift
aber n)irb bie 3)iü()e ber eignen mb langfamern 9lnfflnii
bung fefier @rttnbfdge, beten man {ur Slu^le^nng ber 031^
iei boc^/noi^wetibifl bcbarf/ bttrt^ biefi'' fpfiemolifc^
gelfoimniß gar feQ» erfei^^; .
• t - . » I
0. tToffclfe 8(ntveifun3 jur^Kb. b. l^JeDr08. .S8, IL 6. ^8 ff* '
©cff. Slaro^ifuiij) jur Q3ücl;erfenRtnif 6. nsff. classu
Philologia Sacra; Lipf. 71^5. 4. ex ed. dathu, T. I. Lipf. 776. 8.
V U. ex ed. Bßual; I^ipf, 795-, j, — RA>ii<Aciui Infliturinncs
Henncaeuiicae Sapiaci len. 729. 8« — tuivj\etim de S. S. in-
terptetatione Traccatus biparticus» auct. per a, x£i.l£R} Frf.
SB $ . ad
L-iyiü^ü<j by Google
330 -Itd^fer Stbfd^nirt-
Me Ifibftfcje ^»ermenetuif ; J;aöe, 7<>9. 4. — carfzovh Pnmae
Lineae Hermeneurices Sacr^c ; Helinft. 790 8. — hrnesti In»
ftitutio Interprctis N. T. Lipf. 775-. g. ed. Amman , LtpC 792. S.
Moni fuper Hcrmencutica Sacra Acroafcs Acadcmicae, ed. Eieh^
fiäedt; Lipf 797 98. 2 Voll, — mc^er'e S)erfll4 f itt€( it»ff#
mmtuii M m^n Z^amiM^ Zi* l UM, 799. 9. — xbgk,
Monogrammitt Hermeneurices Libronim Novi Foederis; LipC
90^ r ^ m9n h9t äH$tmfiun J^rmcrattf f» «Mi «iir
• > •
*
8Iu0er ben (o^ifc^ett ®cunbr(!$fn fl6er bie Slalur be<
Imnfaftigeit Senfen^ unb htt 6|Mra(^m Mer^atit^f, f toml
e«-bei ber biMifcften 8liKrtegung«furi(l bauprfac^itc^^ bar^
auf an, ben eigent^iimli^en @ei|l unb (E^arafeer ber Sib^
Hfd^en (Srunbfprac^en^ itob bie ben äSetfaffem becrelbm
f^mt^Amlicl^ 2>eii(arf %n et(SMftl^ti^ ttnb babei auf
^t\ta\tn, auf bie einwirfenben Umf?jnbe bet Derter,
lerfcftaften unb ^errfc^enben X>entavt, auf i^tcn nnmitteU
UOmtu '^md, unb auf bie l^efer, für n)eld)e t^re Gd^tif^
Hfx iitfl^c^fi befHwme tvaten, be^Mge ^Mfi^t |it tte^#
men« S^ei ber grogen Serfc^iebttt^eU jener S3ä(l^er in 9(n^
fe^ung aOer biefer J^inflc^teU/ finb foldltc^ m^e überaß
finerlii @runbf(l$e ber 3(ud(egung {u befolgen» Uebrigeni
Albere btr llQi(bniiy ftaf tm^Mefe .64«ifteit atf ginfic^
9ber t>ieime|t bttr^ gitelid^e 93eean({a(fttng gefcbriebene
S^fic^er anfte{^t; nid)t^ 9Befentlic^e^ in tbrer Statur ober
«tt^Iegung^ate , bei ber ftc^ auc^ fein ^ä^erec gdltUc^ei;
Ciiiflttg )uv iSiKbechtitg be« rM^e» jCimt« criiacieK'110^
unb bie man nic^t blog auf morolifcde unb prafeifc^^e S(n#
l^enbung einf^rdufen fodte^ ,
e. niflTelf » Sfnwctf. |* 55lib. ong. !£6e»t. 55. @. 7» ff.
— unb iUi tie (e(|te 6lillBerilKa* Obfervadones ad moralem C
ptaccictiii libm« toon iftterprettdoncm; idV« 79^« ' ^
m
Digitized by Google
I
^^eologifc^e "SBiiTenfci^afren. 331
Sie cf3enflicf)e ^r^^flCtlf nfmmt man juttjeilen für bm
$efammeen ^ubf^rif berjettlöen gelebrren J^ulfemUtel, mU
bie o6ett ^cibulfe ber AHeff angefdl^reeti jtennfniffe gcj»
Jireii, ^icr batm nK()r auf Unrerfuchun^ M Sn^oU*,
tDie ftcrt auf ^geflimmuag M dugern <£t)ai:afcer^ Der bi6#
ttf((^en %dc^er , aniutoeiideii to4rf .C^enauer aber fcbemt
man bcd) ben ^egenffanb ber ^^egetit (m etiffm !8erflanbe
{U bellimmen, wenn man fJe al0 eine ^ifrcnfct)aft oon öec
SitlkpenDung unO U^^utig ber in ber Sümxt unb jp>erme^
tieurlt ert^eiUen fßorfcbrifteii auflebt Denn folcb eine
t^räfttfct^e Uebttng if{ {tir iSflOunc) be< ©cbrtfeautfleger«
burcbau^ not^wenbig, um ftd) pne Siegeln unb (Brunbfdge
et^en unb d^l^ßd iu macben, um f^drfere Ucberieugang
Mtif^rcr 91iiMiibbar(eit unb SUAcigteir {« erbaiieit, mb
feine eiflne SSeuret^eUuni^fraft fmmer nteftr )u fcbdrfen*
*
tUcTcfd ©i'fc^Hte ^ei: 6cf)rifterfljritn0 feit ber SQ^iebevtiedle^
(iittB ber ffiiffeAf^Afteit» eilt |q3 — 105» 4 ^^e ^
Unter ben SKUteln, e^iegetifc^e Ucbung «ttb gerfigfejt '
|tt erteogen/ finb bie rat^famfien: eine {»ecfmdgige Sia^j^
fttii0 unb iBemilttiig fd^ifterflirenber fBorleftttieeit; ein
f etgi^e^ @lubium ber bellen Slu^Ieger; öftere ^tt^Ux&im^ *
it^rer ongemanbten Semil^unflen |ur SrHdrung ber ndmii«
d^en eteika ober S&Acfter/ unb eisne QSerfitc^^ bibUfdta
^nterpretalioit» Stim S^U Ii0t fic^ biefe ttebimg auc^
fd;on bei (Erlernung ber ^ermeneufJftien Stegefn anfleffen,
. ^te unflreUig burc^ unmittelbare tUnmenbung auf fcf^icflic^e
f&eifpie(e att.©nbru(l ttttb.Srttc^tbarfeiefe^rgetoitttteiiinfif^
fen* aSer aud^ ba< SRuffer unb bie fBerifa^run|<are iitfinb#
Iid)er ober fdjriftlicöer (Srfidrer \)on €infi^t, ©c^arfbllcf
«nb Srfa^rung mirb bem anaeftenbea (Efeseteu ungemein
\
Digitized by Google
fefirreld) tvevben, toitb i^m manche 3Kuf)e etUidifm, mb
e. Vl^ffflt, tt. a. 0. IT. 6. 7<J f. PfÄtiFft einrcft. Q e
17; ff. unb m ^r.cbei^eimttitS Der teilen ^ib er erf {drittg«!
iR 1l«berre^unfl?n/ ^ara9l>rftfcn/ ®io(f?n, etf^oHen tt, itommci^
laren, f. )Df ff. ^»iBfimnn tur fb(i»Ugird^cti WdutUwniiiirf &
ff ^ aUI^ WAX.can Btbliotk. Theol. T. IV. p, 4^6*7875
s 4 — Kofeitmiillfv'» ^ants^ii« fiiv He t\mMx b^f tibU
ttttfet hm SRamett bec ^ijlotifd^cn 5()^o(o.oic Idgt
(Id^ aHe« ta^ bcfajfen, blt ©cfc()ic&te Der Oveligion
leiHff« SiUft if{, foie fd^on o(en M btu f^ifioviföHn aSif#
fenfc^afteit Umtttt t^mbi, eittme^^r aOgemettifle &e(ä)i(b^
U bn JJveltglott in f^rem ganjen Umfange, o^ne 9tötff!c^(
auf i^re befonbttn SIrten unb befenbre 93fiferfd)afrmj 'Ob€C
tMf}t einteltie eefc^l<(^re ter t'crn^^titfteii SteUgtonett/ n>eb
d^e Don je^er tttitet ben mtt(toilrbid|{ett iUm mb neuem
!86ltern ^errfd)enb waren ; ober gani bcfoiiDre &ef(i)id)tt
btt iit bet 9&t6e( entbaUnett Sielidion unb bec barauf ge^
fd^id^te genattttt i»\tb, mb beten genaue Sttnntnii beut
S^eologen tjorjuglld) nö^lic^ unb not^wenblj i(! ; obglctd)
aud) ble @efcbid)te ber übrigen Sieligionen i^oit i[)m nccl)t
baef bemaci)l4gi9t «»etben, »enn er bie SBortüge ttnb Siü
|{Uni(fe ber geoffenbatteii fltelfsioii eid^eig toArbigim ttut
fl^erdf* oben, abfeilt, a §. 40 M9». ^^(felt** Mmtifm
t ^. b. ^b. 03. II. $. 78 - ttnb iDeff. anwetfung iur ^üt
C()Ctf. §. 287-f5'0. — ERNWTi, Prolufio de Theologiae hiltoricae
et dogmadcae conjungendae necdUcacei Li^C 7S9* 4'.ttMb tH fWBlt
O^ofc^ thfoU LipC 771* S«
16.
Digitized by Google
Da bie ©eaenßdnbe bcr Kirchen a^fd^it^fc unb betett
l&ebanbliuiddatt fc^an pben uivtm \mb, fp iji )^i<r nur
lld)c grlerniin^) berfelbeit auf bavs t^^eologijltc ©tuDlUlU
tefonbcrö l)^t, iDiefer €influ§ erflredt ftct) auf aüe Jbeü«
der illfteologte: (Mif Pic eji*egaifcbe , um bcn $ibderfl<Srim#
rungen me^r Stic^tidfeit bnt^ kefUnDige ^i(iorif<ltK StficTi^
ficf)t ju gebet!/ unb ©prac^e iinb 3n{)alt barnad) rid)Ugcr
ju beun&cilen; auf bie DoamatifcbC/ um bie aSeranlafTun«»
{en mb ^b^itf)unQm btt äSori^eilunoen/ fe^ren unb Witif
mn^en, mUb^ btefelbe iut^ü, iefler etii|ttfe^eit/ 'iinb bit -
bnrauf dnwirfenben duflem Umjidnbe Jennen ju lernen;
öuf bie tiiocalifd)C, um b^rfelbcn praftifd^e ßrfa^rungett
un^ Seifpieie, aud^ matict^erlei Seo^ad^tungeti btt ^en^
ft^enfenntnfg an bie Jg)anb {tt gebeiti^ auf bie poIemifc^C/
bie |td) b«rd)9dnöf9 auf jt{rd)en0efd)id)fe grunbe(; auf bit
fpmbolifc()e, bie eicjenfltd) gan^ biftoiifc^ unb felbjt
auf bie ^ailovaltt)iolom, um bie Ueberieugutit, ee#
Ifunuitg tmb jflua^eil be< d}vifliil)tu fJiiliimiU^tvt '{ti
bilden*
6» bierübet «u^fu^rficjer/ n^lTelfe «HHjeiiuiia jur ©itbimi
engebenber £tbee(i0e»* u, S, S5-9St tM piaul'e €iii(eil«iig#
V* XU 6* iti-aM»
ttttt ober biefe «ric^tigeii fSerffteile buri^ ba< @(tt<?
bitttti Der jKiKl)en$)ercbid)fe ju erhalten , unb bie mannic^^
faltlQm ©c^ferigfelfen beflelben ju überminben, mug raait
f%e auf eit|e grdnbUct^e^ {tvectmi^ige/ ie^rretcbe unbprag#
matifcbe 9lre (u erlemeu fucl^eiu 'Z)er mftnblicbe afabemb .
fcbe Uiiterricbt fann aud) bter, n)ie uberaQ; nur fummarf^
fcfte Qlnlcifung jur befleu g)?efbobe, unb bie aOgemeinfien
(i^ruabiiige ber ^tr(^eagff(tHc|(e feibfi uiiuftiUeit» 9to(^
Digitized by Google
334
t»tnbii mttfl ba^tt tism SMg uttb g^rfd^utt^ btt £in^
leti binintmmtn , too^rc^ man m btt Aß^emeincii Viu
6erftd)r tiefer @efd)id)re auf befonbre J^eile berfelbcrt unb
beren Unterfucf^ung c^efti^t; mtrb, unb entweber bte @d)tcf^
fa(« btr £ei^rett unb SReinuiideit, ober ettitehte mttftD&rbi«
ge ^er^ttberundetY, ober bie ^efc^tc^fe bei ?^rtf(ent^um<
unb ber d}riffnd)en Äircfte 6efonberö fennen (erat, unb bic
SSei^ulfe, tueldje anbre Smetge ber JiflonTdjeit ®i(fett#
fAafien in biefer 9lbß(|ft leißm {jimeii# nic^t ati« 6tt
«iii£«BACH, de hiftoria^ ecdefiifttoie aoftri feculi ufibiis.tccoia-
modfltae utUicace; lenae» 77^* |* * «
SSott be« t)erfd)iebrteft ?^eilftt ber Äi»*d)cn9efc^(*fe ifl
ble ©cfdbicbtc Der d) i|llid)en l\1)r; unb ber 5?orfteaung^u
arUll in ber 9ieUgion überhaupt, für ben l^i)eo(ogen einer
ber n>t((^^idflem Sie beiriffe aber iticli M08 bie in ber. SM«
bei entl^altnen £e^rett, fonbeni oOe ^em«U. ^errW)e»ib
toorbne 33ieinunf|en ber 4)erfd)tebnen Keligion^parteien ; mö^t
tttir ba/t .@cbic{fal btefer fe^ren unb ^eiuuagen feibft, htt^
bem an^ ber motttiicl^facl^en i^ttfit\im9f»f Me mftit ^
bat)on 9emad)t ^Qt, ober nod) nia*f; toobet'JfredMtreir,
Me aöejTimmuncj^ar^ ber Urfprunq, bie ffrfldrunflt^metbo^
btf bie Jermlnologie/ ttttb iebe dugere ^efc^affcnbelt bie#
fer Se^ren, 9Reinim9ett utib %kx^tVm%iatm t in ^tttttiß
tun5 f ommen* ©owofel ber ttmfaiis biefer Äe»Äfiil(fe felbft
olä ber Sletc^tbum i^rer Üuellen unb Jg)ö(f*mitfel, iflfe^r
groi; bcibe {iab aber aiut^ bon betrac^llid)em £in(lu9 auf
bie Seüre(rttn0 btt fic^i»eii CMM^I>tt"ft<^/ fOfray« bo»
ganje *ri(ttid)e SRellgion^f^ffem ju beurf&etC«
biefeä ©tubium ber Do9men9efd)id)te bleibt felbf» bann
tiot^ fBebärfnift f&r bett ange^enben 2:6eoIeien/tt>enn auc^
ba« bogmatifcb^ Slelisionifpfiiiii Mog eine mMn nttbvtfMl'
üiyiü^ixi by Google
^^eofeflifc^e 5Bij|infe^afteru 335
le^rfornfeu in ^iefe (?iefd)id)te der ©ogmen ^tmiifin mt(#
^e« foUtt. Z^uvd) fw.fin^ Don jV^er tii^^r ii»r Me «elefttff^
(Im, (bnberii aud^ ble auffleft&leftcii uttb tol^famfien $(eo^
logen ^tbitbit mvbtn* /
. , V
U^iTcU, tB. II. §. naiiiy. ©eff. STittteifutig |url5ucf)er^
fmttiih § 388-403. — ujalc^'ö ©e^nfen t>oti ^er ®cfcbid^te
ter ©fauben^leljre; ®6tt. 5^64. 8. - pfanre ©eW^icftte ber
begri^; fet>|. 78i-8a>. 6 t5be. 8. — becku Infticntio Hiftorica
Relij^ionis Chriftitnae et Formulae noftrae Dögaifltum; Upf. 79^,
* «• - iiange'e aulfa()r(tc6e ©efc6t*tt bn ^nmw bn 4rflH(/
' Ä m f. - tlt«iiM«r«JeMrtilii4 bn «rWkfc» S)09metTde/
fiMNc-» Q^arBnri/ »m. 9 IBbc. — mftnier*» J^ata)bu(( bet
MeHfii (t^rtHficlfeii S>9mm<iW<!bu; min. so». so6. 2 %be
«o^ 8^ -. \
eine Befonbre ffiaffung ber ^Iftorlfc^m J^eotogie {ff
bie ^atriflif, oDer bic patriftif^c ^Moflie, n>elc^e
Un Snbegrif aOer Oer ^ennmiffe au^ma^i^f, bit fic^ tott
btn fogeitannteti ^trc&ent>dmn , i^rett {e6enium|74nbetT^
l^rcit 6cf)riften, Iferen grfidrungen unb aSorffeaungen tjoit
ter (ftri|!Uc<)cn Je^re, farameln lofien, »crbunben mit bet
SlnUUwB (um {mecfmdgigeit fSeteaucb fterfeltt n« Z)er
gftf Don Äir^enDitem ffl jeboct), fowo^r in Stficffid?f auf
l^r bogmatifcfte* SInfeJen, aW auf bte ©rdn^en be0 3eU^
raum^^ in midien fit gebären; {iemlic^ mbeflimmu @u
tcit^nliili ober pflegl man tAtft auf 5u erften 3a^r#
(uttber^ na4 bet Gttfhtng »er c^ri|!Iic(|en 9leli()ton miu^
fd)rinfen, unb fie nlcöt, tt)ie Don ber latfinifc<^en Älrc^e
i^W^f>t, auf bie £ird)en(e&rer unb f4>oIaf{irci;en X^eoleg^ii
M ganjeit SRitielaUeri att<(ttbe(ttem X>ic f^rotedaneeii
trrctttini ait^ M «uferen »er .Kirc^enD^ter niiit, tpie blt
Liyiü^ixi by Google
«nb blefe^ kr^ccre ^)abcii fie mit aüm ubriscij ©c^iiftfut
^fn, 9. u. S- ii6-iaa ^eTf* 9ti»«irttJi0 ittc 93il((«rlefintiiiS#
. §*'40|-4M. <^ — «AWO«.?a>Iiothccft ,Eqc|firuiftfcaj Hamb»
71t. fol — v.mr vm, Noi|v. BibUodilqiie d^s .Aucei^n Ecdefiaftt*
quc^} Amft. 69a - 71 19 Voll«^4• €Amt Scr^m, Ccpiefia-
fticor, Htftorn) -Oxon, 740. 4j. j» ValU fpi. — .iTA»CHif Bi-
bliothcca Patriftica; len. 770.. g. r-.. OEUuppa, Commentarii de
Scnptoribus Ecclefiac Latinae; . LipC 791, ^. — schoekemakn,
j EibÜotheca hiftorico •lirernria Patium Latinorum; Lipf. 792-94.
^2 Voll. 8. Sammlungen von bcn SfDerfen bcr .^lirc^enoätcr
fdbil f. tu OQiiifit'^ ^4J9eit'4iid iUritKlii^Bi^^^^
♦ * * •
380^ ■<•..• *
■ ^
We^tn bti Dielfad&en fridfc^en, ej^ei^tifd^en , l>og#
<itatlf4en ottb ^i({orif(^eti ^utittii, mW^tn bafi eMitm
öer 5vircf?ent)4tcr für bie S^llbung beö gri5nMid)eit Sj^olo^
gen {)aben fann, miti man, bei ber ^ablrcid}en SRcn^z
. ^tcfttbm, t^eiU (ine i^ei^^rtge äSabl oec t>ori£9i^c^ftea
tre^eiir t^eiW^ um ((e seD^rtja «er(ie^n imb ftcbtf^etim
rinnen, f(d& mie ben ttmit^riben ibrei Bebend, il)\:et
ßdixiiuix, unb i()i'eö S^i^'i^f«^»'^/ t^oriSufüg befannt nia?
f^en, bann a^ci; auc^ fie uact) ber .3<^trorbnun9 ^ unb tiad>
btn bttf^Ubntn J^nuptattin 6bit ^ffea i^cer @(|^tif#
ten, bur(^de|)en, unb babef Immer auf bie bardud ja
iie^cnben DvefuUate fein ^ugmmcif nö^mu SJoinebmlic^
{jmmt ed baiauf an, bie etdeutlid)e urfpiSngUcije @etlaU
ber 4^rift(id)en SteUgioit in btn frA^em getteti ber Sitö^tp
bie admalißen, oft fe^r jufäfligen äbdnberungen bed fie^r*
be^rifö, unb bie cigent6ömlicf)en aSorfteUungßörten bon bem*
felbeo, biegen @4>riften femteu ju lernen/ unb oabd
iugtetd^ <mf ^(e batani tnt^anbntn Sofgen fit M &ante,
cber etnjelne 2()^iU/ «&inpc^( {u ne^meut
• • • . • • • •
* - • . "De
Digitized by Google
^^oflifcpe ^i|reofd&ofif<n.' 337
De Ifl LeAure def Vim 4t llgllft; Fftr« 709». is,^ Cilt re()t -
cmpf eI)(un0en9ertM^^^^u( inib£eltnn0 biefe^ etu/
trum« ifl; KieUr*» «5ibltot()ef ber i?trcJeH»5ter in Ucberfeßua*
um ^xanifüiu 77S* I*— ^ml Vii^nr$ €inltim^i i6. a«
' Mgf 6* itt ben ®ieaen(l4n^et^ ber ^i(!orif<*eil S^eofogle
. iaf)Un, ob fie glcic^^ eigentlich einen S^eil tcr gitn-arge^
' fc^ic^te au^mad^U Sßot^wenbig mußten bte t)erfd}iebj;iett
0rabe in Svtim^ bn ^entttnifr tmb ber (enfd^eobeii
HbMimg«<iit, bl^^> üf (late bicfkr eHfiettfc^aften^ fom^t
hm SBefenfü<^en, aW ber dußem gorm nach, mannicf)«?
faUtg abanbern; unb bie f^iflotifd)e j?enntnig biefcr 3tbdn^
. bentt^e» t|i boj^et iutt^üi^n ibtut^Üun$ ttv gefammten
.,£|i«(otie fe^r n^thliii). Oon difrichem fRu$en i(l mdl^ bie
@ercj)icbte Der cfcvilllicl;cn Sveligion^parreien unb i^rer
t)ornebmften llnferfchetbun^älc^ren/ unb bie @efchic^te bec
i^»d^eiU)e(faOungetl/ ober ber einer jeben Sieligion^par^
fei «igent^ftmOd^^ett WxfMtm, Cinvhtliuigeit unb 6ebt4n^
0)^, bie mit ber^Mrchendefchichte in d^nlic^em fBerhdltnifii
'fi-^e^t, Wie bie ©tatijllf mit ber ©tatenj)efchicl)(e, unb
; IttgUid) bie ct)rijtlicl)en ^^Irertf)umer mit in (Icft begreife
' Vbxinitm teficbe ani^ eine @e((hic»te ber bW^erlgen/ be#
fonber^ ber neuern ^emfi^nttden in ber t^eologifchen ^tU
tit, älut^Ieduno^funil un^ 4t>i:igea £)i|(iipimcn oon üüia^
:4eai »ttten fepn/. ' / '
9. n^fTeic*« *tiiivct{ii»i tut QHbiHii' «ine^enber S^etfegeits
19. n« s. ifli-i)4#^ttb pUftro CMeitnrgs 9. 11. C ^o6•H^f
^m.efbTtftttt flNi bie eefcbtc(^te ber ibeoliliriN titeratnr f.
^ ' bben tu S. I. , Itilff bie • 6€f(ht^fe bei Relioioiiipar/
^^Iteien f. n^fFeit*» 0(n»eifuiia iur ^uc^erfenntnif/ §. 470 ff*
* ^ — tlloöbeim*« SJerfuc^ einer unparibeilicben «nb grönMicßen Ä^
" leraefcbicbte : ^clmPaDt, 746. 4, — ^. (S, yoM^'« ^inlertiina
I
J
Digitized by Google
338 ■ ■ Sfbfc&nift.
{II Ne KfliifeMfreiiiilittfi aiiicf t^fimm^ S^lt^h 3m,
ftt liiet«nf*cn Sti$d>t\ 3eiia, 7H-39 y «. — €. tu. i
' — £eip|. 7^2 ■ g^. II 5&tc. 8. — €rj(ll)Iun(| utib «Bcurt()ei(uiift
ber »idjrigftcn 5}erdttb«run9en tB ber geleierten !t)arf!enunfl *
togmatifcten fcb^^egrifi bcr ?Jroteftaiiten in DeutfcOlanb;
790. 8. — pianr« ®efcf)i($te ber Cntjieljung unb SliijbilDung
ber djnflUc6'firc6ltc(^i'n ©«fellfcftaft^oerfaffung im römj'Wen 6fati
, i^onnouer/ «oj-y. btl ieljt j Q5bc. «♦ — tSeninc^'e ©etfui^ ei/
Her (dtWibte ber »etfcbieboea ^ei^rarteH ;^ (&|iiliid^eti ®lau()eit/#
»a^rbeiten; £eip| 790- 8 — ©erfwdj einer ^ifibtifd^U €HtttU»
feliiDg bei UxMm btti ^er^nberimgen in ber ^o^nuittl 4l
leetts iNl^e be< degeiiwirtide» aw t Hl Hayi» d t eMMÜT«
79^ -9S. 3 $be. 8. JDf ff etnlntimgiiii bit €^fAt4te bcr ttn^
toaifc^e» ®iff«nfcOafteir, ^aUe, 799 8- — Biegler'« Ufetfucj
einer pragmotifcben ©efcjic^tc ber firc^Iicften SJerfaffunööformea ii *
ben etften fec6« 3al)r()unbprten ber Ältere; idpjtg/ 798. 8.^
KosENMÜLLERi Hiitoua Imerprcutionis Libror« Sacrpr« P« 1« BMr
burgh.,79y. «. *
» • • . • • •
Db^leld^ Me {e^reti te< €^ri({etit(tiiitl Hott »e((h
©tifter unb fffnen Spofteln nic^t im n>i(rcnfcf)aftlid)en 3u#
fammen^aiigc/ foutern einjeln unb gefegenrlfc^ t^orgctroaen
.murren; fo machten bod^ in fpJtern Seiten bie mattc^erki
^ttiubitnnitn, toeld^e Mef^r teuren Jit Mnftkutfi i^tt
gSerfldnbitc^'fek; ®ftt>ig^fit, 9lntt>enbun$ unb €rtt)eiterung
not6n>enbig erfahren mufften, in ben fpcltern Seiten bie
fl&ilOuiig timi (irmlM^eu; n>ifreard^feii4ea Sc^rbegrifd ^<(
ÄrfftUct^en 8teKgiott4«Mi(t6titfii noi^tocn^ifl« Uiii ett^
Itanb bie fpflcmatifcfec Zi)tolfyQk, ober ber gnbegrif ju^
fammenftdnaenber gelehrter Äenntniffe Don ber Kellgton,
tvelc^e t>l»r{ii9<toeifei>frfct)Ied)t^in ^t)eoio^ie genannt
3^r 3me(f i(l loonfeMi^/ bie{e(rf40e hti C^ifleii^nirf
ju ei'Haren ober t)er&4nbU(^ ju macben/ unb (te fo lu i>er#
uiyiü^ixi by Google
'tinten, ba§ fte burcft einanbet beflimmt tmb tini^tintt,
• • ' « • • • ♦ •
* «hl« tUtfim^ Sfjirife ton be». f^dtmatir^im ^Mogif
'eigene fd)oti «mtiMelftar biv ^9lu^en ^ bm fie Iel(!en fann;
unb ben man baber nlcfyt fo unbrbingt ^itu 6e(ire(eett fol^
Jen. ^teilid^ tann fold) ein €9({em frid)t {ur Sefirberung
ber Sr^^etl, $utii ^ttibernifi tmtn ^otfd^tni mib Slacft^
btntttui, iur ^ermifc^und toiOtil^riMfr unb menfc^Uc^ec
fe^ren mit ben gfrtlfcfjen, unb jur äbertriebnen 6c{)d$ung
ber ©pefulatioB, au| Sofien ber praftifc^en äludilbiiiig be<
dktifltntf^mi , gemiibrauc^t werben« S&et bem.aaen aber
(Inb bo<^ bie SSorr^eile einer (i^^ematifd^en H^are !iI6er^
ti^iegenb; unb fämmt nur barauf an, bag man bei ber
S3Hbung ron)o()l al^ Bei bem @Cttbittm be^ ©pltem^ fe(6(l
%|9ictniA6i9; l>bttefn»^4^ (teenge^ frdnbU^, «en^enbafe
ttnb oniMirCeiifc^ tifvfabttf um fme ^M^l^t nnb aijig^
briuct^e unb i^ren ein^ui t>iüig ju bermetben«
SJcr<iK pianfö Einleitung/ 91. Ii. ©.419-488.— GtauO;
' ' \ » . •
■ • ■ • * •
€< tbar ittbeg fa({ Mbermeibßc^^ baf be{ ber atlmif
ligen 93ilbttng bei^ t^eclo^ifd^m £e()r6egrif^/ unb bei bent
:fBor(rage^ beffelben^ einegetbiffe ^eiminologie ocer <^c^ui^
#M(^«eiit(if|^eii flülffittf ttel^tAem Si^Nhtbe fe(6f{ für
^te 3o(de$eie eii|enc(»tlmU(6 t)»urbe« ^ Diefe ^at aHerbingf
tiffu Unbequemlid^feiten unb iRac(^f^eiIe : auc^ ift ße an
ttMl^t biir4«tt#.^ivi9itbi6rltcb^ ,iitc^..4b||aa, twb bei
^•vi. » a leber
Digitized by
« I
itbit M Sorfrtse^, nttitotnbts* 9uf ber <aAm
*@ctte «bet tfi fie ciM.foJc^e J(iiii#^r<i4e nl^^i f(0^4M|to
2« »irmcrfni; .im fo «mitfr, ba^flt felbft, imb i|ie
JteniiMg manclfe 96rf^ei(e jur aHur^ung be< SSortra^i^/
lur grigem ^e(Hmrar^ci( 5fr SSegriffe/ mb |ar beffew
te»4fttai Umu S^r ftm s^ic^ttm lkif9cri(|t iit ^ gti» *
Udipn fc^dot fle ba^er, toetitditeittf t^rm (effertt :S5fUe
nad^ 9 btX}/okt^\UVk \ uberfiti^fgf r ^^el( aber n»ir5 ^efi>
SSi^lMimtcvri^f r « t>ieLinpier ^rffUd^, entfcrnt iif
(fatteit^ IS«» mft aOaernfto tiMic^eii imb i^rr(ldiitlidi|c^ au<#
IL §. 170 ■ 17?. — Steinbart*» 0rihi>e för öle gdnilicte-
• , ♦•«•••. • *
. .. «$» .."
ßfe t)OR ber populdr^n ober fafecfjetifd^cn* Die erfiere
bringt bie 9^e(ig{on^ti^a^r|eitett, bie praMfc^en fon>D(^l all
Mc t^forelifc^Qt, in efn {ttfitiiimeii^dtisniftc« I9iffntf4afidi^
B9(itW/ itiiVlbeMettf f!4^ bo^er einer firensem te^r# ^
are, einer befltmmtern $unftfprad)e, unb einer genauem
9)rdfung^met(obe« ber le$tern hingegen n>erbea mit
bie fafiU4fleti tutb gemeinndligiiev je^en M^ge^ete«, oai
tir.64ttft, Mf Nr^Crfo^ruRg nnb üDgemdii tkr^AAtU
c^en ©ränben erJrtert, unb me^r nur bie SCefuUate/ al*
bie tlnterfucbungen felbfl, bargelegf« Sind) begegnet fie
nur bell mifaUoibileii 3i»cifeto oob Ctamilrfen; mb MNi
boenebmittft Me- SKeligion bgto @eiten ibre< prart{fcf)en fixm
Puffe« auf •g)erj unb 2>er{)oUen barjupene n* gfir ben
^oiMteftrer l|i ße bg^ ei« borii^cl »Hfttige^.iiiib^'««^
L-iyiü^ü<j by Google
I
tüinbiavei ^tublum, bm matt in mtxm Betten etoe ^or^
• • ; • • •
6. über Htcfeii Unterfcjtcb/ t^^fieft'e ö«»€iTutt0 jut ^miiir§
^. a»§c&enber i^&eologe«, ^. II. §. 174-7^. unb tjon bcn bzfttn^it '
djerit über bie popuf(lrc ^beMpgie I)eff. 2(m»etfuii0 iut 55iJ#
(Öerfenntnlf §. - 230. Äabm getiten: ^eme»'e, J^ahbbuclJ ;
J)er ^Keltgfon; 55erf. 791. » ^be. 8. — Xj^ohrlein** ^xm^tt
f^ilmnmuttid^t u<i bett Q3eb]irfb{|feit unfrei S^ti^ feftseffte -
«Ott Dunge i 9lurttb. 78f ff* M ie^t 7 Q3be. t. — (E^rtCfM^'f •
aitfiilmii iimi (em^iiMi ber y^yiiUreii !D»^matifi 310«, 799«
. — niemeTer*» wu'Ure utib mftift^ t^U^Ui fiaflt, .
799* t. bfff. tBriefe M e(^ri(Klc$< Keßgfeiurftrer; JMSe, 79^
muututt uib «Bt(reiif<t«ft Ai t«l 9«0eiiQHlriiBe geitoWers
• 3«w# 79M. ' '
• • • • •
Sag etubitttn ber (pfiemaeifibeii 2(e0loile i|l »ofeucc^
fr^r nltUitttt, unb (tlbfl bm minker Ifef einbritidetiteif
SlelteioiiMe^rer iit tteuem 3ei(eit totU lugdnglidjer gewor^
l>en, Düg man batanf bibad)t dewefiti tiefem Untitz
tU^U bai IXnbebiifiid^t , Unnfi^e unb Ue6erflugt()e {U 6e#
«elmen, tocU^« Iftm e^^e^ in feinet f(|^olafltfc^en Uq#
fSttnlic^feie elgett mu Sonieftmtic^ M aue^ bie SerSef^
. fentng ber ex«dertff ble efiw ber t>or|dgU(^^Äti ©runbla^
$ett jent^ et)f{et^« ou^mac^t, |u ber gfd0ertt 3t»e(fmcU
«igfeie öiefe« letecm Mt m i^e«eera|eti» Uii^ etibH(| ^
JM mt Me «>opttMre Sj^eologie »tt bet flele^reen me^c \n
Sejie^und unb fBerbinbuns gebracht; toenn g(ei(|^ CO^iß^
t>erf{aitb i^t bltft ieglere biK^au« wr bMi^f tminu iß ,
«^aeii* '
n^lTelc, 95. II. $. ISO'- itf. S>er0r. tTi'emeTer*# JJatib^
|tt(b# itb. K 6. t}. - 5<icbAn4*« bibKfc^ ^be»(odie$ eitt.'
Tts. s %be, - ^nfnag$v§ ^rtbMl «er NNifi*ii 9:büli'
iit; Crfangett, 7if. tf. a «bc i. linmmi'i milWf tiier
fiiiifii bibur^f» ICMeiie; erfauii«# 791^ f. »cfii: mim
I
3^ J
Liyiii^uKj by Google
i4± STd&f« 5(bfc5tiitf.
* •
• «
4 • • • • « ' *
t
JMeteJrfoee 5er ft)(lemarifcben ^ftcologie ^nhMm
f^anpt betracftret , »on jtt)iefad)er 21rt : tf)Corctt|Cl) ober
ptafrifct)« @te 6eiie(»en ftd) ndmlic^ enttoeber ouf ba^
erfenntnig ober auf bcü SBer^alrett* SDa^er bie älbfonbe^
rund ber tÜo^mari(# ber tbertfct)en pofttit>en ^beo^
losie/ n>elcbe bte d)rifiUc^en Staubcn^lebren enr^dK/ t>on
ber ti^QloQ\id)Zn ^oral; bte man aud) praF(ifc()e Sbeo^
|tt nennen pfteoe« ttnb in (o fem bei 4^« t^otenfid^en .
eine gmtefacftV a6ftd)t ®t(i(e finbee, enmeber, ble itiixm
felbfi i^or^utragen^ |u ben>effen unb )u erldutern; ober t\t
irriien SKeinun'den bariiber unb beren ®ränbe ju befireU
fen unb in olberlegen; fo t(^ei(t man fte «tieber in bii ty
gmlid)t ^OQmatit unb in bie ^olemif. 2(«ne nrttb (u^
tpeUen bte DiOafrifcf)e, biefe bk elend)tifcf)e S^eologiege^
9an^r« ^tomer ober i(t e« nfi|U(^er unb fruc|)tbarer/ bie
Reiben (eifern «rteit mit einanber to (Berbinbitna abtiM
Janbeto» - ^
« a , • * • *
• •* * *
»le ef^ettfllc^e ©ogmafif iji foI«Kc^ ein 3«Beflrif
«Der berer c()riftlt(^en SKeiigionilenneniffe; toelc^e ®oee unb
fein eerMUnif s^geii Me SReiifclKii kefreffett, Huf .*ter
t(eoreetf(ib unb mit «(tt«r(^(ie6und ber te^e Mn btn, stef4#
fan< fn btefem Sec^dltnlf gegrflnbeten, Sieligion^pflicfeeem
4RU bem 93ortrage )ener teuren fann {UdUicdt bie 3Dar(e^
gnng ber t^erfcbiebneii tDidfttiaem OIorfieButt^eo tmle ff8#
4ittttden fi6er biefelbeti; unb i|)re yrifund, oer^unben ti>et#
ben* iDabet würbe bann fogUicft bie SBafer^eit jcber fe^re,
luib bie 6runbtoÜ»iei( ^ebed ffe betrcfunben 2(c.^^6um«f
»arttti^ttn feyii»* ' 6o be^betr^ biene Me Desmoiil tue
'«erl(^)ti3un9 unfVer SIeliglonÄbegriffe, jur grfinbU^Kr* ^HfM
fic^t in bie &.brigen tf^eologifc^ien SGBiffenfct^afuni tur ooQ«
4 . tomm#
Digitized by Google
Ummttm Serufti^uttg ittib Ueberiett^ttiig bti tSn^anbti,
tinb jur t>oQilinbt9ent jtentftnifil ber Se^ren ftlbfi, md)
t)en mannid)faUt3en ©efict)t^punften, au^ mUtftn fle fic^
cnfe^tt unO beurt()etleti iaffen; aber aüftf {ur Seßfe^uns
€<ne ^nietge bcr »ornebnifien iltern mb neuertt bodmatii
lesifc^eji f5ti(^rfeiiHtiiif , $• 917 i> §. Mi If. — 3u Den befreit
ftCttff II %tÜXtn WÜitMt mduMAvm Gnapendium Theolo*
Siae Oogniftdcäei e4. ^/Goect. 774. S. ^ dakovzi TbeologUe
« Dogpnttim InftiiueiQj Un, 77;. 7f. 9 Voll. f. sucleai In«
iHciido td Dodrinam Criftianä|ii Uberaliter dircend,am; Hai. 774.
^ |. ^Deff iDerfu* rill« fr.tlerii t^oNif*«« 2ebt«ttj ^aUe, 777.
s! — DOEDERLEiN tnfHtutlo Thcologi ChVilHam nofhris tempo*
ribus accommodsra ; cd. 5". Noriinb. 791. 1 Voll. g. Ejusd- Sum«
-* ma Inftitutionis Theol. Chrift. ex ed, Jungii ; ibid. 79J. 8. JDeff.
c^Ttjll. iXcUgioniuiitcrricftt nocb Den ^ebürfntffen unfrergeit; fort/
H gefegt ©oit 3imgc; cbettliaf. 7«^ — «o?- ^^^^
Epitomc thcologiac chiiltianae; Lipf. 789. S. Ed. 4. 799. t. — %
i:tcftninP'e €eafur bei prote^antifcben ?ej)tbe0rif< mit ^)infic5t
«Hf D&berUm'0 unb morti»** £ebtbücber; Berlin, 791 - 9S*
I 9be. I« w 2Uiii(Af6't ^OflefuRdeti Aber Wf AHOMtif , mit
SiflQfi Mii a»€t*9er$ Kntberg «• 6ttf|N4# toi- «. — mmku
liiMMicnct Infticutumuia Hidei Chrifthnae Hiftoric^Cfkt^m»
Ed, fifelmft 79f..9« — aTomUt Ooctniiae Chriftianat Part
Thcortcict; TuUnjj^ ^f. i* — scxsnicAiiiii Gompen^um Theo«
' logiae ClirilHanae; Alton. 791. t. iDtff. £e|Cl>4 fb M gf#
lebrte unb fpßematifc^e 6eubmm ber d^rt^tcf^en eiMNülctfftt»
tUtoHa/ SOI - 80?. ? ^be. 8. — ^immon'd €nti9urf einer
ttiffettfcbaftlid^/prafrifdjen itbeoltgie; ®6tt 797 2)eff. Sum-
ini Theologiae Chiidianaei Goett. to^ |. «•» ibm felbft Über<
fe^t: 3nbedrif ber eoangelirc^en 0(aubenl(ebte; ebenbaf sof. s.
2Defr. ^ulfAbtlid^er Unterrtcbt in ber d^ri^lic^en 9lAUt)esllebre ;
Qb. i. 9^iirnb. 807 u. 8. in 9 heften. 8. — scawjuu, Scia-
grivliit Dogmatioes Chriftlaiiic^ Uetdeib« toi, t.
99.
(Eine ber »Icfetläfleti 8e^ren ber Sojittati^ bfe flber^
p 4 famiiM
344 mutWmnxtW '
fammtt^, S^uk^^ btttadiiü t0wm Um, ift blt Htt
\>on Dem göttlichen anfel)m ttt {^eiligen ©c&riff,
mb t)on m ^ai)xl)t\t ttt (^^|^lic^)en Steligion- 3^rt
&imUI;^Uit bnulft (Kiuplfdc^li^» 4uf {rittrcbftt unb (iflorM
fdittt erflnben, unb ift nitt^ atti Sfitfltlifcii bjfr 9ibe(
felbfl Oerjuleitcn; i^re aßa^r^e» fr^Be am <ter}ett0ettb#
ften bur* bfe gjergleict^ung bec narutlic^en mU ber gcof*
fenbaccen SieUgtott, burc^ einfielt in bie UnjuIangUc^feU
ter erffent, unb »ie fBorifigti^Nilr j(ri# litib JSBi9|I0^
lidfelf ber (e|tem; augnbem aber att(^ «Iii tiOotiM^lt
tinb tritifä^tn »etpeifctt» Dabei aber ijl ber ®eitf^ bet
nat&tüdttn SteUgion nie (u fe^r ^erobitttofirbtdett/ fonbem
matt M t>ie(iiieftr i(r Ser^dltntg |itr gfoffenbacleiii imb
bie giotbtpenbtgfett l^rer Seantnlg {nm f4*tigfm ©ete«M| ^
biefer Ie$(ern ju jelgen, unb jene aW ©runblage^ bleffe ^
bad i^iOige ittit t^oBciibete ©ebdube bartufieBen.
Mtt ficft inbe§ au(^ bte XimM9 Mrfcttigtii SeMifkf
tt)elc<)e ba^ 9i«Ud)e anfe^en unb ber ditül^i Urfrrutig bir
^clllflen ©cbrifUn unb ber barin enthaltenen fe^ren bargen
Iftan, ittib gigen &m&tfe unb 3»eifel gerettet »rrb^ al*
fine »efonbre tftep(H<f*« ©lfcl»lter ^ 8*««^ ^«
SlpoIogetiE ab^anbeln, Me tann «tn «c^omifftii
Vegctifd^eti SEBtffenWafUu geregnet/ unb ben übrigen Dor#
au^ef(6i(f I wirb«
vABUxcii Dclceti» ftrguttenmiim et.Syllal^iis' t^nsiorniii« lU» |
veriwtem rcli^onis Chriftiantc aflcruenint; Hand». 7^f*.4>
lüciiTenbad)'© frit. S3erici*tti§ ber bege« ©cbtift«« |ttm Q^UMiTt
iiJil> |ur 2>ertbHbi9und ber SHcItgion ; ©afel, 784» 8- —
ier'0 Slbbaublungpn 90tt freier ttuterfucbung M Äanon: ^^atte^
771*73» ? ^be — scHMijJii Hiftoria Antiqua et Vin-
• dicatio Canonis V. et N. T. Lipf. 77s- S. — CoUncr'» Untetf»*
ber flitUicbcn €4«debun0 ber beilifl«« e*rift; £tHbtta, 771- ,
a&ib^ert «bbwblung »cn Ciuocbuita ber 6. mit S»'
fl«m m €Wler> ««tte, 78?. «. - 6*riften über bie Wa^v
' htit ber djrWicbeii »eligion f, in n^lfclfe Stnaeif. |«f m
cbcrfewtttif, § III ff. I. era<lboi*fi a^rtHWgWÜ bf 1
Haßlieben 9le(i0ton> «. ». ••tt» 75o» • «• — ^
' ^ • ^ Digitized by GoogU
I
^&<oIosifd&< ^iflenft^affe«; I54J
7g4. S6. 3 $be. 8. — BOHirBY» Recher^het PMlofopiiiques fttr
]es preuvcs du Chriftianismc ; Geneve, 771. 8. — ^erufolcm'f
?5m<K5tunöeii über t(e t)prne!)mSen ®a6rftctfcn SÄeligi^ii;
«5rttM«f*w. 77? '79. 2 8. — U^fTelfe furic Stnwelfuttö filt
. iiDßu^irte Abtüte» iur erlartdung einer mii\i%mt ®eni§6eit
»Ott Itrer iXettgio»; J^aHt/ 77?» 8. — Älcu<fcr'§ «y^eue tPrü/
fttiig 110^ €rMntng ber «oriägl. ^en^eife für ba^ e6rtfient()ttm ;
SlföO/ 787-94. 8. JDeff. STu^fttSrlicJe tt»terfudjuti0 ber
erlnbf Ml? €«ttett ber MnWic^«» Urfuiibett be< Cbrtjlf«/
tlttutli 79; " 9r. 3 ®be. 8. — 6. ^foia»cf< eine ^D^rflettitiii
>ti 3Rioi(i 9i»»(oictii III pfoiir« vmm% It Mt -
Ufrt. WH L 6* }37 ff*
SDte ^Nolemif, 2(ntitf)efif obec ©fteiff^cofogie,
mac^t eigentli^ frine befonbce fStffenrc^afi^ au4/ tpeU fie
(1(4 bot(^(|4n0i0 auf 5ie S>ogmaHf (e|te(t> titt» nttir eine
Sere^eibtgung ber tatirt enthaltenen {e^rfd^e gegen
l^fimer unb abmelc^enbe ^etnuttoen fff^ Slucb mit ber
^ iftir(6<ndtf4ic^te (le^e (!e in fo fern in na^er 93erbitibttngf
' aM man auf biefev bit abmeic^enben {ebrmeitmngett^ tftre
Ur^eber^ unb bfetabttrcft entfianbiiett 9teU|toii*|>arfeien/ %U
forifi^ fennen lernt* SBirb fie einmal aW befonbre SSBtf^
fcufditaft bebanbelt, fo mug in i^r )ebe flreitige grage unb
ter Mti i^r y ritte {e(rfa| geitaii befümiiit^ luib bäbef
; baä aBefentlic^e bom Sufdaigen^ ba< fRot^tDetibise t^etti
®lllffi^rlic^^en, ba^ Uebereinfllmmcnbe t>on bem SKiß^etti^
flen, sefcbieben totrbctu Serner mug fie bie Cinmürfe ber
Ol gtietEL ia tftnt gattien 6lir(e barffeOm., uitb bie @4tff^
Icn angeben; toorin biefelben ent^Uen ffnb. 3lu(ft ift ba<
!8er()dUni8 bed fireitigen ©egenflanbe^ {u anbern %z%x{ii%vx
|tt {eigeit/ bie ®rdnje ber goloerungen au€ einer Se^aup#
tttiig teaan |tt beiek^nes, unb )iber Ciaffmrf khvM% itiik
grilabUc() iu miberlegen«
2) S '
Liyiü^ixi by Google
IB W. § 191- «9«. iDeff* S(n»ei<'iti!(^ \. ^licfierffnntnif anif*
s. t. 9« 3; 3)4ttiii)(arteii*« nneerfwtUBft tt^celüftfcfter %tm
dlif fiten; ^ttS^ T^»-^. 99be.i. — 9« mo«|^ciiit'f etwittte»^
für Me iieitede Uolemtf i ^)alle/ 7g2. g. — «eilim Thcolojia dog-
matico polemlca, cum Compcndio hiftoriae do^macum; ed,
Erlang;. 7l[9* " '
«taii (ät ^etfft Nr ^ofenttf oft lu fe^c
üB^etDiltbid^ oft aber auc^ aOju^oc^ in 3(nr<4(ag gebracht«
teil eine t>ieireiiiae S&nracf^tiiiig ^rfeiten fr^r crfobetU^,
unb unfre tteber^eugunii l>oii {(tifn nttif b«M gemlnnen,
tt>enn n>ir f!e nad) aßen t^rett ©ränben^ itdcf^ f^rem loa^^ ;
fen jffiertft unb Hinflug, (emua unb M^^eti kcnen^ bie
£itifSen ttQb bei| Sufafiiiiieii^aiit bcr ^rrc^ämtr etitbei(cii#
iiiib aOe, ebcr tot^ Me meiften^ 3t9<ifel dränblfc^ ju ^ebeii
t))iffen« Sdr ben ©c^arfftnn unb r^eo(od<r<^^<t Unferfu«
^ttug^dcifl gemd^ctn augerbem poUmifcbe ©egenftdnbe ein«
l>0rfA(|U#r ttetatt«; .iftr fB^og mirb ^iffeat Sioccft
gemäßer na(() ber SMge bcr att na^ Orbimng
ber t)erfd)iebnett Sieltgton^poreelfn eingedcfcw* Uebrigeni
nittS bicfe Sißiffeofct^afl ein ^n(ag ed^ter Unterrucbung unb
tleber)euguttg »crbeq^ aber ein 3iuiber ktbeofd^a^
4)fr ©treUigNilfO tmb iiiie< Mn» (Muneiir^en gieligieii<#
eifert» '
i
6. nitreU*0 Siiweir ^ t5ilb« a« angef. Ort
^^cologifd&e ober bfetme^r d^tifllid^e ?0loral unlm
«I
1
«
biyiii^ed by Google
Ucft MMtr^/ ba% ibt4 &tmmi%qutüt nid^t, t»te »011 bft^
fer, bit ktoSe Sernttnfe , feiibem DcriflgHcf^ Die ^eiUdf
G(4r<ft^ unb bit in i(icen 3}orfcf)rtften unb Seme^ungd^
gcinben fo fe^r t>erebelte c^rißUc^e Slelidioii if{«
«ier i»M Me »«tArii^e SteUgton tie Ittr^ SetmunfC
iwft Rac^benfen erfannre £e^ie t>on itnfam ^^id^ttn im
rfnglten nid)t auÄjefcl)loffen, foirbern »Iclmefer jum ®runbe
seiest« §Bon maticf^en n>trb frlbd bie <l^ri(ili(()e Stölzl blog
iftU 6i(Uiiit^e 6tr Smumft btifod^M; te^er beim auc^
Me Serfcl^iebeQ^M bfr txfUn 0fttiibfdge« !Bet bem SiOen
aber Ifl jebot^ bie t^oUfornrnnere 33t{butt() unb Slic^tung mo«
ralifc^er @eßtiniingen t^r t>orne^m(ter 3n>ecf / um boburd
III? foiO^mt beffcm abt«Miiitg. fflUi^eii unb t»a|#
rer c^riflüd^er Itu^enb Idrm« 3m enoern SSerfianbe
tbirb nur berjenige J()eU ber d)rtf!lid)cn ©ltunle()re, mU
d^tt bie @e^miungen {um @egenftanbe ^at, ^i^il ober
fO{ofa(, ober ber/toe(<^ bilr fintekieti Vflid^teii tefrifl^
6. ttarfiyt, «B. II. §. 199 ff. pUnfö Cinleituttg, ?5.
m ff. — V. moÄ^etm'e @i«enlcl>re bet ^eüiden @c{>riff,
fortflefeljt t>en mifler} ^)elmjl. 7J?-7o. 9 55be 4. %wimi
«benöcnf. ^elm? 777. 8. ~ He^, ^>flnl)bM* ber d)riflli(*e«
!S)iOra( nnb biet Aflgememen £eben^tbeologte für ^(iifgefidrtcre ;
(Mtt 717. S. — ^ittmann'« c^rtilli^e 3)lora(; gtc Siufl .£eM)|.
794- 8' lUtnbard e epftem bfr cbrtfllicbeii ^m{\ ?ti SCitlL
^Bittehb 799 '(of. ) ^be. s. 1D^^erlettt*o fttrier Cirtwttrf
ber cbtiflii<bt« 6ii(e>lebre$ SeiOi 7%% - afnliiion'» d^xiftU
eimsCebltl CdAitieii, 79t. 8. - %vo* ec^mib'e tbeofog.
1Dt0ni(; 3fii, 79)« l- ^erf. tttr be» etlft ber e(tten(ot)re
Seftt unb Wiier «i>o|!er} 3«««/ 790. 8. ~ 3. £. of. eitmib'ö
£ebrbucb ber ®ttenle()re; ®(efe«/ 799. g. — etatiMin'e ®runb/
nt bet ÄeliaionI/ uub 3:u9ettblel;re. ®ot|. 798. 8. 2)eff. <p^ti
Iüfopbif*e «nb biblifc&e «Koral; e. b. gor g. jOfff. ©cfc^icfite
ber eimnlebre Seftt; 55 i. ®6tt, 799. 8. Ii. e. b. 1803. t.
JDeff. ©«fcbfcbte ber (^riSlicSen COl^ral feit^bem ©icbcrtuflebe»
• ber SeifleRfibafteR ; @itt sog. g. - ^itcmAttn*« €iHilitidkf'iK«#
ta(/ in »iffenfcbaftUc^er ^inficbt bar0e#eau fReifeji, 'loa, t*
)|ii»iba(b b(( (frilU, «oMt^ tHUt»». toj.
34t . 9U^^i^n\tt.\
©er |)aupfin5cilf ber c^HfllfdSieit ÜSoral {(l fer^u^
|ttit|l eine toOß^nbi^e S&rle^rung t^ei(^ t>i>ft j^re« Ss»
femiliiifatiuibf^ HtUi MnMtu ktu 6ritiiH%ii tm^ ^fiic^f
ttn, xofU^t M rctem C|riflfiir(tim fobert; eine genaue
Sefitminung be^ Umfanged berfelben, unb i^rer gegeiifeiti^
ten eUifd^^tifttHgtn; eine bringeobe u»b eiobttc^kabe Ueba»
leugtti« m 43<r6MM^; tine ttrfl^e CM^f^'
riftrung Mr m^ttu SugetA imb Ooerfeltdfett iiber^aupr,
unb ader einzelnen $fli((^ten in^befonbre ; eine i^ottildnbl^e
OAtiegung unb {tioecfmigise JBerbinbaiig ber
S^emfgsrdiibe in biefem iß^tmi$itm. fßp^oUmv ehi tirfinb^
lieber Hufammen^ang biefei^ ganfen Unterrichte; unb eine
fagiic^e 'llnleitung {u ber älu^abung^art unfrer $f{ic(^teti,
|ur Criansttiig ber baju se^sigM WSU^Ht, wb tut SBeg^
«dmnttng ober aSermiiibentiii aSer ber «OMeniW^ Me fUl
bem !&efirebeH nac^ einem dteic^f^rmigen chri(}(icf)en &}au^
bei in ben ^eg (egen fönnen« 9Iu^ bem unmittetbareti
CinfUiffe fo(d^ einer @ieten(e(re iit bie SBerebelung unb
eificffeligfeft b^ 8»eiif<^ m ber g^it fPerl^ berfettdi
fcffon (iuleuc^tenb genüge
U^flfeU/ Uber ten SBert^ ber Wtml, ber Sudett^ unb ber
fpÄten 55efferunfl; ^)aUe, 78». «• — »arteU/ il^ee bitt tSertb
unb bie $S^i(f»itgei|. be« eimttlebre Sefn f J^iwi6iiri# 7tt* s^
* I5bet L
34»
4B{S »Ott |4 Me rogetiMmi« jtoftttfKf efrer (afui(K«
fd^C ^^l}ColOi}te, bie eigentlich mit {u biefer (hrifllicheo
^ovai Qt\)ixt, M eigne mfftnf^taft «bfonbern; jfo i(i fU
ker ^nbegrif berienigen aSorjl^tfceieUi/ Me um bei Hr
«tt^tbund bti S^riflenthum^; i^m^uAUi^ iii {toeifelhafteii
Sdaeu/ itt beobachten hüf« €ä (äffen fidi in[be0 bei bet
uiyiü^ixi by Google
IDfatinfc^faltioMt btefet ^(((le/ imb bit baSli iMnt^tn
dugern Umfidnbe; nur n>efti9 aü^mtint ^ovfd)Tiftm biu
«frir älrt ittfyüim* 9lli4> flie|m fte fd}9n t>cn felbfl au<
tbier senätten i&tfUmmMi in ^flUi^ttn , tmb «utf fsrgfil^
tiger Sm^dung ber Jebe^maKdett UmOdnbe/ $ltt6etbem
»erben il^re (SntfdKibun^en immer entbehrlicher, je mebc
man in bec &itteole^re 9((Ie^ auf feile &runbfä$e juruct^
fft^ «ubemeilfae «{>A(f«iiiitiri te|ti flu» pcaU^. i&e#
•b«(^eittf9/ etitHüiiI ber ®ercf)ic<)ee mb ber flttlM^eii 9la^
tur be^ TOenrd)en, 3lufmer(famfeit öuf bie hiH)tti^tn mnp
f^ix^aftm ^aifdnibnn^m bebenflid)er %iüe, unb bti barift
{tt wAftimbti SMKUteois WKttt «ber bto^ci i^etfotnmm,
«nfeöe« unb ©laffl^r* : . ; ; . < -..t. ä^^;
6. n^iTelt*» %m9lfm m Wlbm% audebeRtet t^itlHttu ^
tt. IL $. aof. JOeff. fMwd^ng ittr iBucberfeniitnif/ §• »77. ff* '
— a^attmfwten*« tbeMogifcbe ttebmfeiis 4NiHf/ 74s - lo;
7W ff. V
• " «Wer ber 2(f(ldf / bfe slelt^faW efnett SSeffanbt^eU
ber ditifltii^tn @ittenle(^re au^macb^ t)erflebt man oft bte
«ftlcUuiia |tt btti SRitulo ciae^ c^ri(iU(^ tiigcyibftf ften Ser^
1att(tt4f'bie f!c^ aber ton ber SRorol felbflf I9*emi fle it#
genb DoUfldnbid fepn foS^ ntcf>t trennen Idpt« &ft aber
nennt man benjentgen Unterricht afcetifcb/ ber tor^ugUc^
yraMfibc .Srimmidfeit unb mora(if4)e SUd^t^ ber ®e^
füble JA bettiefen fncbr, bU({g «Ser tp4 auf fOn^^t nti»
Iteber^eugung beä 33er|{anbe^ gebauet n>erben mug« 9luc^
Mrdnft man fie lutpeilen auf bie mebr finnltcben SßorfteU
Umim tmi $iQetib tuib O^tifelltfelt tin, pAer piavattttU
jirt bm afceeifchett IBorerag ber t^eologie bitrcb ibpHc^
9eflim(9^ruen mit b$utn, Ae[(bi Pbifi 9oa ^ef jp^p uidren
uiyiü^ixi by Google
35« ' * - ^^ttt 9i>f(^
gebracht wärbe, bereff« ött^egeben (inb* €(^tjfeen, In »el*
ecbauunfl5fd>nffcm , . . . . ' . . *
• • * • ^
e. U^flelt'fl «nwcffiin^ t. 55. «n«<b. ^beol. 55. ii. §. 2o5.
fruweifung |. ?5üc6erf, §. ^79* — 3» bc» beS?n beutfd^en
bAttai||»f4tifteii geböten Cr^mer^d tfiibac^reR irr ^rtracQ'
tuntien/ ö^tbeten unb Biebern; ©cbleöwid unb get>ji0, 764. Cs.
— CoWcr'e fdmmtl cbe €tbauun9<fcbnfteri } Siinc^,
*776, % «. - 3oaifofcr*0 %ntad)un unb ®cbetc-,
777. g. ©tff. «iibacbWäbnngeM unb ©ebete; tzin* ?%$. 1 t5bt,
t. ^"ilim^9 ^imthtHi, m €rn>ecfan«: «i^ 9ef5rbenil||
« .* . • » » * .
^^cologte t)on berSD^oral abgefonketf f tmb ^elii 6e^a»
teU« ©ie ^atte bie befonbre Seffimmun^, tbtilß aüti
pfUi^tmi^iit Sevelten juc befiinbigen ^inftd^t auf @ot^
unb ium g^efireieor ^6nU4 mchtn, ^n|ufil^rfiti
f^eilÄ fold)e Hebungen ju «^ren, »oburc^ flc?> biefc 9(e^ii#
lid)feU 6e»irfen Idfft; t^cll^ auc^ ju^elmm mefer lefbenben
aW t^dtigm SBert^aUen unter bem SfnfTug ||jmic^er Siti^
ii>ft(un9 'Sorr^tifeeii ftt etifteiletu bn erfTen »ilcffictf
aber geöfirf fte ganj $ur SKoral; in ^tt imtiftn f|l fie faf
tans mit ber afcetff einerlei; unb in ber britfen fann jie
gar leicht {tit 6(^toirmerel uetleiteni; unb bie DCeligion {um
j^logen etiini^U btt ^iMiaftt niddiieit/ Hof^iv ittbittd
bie ^Kpfttf, wenn fte gleich UttKc gehörigen ©nfc^rdnfun^
gen t>tel &\xM ent^^alten fann^ nic^t ben SRamen einer i\f
jfttCU(be«f Ufonbai {U (inbtrenben, mi^inmp^ V * ;
' ^tnotb'e i^iftone ttnb QSefcbreibung ber 0)(pflircben l£bep(Mt>i
{(Atlff» 7^* ^ ^oiAMXp Bibiiochtct Myibcor. ^tltctt j Anift.
uiyiü^ixi by Googl
70t» J. — TUKÄETiN, Prefarvatif contre le Fanatifme; Gencvc,
' 725. 8. — Bpai^ing;^ 9(baiifeit toer ten ®enb t<t 0efül)lc
tciinitii |tt f. entern ttf ((riHlk^ 9{tra(r 9^. 6. «s. ff- unb
eiim tttt bie Otvflil wn to. tM»er im twtfättn
IReffirr « 3« 1(07, 6t 7- flfom ^ftinfffibe ^emecfttiigf» tiitt
37*.'
* SSebeufenbcr, oBgleltft nicftf ongemeln onfletiommctt/ f|l
Me Sibfonberung ber @pmbolF. ol^ einer t^eiW ()tporU
fd)en, t()etU bodmattfd)en ^iffenfct)aft, bie uti^ mU btn
* i^pmbDlen oDev ^erentttnigfc^n^en feber J(Me, t^oti^
|fig(fcf) ber proreflantifd)en, nj^^r brfannt mac^t^ um btn
^ei0eiulid)en unb ijfentlid) anerfannten fe^jrbegrif berfelbcn
f id)ttg )>eurlbeilen f5nnen. 3()re ^aupt^genfidnbe pnb .
olfo IMW Me erf(tii4»te folc(Fer (SeremrriHf e , ito^ i^rer
aSeranlaffung, i^ren Urhebern unb 6cf)icffa[en;* t^elW auc^
fritifct)e Unterfuc^ung t()re^ 5Sertt)^, i()rer SRot^roenbf^feif,
,i6t«< @itittci^i i^re^ 9tnfe^n«, unb i^rer aSerpflt^tung*
'lituc^ nmf matt M baiti init'teti Aber f»lc^e !&etenitfnlife
* gegebenen grüdrungen vitib nÄ^ern 95e(?immungen befanot
.mad>en, ©olcft eine Äenntniß i(l felb(! bann, »enn man
ba^ Stiftben mi( 6ie a3erpf{ld)tungen biefer^ gemig mebec,'
ttnffbttarcn nocft aniierbfffetUc^tii^ @^mbMe ntcf^r unbe^
bingt anerfennt, jebem 2beo(og^n unentbebHfc^, ob (te gleic^>
,aud einem grunbltd)en 6tubium ber ^ird)en ^ unb £)og»
^ 6. n^flelt; 9. II. S. aio-af. «KmetTiing 1« $5öc^etreitift#
llif . S* foi. ff. — * FfiVEBLmi Bibliotheca Symbolaca £vang»l. Lia*
thtrant» ex ei. »«iibiisrx; Norimb. 768. 8^ — d w, r. wal-
Gmi Bibliotheca Symbolica Vetus; Lemg. 77a t» 3* (ff»
UniUb'» ibHiUkM iNKli^enbucbi Ben. 7501. t. — C&IU
fllrU. MutiHrtcbl «•» bei fbmb. <tt<bcti# ftif nMuut
Appmtus td Libros Symbo»scot «ccU Luchertnte; Hai. 775. $•
* — :&tVil)in0'» AUgetneM «ratrr«M<» Ab<t fpmboiircfiev
Digitized by
35« ^^ nimm* .
^eff. mtnfu^m^ VMM uuV hutd totn tev .cnattger lut^ec.
7S9. 8« — ^erdi. tien untn ^Mt> 8(ilg. ßntt
Sit tefcIrteSettat SBIiTetifd^fiffii/ »eb^
{i}<<)frammt bfe li^eiKNt^e 't(eofodifd)e Sefe^rfamfftt «itf^
mac^^en, fommen nun noc^ blejmi^m, mlc^e fSr ben
Jjfcnriicfecn 9?cIigiQnöIc^i;ei: bcfonter^ öer;iren, unb tl)«W
Me |t»K{iii40ite Cinvic^« feine« 9&>ma9e0, f(eM atu^
tie tt>etfe wab fvilrbtde gil^rung feine« ^n\t9, Mttffm
, 2)ie t)ome^m(ie ül&flc^t tiefet (entern ge^t ta^in, burc^
. je^ictde ISenugung feiner (lin^djtm unb Erfahrungen fo#
f$ÜttUttt Sitnmii M Mf^afM 3neereffe/ ttofe m0
.m^mlid^ t^ittqe 91u«S6un9 ber Stelidfon, {u berbreffetif
burc^ Unterricht unb 3&eifpie( anbre {u be(e^ren^ i^nen ben
fSeg iiK mffxtu @(üctfelidfe(t unb ®nn3tHru()e i?or|U^
id^^iif 9, imb tiif iifc(^li(^e @li!crfflia(ett tnjalic^ff fit btfiu
ibern* Unb fo l&fft Pc^- b'e r ^^Wften Ö<« '^Xtmtmttf
mnn e« imecfmclgig unb mtlrbid t»ern>altet n^itb, niä^t fn
Sttei^l iiebe«^ & se^dren ba^u borne^mlic^ {toet &&t0
(en : S&ttetaS dier bte iXeligioii, itiib $et9^^^ be#
(reffenbe, •ö^^n&Iungen. . ;
6* tr^flTelt'e ^ttinjeifttttg tur ^tlbtufg attgeb. Sbeat. 9. in. —
epofibing^ Uber ^te 9^iiitofiit M yrebidtftmt^ ttnb bereu Q5ei
ftrleeniiti 9t. 9. ^erf, 7i(i« t« — 4Abeee*f .6eA»fic(e Aber Mi
WfitAiDMI bei gei|(f4eii 6r<iiiM; 43erf. m« ir*^^ 0*m»
Sebmib'« ftaleftmii lum wuHrei AiViefoomiie } 3eii.
• 9 fSb«. eiM^Sy ber4(ri|!(. 9fHi|a4l.e^rer/ in f. ^
Sff Wer )n>iefa4m 8til(«l4t siebt ütniir «liflTe»^
• * • gegetu
Digitized by Google
©Je 6el5eit erflern Dienen jut MnUttung In benen ^^iO^itn,
toelc^e er bei'm Unte(rid}t in ber Sleiigion freobac^eea
, »er mtM6rr ittfaiiimeiiMs«^^ Stefte, ober ttttferre»
»iwg feptt foimr m(4e (eibe fit eine »ermtfcftte gser^»
fammlurtg^ mefflen« t)on Uttgele^rten, beflimmt finb* Sie
(eiben {e$tern ^insegen betreffen me^r 5ie ^un&luogeii
tinb. bfe 8<Ktt|e fibrige SlmMfä^rting be< Vrebi^«^ (n fo
fimi terfklte M »efle ter {ftm meelr«tteett @emeine
leforgen, ben dugern ffiotteöWenfl au uttoalm, Inmancfter^
lel Umfldnben jur Sejferung unb Seru^lgudg ber gRenfcfteii
|tt tPirfen, unb bie Steckte reine« StmM^ feine« Gimibe«
«ttb eemetne |»|{ic^tm4Sig in «c^t {u nehmen
"Cihmti ». III. $. I .12^ pianre etnleffttirg,
^. 29? ff. — Sur ^enntaif ber ncttern btcber geMitabeit ekbcif«
len Vmi M 3ourna( für tpretiigerj {^aUe/ 770 ff. lo 9^
9lcue< Journal für S^rebiger; ebenb. 7S9. m^l flffgef^. «-I
3* ID. ed}mc6*e ^fttKbettfcie^ Jg)attbbii4; 3ciit/ 79t« g] ^
SIttmon'e em\äitt ber fMftifcbci £bieUg(e# ebcr lir J^mtfe^
i((iee(bettf I Vm» mb IMmT, ftt »ir mUcrberMuM
S)if ^Mtiiletie eeffteift ine Umn eiM |i9ecfui<!^
figen, sufammenbangenbe« nn» aOgemein Mii^tn Ut^
gton^t^ortrage^ bie erfoberlic^e 3(nn>eifung« ^anpeelgei^
(((Kiften eine« fi»I<^en Vortrage« rnüflen tBek^rmig, ueber#
leognni m »d^fnug (»911, tpenn er >en gtnbm eine«
tMrHi^ CIDattltC9ni.1ln^rri(^ oerbienen, unb «rfennmig
ber OBa^r^eie {ur eottfeligfeie beflrbem foff« 2>iere (gigen# '
f^afcen mi(fen ba^er in bei ^omUeiif n4|Mr enMiefei^,
«nb fgb«m oucb Me aftitfel, ffe i» eneicben/ gefebre n)er#
»en« 60kb fine «ntoeirun«^ ipenn fie jt9ecfaia6tg unb
. «tbiA^ucs'i geiiM MiiMiiu 3 tif Anblick
uiyiü^ixi by Google
.3;» ^''Mttt 2i(>fc&nif(.
Ufym (e^t nulilid) n^eiben; feiner weitem Sorlblltun}
Se6un9 im gket^laeit tnit ((m ^iiftirc^en Unutxiü^H
utbm^m - * * • «
e. t7oiT(fIt'e 5(tt weif. ^. IIT. ig ff. — <5cilmann/ ter <JJrer
hii^it u. f. 2ul)6rer in Htm »a()rca 3}er|)i(tltife (etradbteti ®&tt
76^ g. iLe#, ^etrod^tunfien Mir tMgc neuere ^ehfcr rm <Prcr
himi ®^tt 76s. S. -** Pfenntgtt/ Mi-to 99|Ni(«vit4l i« Vre«
cMm ivi4iili< it»l 9fm«iiiiA|i8< tttlifeftcit J^mtttcif # i»ti|
5leii ^arbeitet in f. ^anb6iid)e lür cötifKicöe $KeliöioiUleI)rer, itb.nr.
r- KofcnninUcr'ö ^^afioralantreifung; 788. 8. — tTT^resoU,
über tie ^ediinmuitg bc^ itasidrebner^; 2eipj. 79?. g —
frer cbriölicOe JHeligioirdcbrer i« feinem ^öafenn unb ®irfc:n ©ief/
- fen, 798. a SDe. g. — Älcfefer^e bomi(efifd)fö 3becnma(jaiin/
ited J?)eft; ^amb. gog. g. JDie bellen ?)iUjJer üon «prebigten f.
demjenigen Üieli9ionöunterrid)(e ertf)eilr, wcld)QX b\iv(b 5*^«^
gen un6 21ntn>i>rten,.ober bui'd^ Unferrebung beö £t[)rer^
mit feinen Sui^ärern/ t>orne(^ti^i(^ mit be<n {fingern !l^ei(e
ürrfettcii, iUf r 9f9ffiff7n6e btt iXritgtion sefd^ie^« £)ie
abftd)t einer foldjen Unterrebun^ tfi hlt Srforfc^^ung if)vet
Slrtigion^lHßrijfe, bie ?>erid)ti9ung, S^efttmmwng unb gr«^
lOfitfruQft bcrfetben/ un^ tie . €rn>ecf ung rclIflUfte €e#«#
nebmffen (Eigenfdjoften be^ fated|)etlfd)e« Unterrici^t^, n>eU •
dl^er fo f(^n>er al^ mictjti^ unt> too^itfyaü^ ift, unb Don bem
itm9 iitien mt^r aW^ 0no£Vnlt4en ®rab m .Klar(ieM^
S&ff^nnfnj^ii, unb Don «^vaftfiimmuns ber @ebanten#
I
I I
Digitized by Google
iftit nnb bii ^üibvüdß, not^menbig fober^^ Sittc^ ^Ut •
mi mit btn Kffiein bit ^nf^itnni inUt iBttüftit utiti
fj^ue Uetoiti) t)etfniipft »erben« ' ' ' .
Ätttccf^etir'e^ ^Ojagaü'n; ^i^erMiimcii, 781 ff. ? 8. ,'ö<iT.
5[^eu^^ stitecf)ft. ?)?ia(jaMii; (frlaifircn, rT- ? <')^e. 8 — Paiu
(^Btiturf :mx fatccf)etifd)eii o^fr populären 2:i)eol04ite; mUi, -
778 8. — iimnücv'fj ^Olnweifuna Jimi ^aUdiifiM, 5te 5iufl.
*£«tP$. 7')t «. (BnHe'ö voüftdnb. £el)rba(5 ber aUgeill. Äätec!)eti!#
fratif / in fate<b«ttf(ber ^Hucfficht hetracf)r€t, )tf fKtt|L ^98*
tin^hWtt* 79) ff. 8< - t:)iereb(ileir'0 tei< ^ofeatih 6afi#
lut<ii 79?- i- — 04tifteii# füelcbe 0Rttflee iil j^iitect^ifarionei
mhalmi f. im ttoffolc/ 6. ff 3a btefen geboren bffon#
ber< bie Wtt J^^^M/ 2eu»j. 798.*il.— €fne futjc ^efcfticitc ber SCat
Udiüit f. in <0rafe'ö ®iun^n^ Dn* aUgemetneh l^aticdetif? (äd^f^
79ö< 8i ^ '
• ^" «auf ba« ©efrf^aff be« cff^^nfH^m UnterrlAt« ifl je^
bod) bie ?>c(Timinung teiJ getiTl!d)eii ©tanbed nid)( elnge^
fd^rittft^ bet ^rebiger foa iiiciei^ greuiib^^Rditbdebev tiiib
-Sluffeber feffter ©enieitif Ift cieiftltcben 9In(5ef?9en(ielfen ftpn^
unb blefe ^fltducn befafft man getvSfenlid) unter bem 5Ra^
mm bcr ^ccelfonK. Sie b^eju nöthlqe SInfcttung erf^eW
tie ^^atbralr&eeloaie , fi>eid)e tm^ bit befonbre &ittinf
iebre be^ <)3rebi<ierd, in •^infid)t duf feltf moralifd)eiJ S?w .
baiun, tbcilö aber aud) ^em^^ ^icgclit cnt()dlf, bie er in
ber 31u^rid)tun9 ber tbm ubcrrragenen %mt€Qtfd)ä(tt $u be^
' fal«eti (at« Srfabrutid unb Uittgan^ mit geübecnt Oeifilb
c^en niüffen (ibet jtt blefet SMeifutig (^in^ufemtliett/ ttnt bem-
^Preöigcr eirt n?urbi^\eö 9Jet()öIfen In onen gdüen unb Sa^ .
jien feinet gebend, finb bie fc^enannte ^albralfluaMt,
)tt lebrm, * bie (auptfdcbltcb prafiifc^^ föwbü^ntttßM
' . iütnb .i^iurtdeUuoi^Uttft in fi4) fd^ließe«
\ •
uiyiü^ixi by Google
mt O^topv^ 9eilrii Her MiraitM»0it$ ^nn. 77^ gt«
nnh jtofuißir für ottde^ettbe 9ttbimi 7^6-89. 5- IBH. g.
i^c#, Uber c^tWi^Htzixmt, Neffen tydtbt0C Stl()rung/ Ull^ ft^ic!/
lic^e SSorOcreiturtg baj« j ®6tt. 790. 8. — Crfa^rungcn unb 55e/
werf äuge» eiB«^.£aiti)prebi0ir<; 6tutt9. 797- «. — ^lofcnmuUcr'e
anleitung für aoge()enbe ®eifl(tc6e iur loeifen u. geiDtiTeJiOafteit
S?crn?altun9 ibreg Slmt«; ttlni/ 793. 8- — otrvalb, äbit ^tihi^Uf
UWHmn «nö «Pretigf rbetragen ; £emöo^ 789. g. — (Büte*d
\Xthtxf\d)t ha mm^id^Hin ^atttkn, welche in tu $ailoraUf)eo/
logte €rIduteruN0 oevbtenenj ^aflC/ 804. g. — 9)^« tS^ffelU
Mi^t nAlUf, bc$ bn fßrebig^r bit ittfertid^ii
JUurgifd^en Sinrtc^tunden fetitif, Uobad)Ut, mb, fo mit I
er batf, fie immer jt^ecfm^ßt^er ju macf)ctt fuc^t; er muß
auc^ mit bm ^trc^entC(^tC nic^t unbekannt fepn, um feine |
«Ulf fibm detneittf Scfusniffe uab VfU^ieu tu f»iffm, {u
iei)6ac(^en/ un^ in ttfobiiüd^tn ^iüttt t^btt Siechte geU
tenb )u ma^en^ in fo mit Mefelben mö)t bürgerlichen @e^ |
tid)ti^iUn fibereragett fmb* ^» tiefer 31&ftcl)t bfirfen bem
eeWic^en aUt oben ana^Aftrie Steife bti Stitä^twctitU
nld}t fremb bleiben; am menigffen bat (»roteßantifcOe; atl^
gemeine unb befonbre^ ^iri^enrec^t. Surc^ biefe ^ennt;^
ni6 t^tb er bann auc^ t>on aller unerlaubten Sinfc^rdtM
lang eb0r S&eeintrdcttigimg frember Steckte iUtidgib^Um,
unb auf ber anbem Qtiti jur $5e(au|»eung ber i^m an^
vertrauten Sickte anbrer fd^iger gemact)t unb ermuii^
tat mthitu •
ttttfet nicmc^er'« u. Hofcnmuücr'o angefSbrte» ISlcbetn:
. ©eUer'e 55erfuc& einer cbrifHiA/eoongclifc^e« £uur9te; Crlangenr
•^'78f. 8. nebS iwei 2(n()a«aen. ^Deff. ^itttrgifctrt sojagaii»; Srff.
•784. 8<5. 8. — beitrage jur 25ctbc(fcru»9 be^ öffeittifcben
©ottcIDieniiesJ ber ^briftÄir, »on ^crmee, Sifcbcr »«bÖAlsman»;
771* 8;. a 9^e. |. — . Rasier« Sr^iwil^ «ebaiirf it
Digitized by Google
uUt Vit 0ott««tterel)rutt0c« ter $tmitanun ; ®ot^ft / 799. t*
^ufnascr« £i'tur3tfci)e 55I(lttcr; (^t\anm, 790. 8. — 6c6rijteJ|.
V . . • • - 44* -
» / • ^ •
SStOfg oSir (btte bfefto ptaMfc^eii ffttfeifttitsdi bei
iinftl^m Sieligion^le^rer* eine allcjemelriere SRet^üDoIogie
l»ocat|^0e^en/ in welcher t^eil^ t)ie {u einem folc^en Slmte
frfoterlic^eii »at&rUc^eti onb ef^ibenen %&ii^UHtn, bie
ba|tt ttjtbtd^tt flSettenneniife, batAu bhfSn DtAafid^t etfo^
berlid)e SRaog t^eologifc^ec ©cle^rfamfcie, unb bie t)ec#
fd)iebnen Q(nf!a(ten unb UeBun^en erläutert unb befc^rieben
to&tbtn, mldft {ur fbilbvm tc^ iffentltc^eii itf^ttti bet
Religioit beilrageii fdiinett» S)eiiii f< if{ semeiitfgßcb bie
Unfunbe, ober bie irrige, »entgffenö fe^r mangel^ofte 5Sor^
(teOnng Don aQen biefen €rfo^^rniffen/ woburd^ eine ge^
I»i6 {aftlreicf^e ^SRenge junger Jeute fid^ unAbevIe$t titib
wrelKg einem eidnbe befiimmt, beffen SBftrbe unb CKi^
ffu§ an ftc() fo öCo§ unb tüidjüQ fünb. Unb eben auö SDIoti*
. gel folcb einer reifen !pri5fung unb Vorbereitung gefcftie^e .
t€, baß nur toenige burd) ic^u IBe((a(teti f{€(^ biefe<
(o^en fbmft »Arbifl beweifem . . . .
' eifie tffff!i4e fCiNcitiiiiii bieflnrm ^ bie fo oft tmfähtttun
• ^iif. 2)r. Vt^mti mmi befruberi ler »i<rt< ^^tii, 55. iii.
; e in ff lieber g«Wrt. SSetgt. S)cff. Sfnweif. j. tl>eof. (ßtJ<berf»
^.1 §. yji-yf?. ^ C^Uner'» Orutibrii einer »nleit. jum gleiße tif ^
ber ©etteögclcbrfamf eit; granff. 766. s» — 4tvt>cv'& Briefe/ M
S)ie ©efc^id^fe Det ^bcologu ift enttoeber ®ef4{4#
Sortgange i^rer f^fiemaeirc^en KaMIlbutig ; ober ®ef(tic^te *
t^^Ualfi^tu ^\tmuXg in 9Cact{i(^e auf bie scle^rtett
3 3 »e^
biyiii^uKj by Google
$59 ' ^üb^nUti
$6emfl6uiiden^ ti^eld)e man t)ott feiger onf f ^ItAyiitm
<5d)rifrcn» Sie erflere mug nion inbeß üott ber ©efcl^iGt)fe ,
Der dieltgioa^ aW 0ed @egenüan^e« Orr i^l^eologic,
ferrci)efben; o^sfefc^ n^j^reob.O^r frühem ^ertöten, m
ber cl9cntltd)en ^Jbfaflfung tl)eo(o5!rd)er febifpfteme, beibe
^etoifferntaien nur €md aui$ma4)en, in fo fernt «Hfe; S}if
itnft äußere UifffrAj^i^tt^ett, i^r t»&4r^4li^ ^iM^
jer(lreute, nod) in fein färmlldje^^Spffem öerbuhbne 9Je^
ligion^le^ren, unb barau^ j^ergeUUet^ Sorfc^ri^^^ ßtt^
Hc^ea ^er^ltenl Nrtf^t ' ^ ^ .S^^?^
eSirr man Ittbeß btefen alfern 5f;eif beif ©efcf)!d)fe
frer Rheologie in feinem dcmten Umfange ubcrfeften, fo Jj[ - *
Heft jW» ®?fcbict>te Der ttarörhc&en Q:i)coIogic «n^^
CReltgimi'^ ft>le (fe ou^ ber 6Io§en Sernunfr erfannt mirb]
unb ein aögnueina- ©e^euilanb menfc^jHcljer^^rfennfmi war
linb ifT» @ar batb tbur^en t^bod) ber $eraimf(
gef4^j)>ften unb gefoigereen Segrljfe t)w ber 6ott()eif, beH *
SJer^dltnijfe ber ^^enfc^en gegen fte^ unb ben barau^ ^ev^
geleiteten 5|)flid)ren ber ©ottecJüere^runi] uub bcö fia(icl)ett
SSirMeenä burd) @ttiniicbfeie; ^bgidrieiii ttnb 3tbef|latt#
|en entOeft. SKi^er- Me tBerbhifrtos barfrfil^erit t^oIiM^
giften ®efc(;f*t« mft ber ?9lptf)olor,ic unb '']>()t(üfüpl)ie,
felbfl aud) mit ber Sic^tfunjl ber fru^ern 9}6(fer* S^eiW
(Iber t(i fte i^cfcl)id)te Der gCDttenNrUn ^ji^eelogu utio
9leltgtonf toU Ui 6eii Giftriftefi be« 4lter SefTametie«,
linb befonberö (n t>?n ^9f^ifc<?ci? ^ü^frn^, etitftalteo^lji^
<>feber öe?)6mbe CcDrift^n f, in rr^fielt'e 5(nmclfu»f) jar tljea/
KfliWcn 55i5c6erf<nntni§, §. a97 ff. — hume»s gemarks upon
thc Natural Hiftory of Religion; Lond. 7^^» ttfife'o
fm^ HAtdrt« ®ott«<4el(|^r|bejt9 ii. it\ii,^7^ \
Digitized by Googl
Her d)rif?h'dben9ieng{€n unb fei!wr^l>ö|fel ftnb. 2)iefe f!tt5
tlM^liM^eitflÄiffrf ^l;^ !0^ei|i^ndM «til »efittitiiililH:
, girt-attfebnllä) 'Aar , png man an , bc^i fffid^rc
. t)on beut Salfc()en {u fci)elt)en/ ober (^eni^l^en^ (i0^4beii ja. '
topifen,^ cmcti fjSnnIid)cn £je|)vbegttf |tt bü^m, mb bat
^fanje t\)l)Tenf(^af(ttc^ ju 6e^itbe!m lfi|t''tiitft btert t^er*
fd)iebncn Sd)idTale ber Jt)ee(oöie, unb l^rer admdlig cnt;?
flnnbnen tt>iflfenfd)aftlid)en govmcn, ben gortgang^ ben
Ccrfaa ttn6 bie SBieber^erßenung berfclfteo, btfonbtvi aud^ .
tie groge ©ertejferuug, »elc^e ffe hl btn (entern 3a&w
fcuu>crtcu er()alfen f)at, nafier fctincn lernen/ t|l fott?of)l
cm 9niu(nfd)Qftlid)cu UeberH:(f bc^ ©anjen, <xli eine be^
fonbre Kennmig ber @ffci)td)te ber Derfc^tebnen eitt^flneit
fStfrenfd^afteiii unb i{^cetf Cinffnife^ auf bai ®an{e, not^^
tpcnbi^.
* * e. noflcU*e 3CinMiTttW3 lur t^corocifcSeit ?15üc5ÄfeiiHfiif§, $•
589 jf. — semi-ehi Inflicutio brcvior ad liberalem dodlrinam
theolo'^icnm ; H.ii. 766. 8. — /^cinridVö 5}eT^ud5 einer ®efctic&^
te tcr üerfcfticfcuen i'^'brarten öer d)rij>lic()ett ©laubeH^njat)rl)eiteit
■ • »Ott QLinifio an bi^ auf unfre Seiten; Idpj. 790. %. — pUnE'i
abri^ «iiier biftorifcfien unD üori^lcicbenbcn 2)ar(leUun3 bet bogma/
• tifd)en ©pfleme cjriftlttfter ^)auptp«rtcien ; ©ött. 796. 8, —
-SSon gWcfeem Umfanae jj! nun «uc^ bie ©:fc^icl)tc
■
Liyiü^ixi by Google
i6o 9((^f« Sltft^n. ^M«>fl'f<^< W«ttf«*öft«f.
ttt f^cologifc^en Stfetatur. löten ttfttn ^erfobett
If» fle faf! blog @ef*t*te ber ^rabition , be« ctni^gen ba^
maligen ^iifiimul^ bcr aufbrmo&rung utib gortpflanjuttft
t»ljfenfc<?af(«cfter ©egtnfllnbe; t>erbunben mit bcr »&ictD-
grap^iC/ ober ber ©efcbtc^^te ber in ber 9&i6e( enfbalteneit
©Triften unb <6rer Urbeber* 51» biefe f4>ltegt fl((> bantt
tu ®efd)ict)U ber erften ^ird^enfcj)riftfleDer, ber Xbeolo^
Sen be^ mietlern Jeitalter^, befonberi ber ©C&olafltfec
utm t&rer ©erfe jeber SUrt, ferner ber 9?efocmatoren/
ttnb ber merfwÄrbigflen neuern i^eologen bcr t)erfd)iebnert
<feri(lHcl)ett {ReUaion^gefeOWaftett ober Äirdjen* UcbrU
gen« i(i ^ier fotoo^I^ ot« bei ber ®efc^i(^te ber ^^eologie
felbfl, bie Äi^(l^en|)i(lotie etne ber »ornejimfleii ^fllföwtf^
fcnfc^aften*
lD{e j^tlbetfaett ^mtimflttt Gd^iftett bicfec STrt (inb f^^ü c^en
bei $. I. bi«f«< StlWnitU nactÄcrniefen. - . ,
4
l
r - '
■ «I
Gc
< 4
361
« ■
* •
03 e r I ( t II t i
< »
ler . in Me(ent €hrinib(i<ie borsefirflfni (Sigeitf((}affm
III. 2trtiUeric, 167,
3(Igebt(i/ 14s*
1C9
40. jurifür^^i^ ßog. t^ofoj^
Liyiii^od by Google
25ei:ct)famPeit, 4r-
23crgwet:F6Funi>e^ 227.
a3nd>(l(ibeiirec|>httns, 14s*
Cr^i'e^ttttgePltnfl/ Iis«.
ßoxftrvi\Jenfc!^aft, aif»
9 • IM 44«
I 0
. (5)efä)id)te, 222.
£f>irurgic/ 2fg. -
mai^emoUfd^e^ i<f*
5tf Öcfwte, 71.
fr.
1^
jgntbinbungoFuni^, i6a^j
^(Bcneßlogie, 82.
(Befe^Funbe, 279.
. fa. allgemeine^. f 2.
)f / f^. Ott: aUetl .^ub neuerfi
9^* per fti{^c^^ri SifTeur
fenfd)aften, 141. 14^.0 1^2.
js6, %6of 1-6$, 9i<»tutf
^|0f(fuii6e/ 1^6* ff* tn
. 9ie(^tiK#
Digitized by Google
$63
9lc4t(Smi(Tenfd)aft , 314. HamcraltfliP, it»
» » • »
Kamerolvccbt, 50$-.
Banonifrbce 7{ed)t, 297.
Kanttfcbc ^^Uoiopt^if/ 114.
Äird)cngefd>id[>te; '!|tl|Hlc9e/
Äviegobaut'tinli/ 167,
^()eo(o9le, 337. 3^7.
<Beric|>tlict>e 2tesnei(utt&e/
161.
(^ewetbePun^e^ 223. .
(I:nomoniF, 1^3.
«
^anbeletecbt , 303.
öetrmeneutiF, 40. mm^, Kmö9unftettfd)ßften, 1«.
308. tM0BlWe/ 3»9-. . . »ttmmaleei*t,
^tntiettr/ 3fT. \" • ^, * ^
^ulföwifienfd^aftett, ^i(lorl#
fd)e/ 7^, beriUaturle^re, 504; .ft
• ileF>nred)t 300. "
; Liturgie, 3^^.
5*4. * ^: .
OnflAetiPttfibe/ tf7«
% <
r ■ • . • « -
"iWle, 139. r
^ *17atl;>cmati|(4^l$J(f(l(lf<Jftfttl^
biyiii^ed by
nietbapJ>Fri?, überhaupt, ipi»
ber (Ritten/ 113.
f^tc^te, 74* btt |>5«ofop6t' ©peratio»m/ «em{ft*e,
fetten ®er4<4te, 124* ter ^t«, ttnl i»H Ivette/ if4,
ai^aturmlffcnfc^ttften/ i/r- ber P^PPW^ »«o*
toßte, 5f7. (Dvmt\)oloQit , iga«
H5. t^ologlfc^e obec ^- •
m«»5f«ni>e, g4. • . f^^^^li "*'
262« • ,• * * "t
tTaturgefc^tci^e, yr. M pffansenbau, 224.
SRenfc^en, igi. htt X&lere, i:)fI<tn5ettFun^e, 191.
178. ber 9>f[arf§ett/ 191« ber pf>arma<etttif , 261.
i^ce ©ercbic^te st^* Vnt^lnuQtn, 97* i^re 65e#
lTatttmd>t/ 114. 177* fdl^lcf^te, i2j. ^antifc^e, 114.
' J04. eAmmtUctie S2acumtf# "94.
f((aftfti> irj . p^Htetofte^.diimfte/ 104.
nevvotogie^ atiAtomifile^ a|9* P^ytologie/ 191*
p^pftotogifd^e^ a4f» Pneutnatoloqft XPf»
Liyiü^ixi by Google
36s
Poa3cired>t/ 3of.
Probitfttnfl/ c^emifc^e^ e^cid)^nnt>t, überhaupt/ xf*
6ittenlef>rc , pW^WMt ,
114. t^eolo3i[4)e o^er (^viß#
(ic^C/ 34. mor^enlAnbifc^e/
ff. abenbl&nbifcf)C, ig.
Ptovlnstalvecbt/ 994»
prosegVitn^e^ aii
Pfyc^>ologie/ 10^
pyrometrie/ ly^»
3^e(4)t6le^^re/ pWof«>P§if4^/ StatiP, 149-.
€pra€t>(e^ve/ so«
283.
etateu?ttt^>fd)afit^ iii» '
(et<it8u>i(fetifd>Aft 6tat0il
@ea^e4>t/ 294* 307*
3leid)ögefd)icf?te, beutfc^e, - 140.
^teltgiott/ Unterf^UO von
bec X(>eorogie, 331.
T^eltsionegefct^icbttir <4»
, Jlimifi^M Ke4)t^ 989»
80/
Synti^eomotolosie, ifs*
€[d)if6bauFnn(}/ i^f«
ect^rtftfttiti^/^ 38«^
Xemtortalrec|)t^ agf.
108. überhaupt ^ 320.
9aa
lyiü^ixi by Google
SB*
VQappenfunbe ^ 82.
U>cUreF>re, mefapf)pfifd)e, lof.
XlHsJc \^cbaft, öberl)aupt, 3.4^
«
lyiü^ixi by GoOgl(
S9 a 4^ f t a 9
5tt e. 40/ 32. UicffNimmcr/ tilif 9ailgcft|»(ie mh 3bewartil^
?flurr.b«r8, «08. » ■ •
e. §• s^ Kil^o(p^r• sraatamif ler Vffaitien; ^itlin, 807.
©• 296. §. 29. Efprit du Code tJapoleon^ tiro de In Discussion — —
— par T. LOCHE'} Par. gO)-. bidie^t, 5" V'oll. goö. 4 Voll^
4. ^nfatii) einer Ueberfe^utig «0» muUer utt^ 6(icrei| Qigi.
:öe()v*ß fpftematifcft« SJarjtcUung De« Äftei'wiWcn 55u«bgd, aui »m
1 *
lyiii^uKj by Google
I .
biyiii^uKj by Google
I
Digitized by Google